Maatschappijgeschiedenis I:
KLASSIEKE OUDHEID
- Boek ‘De Oude Wereld’
- Nabije Oosten niek te kennen
- Examen boek: kunst, architectuur, mythologie, filosofie en godenwereld = minder belangrijk
- Ancient history = Griekse en Romeinse geschiedenis
- Engelsen en Amerikanen: “Ancient history, not relevant”
- MAAR Capitol Hill in Washington => Capitool: centrum antieke Rome
- Senaat, obelisken, architectuur van het capitool => oorspronkelijk Romeins
- Founding Fathers (18e eeuw, stichting Amerika) inspiratie Romeinse republiek
- Griekenland te democratisch voor FF (‘macht bij het volk’); Rome was eerder aristocratisch
- Rooms-katholieke kerk: ontstaan in RR dankzij culturele uitwisseling
- => Communucatie van noord-Engeland tot Egypte
- Klassieke oudheid oorsprong van heden
Griekse wereld
De vroege ijzertijd
- Van 1200 tot 750 v.C.
- Homerus (Ilias, Odyssee): tijdgenoot Nieuw-Assyrische rijk (huidige Syrië, Israël, Egypte)
- Griekse geschiedenis begint niet met Homerus
- Maar vooral ontstaan uit cultuurgebied Nabije Oosten
- Erfgenamen van veel vroegere rijken
- De Donkere Eeuwen:
- Na einde van Myceense (1200 v.C.), Minoïsche (Kreta), N. Oosterse beschaving
(Anatolië) en op Peloponnesos (invasie Doriërs, initieel macedonia en epirus)
- Verdwijnen sterke paleis -economie en –burchten ( en Tempeleconomie: Oosten) ->
- Later nooit meer heropgebouwd (steden als Knosos en Tiryns bleven bewoond)
- Minder controle grond, arbeid, producten en overschotproductie door elite =>
- Economie, kennis en zo ook technisch peil achteruitgang in Griekenland
- Door Zeevolken veroorzaakt?... (Ionische volksverhuizing: volkeren > westkust klein azië)
- Die Ionische grieken helpen later aan herleving griekenland
- Ontwikkelingen in deze eeuwen:
- Daling bevolking (minder en kleinere nederzettingen) tot 900: weer stijging
- Verschuiving akkerbouw > veeteelt
- Veeteelt minder intensief, mogelijk door lagere bevolking, beter beschermbaar tegen
oorlogen Griekenland
- Techniek van lezen en schrijven achteruit, was ook vanuit paleizen, verdwijnen schrift
Lineair B =>
- Minder schriftelijke bronnen, wel archeologie, maar sommige aspecten samenleving
niet zichtbaar => “donkere eeuwen” (1100-900)
, - Focus op elite, competitie (spelen)
- Cyprus’ centrale rol middenlandse
- Na een tijd nieuwe opkomst schrift, grote verschriftelijking: Fenicische schrift basis voor
Oud Grieks (Feniciërs en verhuisde Myceense Grieken wonen samen op cyprus)
- EPOS HOMEROS:
- Ilias: Grieken poging verovering door Agamemnon (van Mycene & bondgenoot van nog
veel andere Griekse koningen) op Troje (of Ilion: Klein-Azië), met Achilles winnen
Grieken tot hij conflict heeft met A., dan winnen de Tojanen met prins Hector, list van
Patrocles (neef), Achilles vermoord Hector, paard idee van Odysseus, brand Troje, Rond
het jaar 1184 v.C., duurde tien jaar, Ilias over einde van lange conflict (casus belli:
schaking van Helena)
- Odyssee: wijsheid, eerder dan held, tocht naar huis Ithaca over zee is een deel, andere
deel over Penelope in Ithaca, strijd tussen vrijgezellen om erfenis Odysseus, zoon
Telemachus, geraakt terug thuis na nog eens 10 jaar
- Beiden geschreven rond 750 v.C., MAAR groot debat, complex debat hoe ontstaan?
- Bijdrage Milman Perry (begin 20e eeuw, Amerika):
- gelijkenissen Ilias en Odyssee met zangen en verhalen begeleid door barden (lyrische
zanger van Balkan van 19e eeuw)
- herhaalde vaste formules van woorden
- Barden (Keltische hoogaanstaande ‘zieners’): analfabeet dus mondelinge overlevering
- I & O hebben vast ritme, dus mondeling overgeleverd en dan pas opgeschreven
- Enplus veel verschillende versies van verhalen
- De twee delen van Odyssee bv hebben andere aard
- Odysseus en terugreis => fantastische elementen, Telemachus’ deel niet => realistischer
- Men denkt dat ooit verhalen zijn samengenomen en aan iemand toegeschreven <->
- Beiden van homeros? debat
- Achronologische elementen: bronzen wapens en strijdwagens (wijzen op oudere tijd,
niet tijd van opschrifstelling)
- Het bleef bij verhaling wel herkenbaar voor luisteraars
- Personages behoren tot de elite, hoogstaande aard van boeken, handelen niet echt over
gewone volk, focus niet op steden =>
- Maar koningen (niet leider paleiseconomie maar agrarische heer), volk weinig aandacht
- Dus bewerkingen van verhalen Barden (voordraging adellijke hoven)
Archaïsche periode
- 750-500 v.C., ontstaan nieuwe griekse cultuur
- Grote rijken in de buurt (zeer oude culturen) “voor-aziatische wereldrijken”:
- Nieuwassyrische, nieuwbabylonische en perzische rijk
- Nieuwe verschriftelijking vroege archaïsche periode, ALSOOK verstedelijking =>
,- Poleis of stadstaten, onafhankelijk
- Omringende gebied inclusief, stedelijk centrum is klein
- Burgers centraal: in bronnen vaak “de atheners” ipv “athene” of lakedaimoniërs voor
spartanen => gemeenschap van burgers centraal
- Mensen buiten centrum zelfde burgerrechten
- Vluchtburcht zoals in Argos (Acropolis), polis ligt errond (heuvel)
- Verschil positie adel/aristocratie en gewone burgers => grootgrondbezitters, alleen zij
kunnen politieke functies uitoefenen EN DEELNEMEN AAN OORLOG- > later anders
- Typisch en ALS EERST in Oost- en Zuid-Griekenland (eilanden, Peloponnesos, westen
klein-Azië)
- Poleis = goede politieke structuur (voor o.a. bescherming) =>
- Poleis vestigen buiten Griekenland “KOLONISATIE”?? (8e-6e eeuw) =>
- Oorzaak: bevolkingsdruk Griekenland na donkere eeuwen, zoeken vruchtbaar akkerland
- Geen hiërarchische systeem: ‘moederpolis overheerst de onderworpenen’(kolonisatie
foute term)
- Vanuit poleis worden nieuwe poleis gesticht: Kusten: zuid-frankrijk, oost-spanje, west-
turkije, zuid-italië, elders andere machtige staten die tegenhielden
- Waarom kusten: tegen piraterij & vruchtbaar gebied, griekse steden dus veiliger varen
- Effect kolonisatie: overschot geproduceerd in kolonies naar Griekenland =>
- Import -> ruimte Grieken specialiseren andere goederen, uitbreiding handel & optimaal
grondgebruik (druiven en olijven -> ook export)
- Transport hiervan (stimulans andere sectoren & econ.) => amforen, scheepsvaartgerief
- Bevorderde scheepsvaart => NOG MEER goederen (textiel) exporteren en verschepen
- Boost overzeese handel & handel en nijverheid in ARCHAISCHE periode
- = economische veranderingen MAAR ook sociale
- Aristocratische elite (grondbezit & controle arbeid) MAAR ook vrije boeren =>
- Nieuwe sectoren en complexere economie =>gewone mensen worden rijk andere sect.
- Groei geeft mogelijkheden buitenstanders aristocratie => adel kijkt neer op de
NIEUWRIJKE of pervenu (iemand onbeschaafd, onadelijk die rijk is geworden van een
situatie), negatieve uitlatingen in bronnen!!!
- Andere kant samenleving verarmt, KLOOF arm – rijk, maar tweedelig ietwat misleidend
- Bevolkingsgroei ook problematisch, landbouwcapaciteit niet eindeloos => kleine boeren
problemen (wijn en olijfolie -> duurt aantal jaar eer je oogst hebt) ze geraken niet bij =>
- Ze moeten lenen van rijken -> schuldslavernij families van boeren
- Oorlogvoering veranderd: nieuwrijken ook wapenuitrusting, ook ROL in oorlog
- Naast nieuwrijken en aristocratie, middenklasse welvarende boeren profiteren ook mee
- Die gaan meedoen in leger -> dure wapenuitrusting (metaal: helm, schild, speer,
borstpanser en zwaard
- Naar slagveld (welvarende boeren = infanterie/voetsoldaat <-> arme boer =
bosknechten)
- ‘Hoplieten' = zwaarbewapenden/schildstrijders, hoplon = grieks schild
,- In Ilias gevechten: individuele strijder tegen andere strijder (moed en eer)
- <-> hoplieten: linies naast elkaar (specifieke opstelling, samen beschermen en vechten,
gesloten formatie) FALLANX
- Militaire verandering: het collectief, de discipline
- Zware infanterie wordt kern leger & RUITERIJ = elite op paard (reizen, sport en
oorlogvoering, niet voor landwouw) paarden waren duur
- Hoogstaande positie arist. vermindert door arch. per. (legitimerende rol lager na oorlog)
- => politieke veranderingen: vooral voor aristocratie voelbaar [koningschap enkel nog in
Sparta]
- Erste element: eerste opschriftstellen wetten -> rechtspraak was in handen van
aristocratie -> beschermen burgers voor willekeur aristocraten
- Sommige aristocraten meer geprofiteerd van bloeiperiode, verschillen binnen
aristocratie, meer macht en rijkdom
- Grote groep aristocraten wil zichzelf beschermen tegen rijke individuen -> vastleggen
van aristocratische verhoudingen
- Tweede element: rijke groepen polis delen niet in eer en publieke functies ->
- toegank tot publieke ambten o.b.v. vermogen i.p.v. status =>
- OLIGARCHIE = beperkte groep (toch van aanzienlijke stand) invloed bestuur polis
- NIET MEER ARISTOCRATIE vanaf dan
- Overgang -> fase van TIRANNIE (veel poleis) -> voor ons negatief, machtsmisbruik
- <-> Grieken: iemand oefent meer macht uit dan gerechtigd, +/-
- Tijdelijke heerschappij: ong. 2 generaties (na tweede generatie verdwijnt aanzien, niet
verdienste van zoon & verworven rechten na 2 generaties minder belang voor burgerij)
- Altijd aristocraten, aanzien door persoonlijke prestaties ‘een A. zet de andere A. buiten
spel m.b.v. steur van welvarende boeren (leger, kern oorlogvoering polis
- Druk uitoefenen om dingen gedaan te krijgen
- AANZIEN & STEUN => tirannie
- Zelf in democratisch Athene aristocraten machthebbers
- ATHENE: 6e eeuw v.C.
- Solon aangesteld in crisis Athene (ENKEL IN POLIS ATHENE) als bemiddelaar
- Afbrokkeling macht aristocratie blijft ontwikkelen
- Crisissituatie 594: problemen rijke niet aristocraten & kleine arme boerenstand
- Ze willen invloed en eer publieke posten
- Ze willen Schuldendelging en herverdeling grond (ze hebben te weinig grond)
- Afwijkende maatregelen Solon (wil beide partijen tevredenstellen):
- Niet rijken toegang publieke posten: rol in polis volledig op vermogen ipv afkomst =>
- Solon creeërt: 4 vermogensklassen -> hoogste 2: ambten
- Raad van 400: eerste 3 vermogensklassen maar eigenlijk blijf meeste macht bij
aristocratie
- Vierde vermogensklasse (grootste deel Athene) = Theten krijgen weinig
- Kleine boeren schuldaflossing & schaft slavernij af (laat slaven vrijkopen)
, - GEEN herverdeling land (was niet acceptabel)
- Crisis opgelost voor lange tijd => BLOEIPERIODE in 6e eeuw
- MAAR geen heel lange termijnoplossing
- Armen geen grond en slavernij niet meer mogelijk => armen nog armer
- Er volgt een tirannie in Athene: Peisistratus (ar.)
- Erft goudmijnen in Tracië => wordt rijker dan rest aristocraten
- Eerste poging staatsgreep mislukt, tweede lukt wel met goud ->
- Koopt wapenuitrusting voor gewone volk, zo rest aristocratie buiten spel gezet
- 18jaar -> zoon Hippias nam over, door Sparta afgezet (strijd tegen tirannen)
- Wou zelf por-spartaanse machthebbers in Athene
- Peisistratus hervormt in nadeel aristocraten, invloed verminderen
- Tirannie => tegenstand zijn zij die Solon steunden
- Maatregelen: geld lenen van staat aan armen, rechters benoemen (reist ook zelf rond
problemen oplossen), tiende op landbouwproductie (belasting) => voordelen:
- Aristocratie is niet meer nodig voor geld -> minder afhankelijk, minder invloed
- Nu spreken rechters van de polis zich uit, niet meer aristocratie
- Belasting -> economische macht en inkomen polis, versterking van de staat
- Staat versterkt <-> aristocratie verzwakt -> opkomst niet-aristocraten => effect
oorlogvoering ...
- Cleisthenes jaagt op zijn beurt Spartacus weg (samen met burgerij)
- -> geld als grondlegger democratie (zelf ook aristocraat)
- Overeenkomsten tss tiran Peisistratus en aristocraat Cleisthenes:
- Beiden zoeken aansluiting bij bredere lagen bevolking
- Beiden aristocraten, en beleid tegen aristocraten
- Cleisthenes doet niet zo veel anders dan Peisistratus
- Zie in boek over Cleisthenes en Sparta
- Dus van ARICTOCRATIE naar OLIGARCHIE met TIRANNIEEN als tussenfasen
- Economische complexiteit & sociale diversiteit stijgen
Klassieke periode
- Groot debat rond Cleisthenes, bronnen niet ideaal
- Bestuurlijke hervormingen: -> herindeling Polis athene (heel = Attica(platteland))
- Attica: drie zones = stad, kust, binnenland => elk 10 districten of TRITTEYES
- Iedere zone: 1 TR. => bestuurlijke eenheid van 3 trittyes = PHYLEN
- 10 phyle: trittyes lagen niet naast elkaar = kunstmatig
- Raad van 500, in Athene werkzaam, jaarlijkse loting (uit elke fyle 50 mannen)
- -> dagelijkse vergadering en werkzaamheid in athene
- Belang phylen: samenstelling raad van 500
- Ingewikkeld systeem: zo macht lokale aristocraten (grondbezitters) beperken
, - -> combinatie stad, binnenland, kust => individu kan niet domineren
- Evenwichtige vertegenwoordiging DUS inperking aristocratie
- Burger niet twee opeenvolgende jaren in raad zetelen en max twee keer
- => invloed via raad beperkt
- Loting omdat je er geen enkele invloed op kan hebben
- Op z’n grootst Athene 50000 burgers => bestuurlijke ervaring breed vertegenwoordigd
- Kleinste eenheid Attica = Demen (139 in Attica) elk 1500 inwoners ->uitvaardiging raad
- Demenvergadering, polis in het klein
- VOLKSVERGADERING (40 keer/jaar) of Ekklesia, “alle” mannen vanaf 18 jaar =>
- Enkel beperkte politiek actieve groep -> in praktijk niet geheel democratisch (ook
locatiegewijs niet toegankelijk voor iedereen)
- VV soeverein => kon alles zelf beslissen/aanpassen (raad stelt enkel agenda samen)
- Verzameling op Pnyx in Athene (heuvel, W van akropolis) locatie max 6000 mannen
- Tweede hervorming: Magistraten in Athene
- Aanvankelijk Archonten (10, boven 30 jaar) belangrijkste mag. eerst verkozen (1 jaar)
- -> later door loting verkozen => aanzien functie daalde, willekeurige burgers =>
- Vervangen door strategen, eerst commandanten leger & vloot, verkozen door VV
- Perzische oorlogen => noodzaak strategen, onbeperkte herkiesbaarheid voor oorlog
- Ostracisme (schervengerecht) controversiële lieden verwijderen uit Athene voor 10 jaar
(aan VV “willen jullie een Ostracisme” => ja! naam in scherf krassen vb. Themistocles)
- GEEN REGULIERE VERBANNING => hielden hun bezit maar wel einde politieke carriere
- Dominante invloedrijke heersers: Themistocles 490-470 -> archonten-hervorming
- Cimon 470-429 -> pro-spartaans verzoeningsbeleid (na Per. Oorlog => begint koude
oorlog idee Sparta – Athene)
- 461 oorlog S-A- => Pericles 450-429 veel jaren heel invloedrijk, gezagrijk, telkens
herverkozen als strateeg, VV volgde hem in zijn mening, zijn beleid was gunstig voor
bevolking
- Alle 3 aristocraten (in klassiek Athene zijn dit nog steeds belangrijkste staatslieden)
- Erna meer wisselende figuren, niet zo invloedrijk, niet-aristocraten, bronnen:
“demagogen” (populisten die enkel handelen uit eigenbelang, <-> T, C & P)
- Bronnen geschreven door aristocraten (Thucydides en Xhenophon)
- Pericles bouwt monumenten in athene, na verwoesting, BOUWPOLITIEK (1e voordeel)
- => werkgelegenheid: nieuwe architectuur en oorlogsvloot (kracht van Athene)
- Presentiegelden (2e voordeel burgers): vergoeding leden raad van 500, jury rechtbank
- Later (niet ingevoerd door P.) ook PG voor leden VV
- Klerurchieën: land bondgenoten vestiging Atheense burgers (goed voor boerenstand)
- Macht in gebieden rond Zwarte zee = grootste graanleverancier van de stad, prijzen
stabiel en laag
- => democratie was voordelig voor burgers
- Attisch-Delische zeebond/alliantie, opgericht: oorlog tegen Perzische rijk (heel huidige
Turkije)
