Samenvatting COS II
THEMA 3
HC 17: GEZINSVERVANGENDE SETTINGS EN LEEFKLIMAAT
Teksten:
- Van der Helm, P. Leefklimaat!
- Het waarborgen van de rechten van de jongeren in de gemeenschapsinstellingen
SITUERING – PROFESSIONEEL OPVOEDEN
Mogelijke rollen als jeugdprofessional:
• Rol van opvoeder/begeleider van het kind/de jongere:(tijdelijk) overnemen van de rol/taken van de
ouder (focus HC 17 en HC 18)
Professioneel opvoeden focus op leefgroepen en leefklimaat (mesoniveau)
• Rol van adviseur/begeleider van de ouders in hun rol/taken als opvoeder
Professioneel opvoeden: niveaus
In de literatuur (ter Horst, 2006; Bruininks & Harmsen, 2017; van der Helm, 2020)
In de praktijk (bijzondere jeugdzorg, Kind & gezin, pleeggezin, voorzieningen voor kinderen en jongeren met
een beperking, kinderpsychiatrie, GI, vluchtelingensector…)
Niveaus in ‘professioneel’ opvoeden:
• Basisaanpak: scheppen en in stand houden van een omgeving/ leefmilieu waarin kinderen en
jongeren zich kunnen handhaven en ontwikkelen…
• Specifieke, meer gerichte aanpak (in groep, individueel): training, begeleiding, therapie, …
Professioneel opvoeden: terminologie
Naargelang auteur die je raadpleegt, zie je verschillende terminologie. Iedere auteur heeft een andere
benaming voor presentie
A.J. Baart Presentie Interventie
J.F.W. Kok Eerstegraadsstrategie Tweedegraadsstrategie
(opvoeding) (hulpverlening)
A.C. Bruininks Basisaanpak Ondersteunende aanpak
T. van Yperen Niet gespecialiseerde factoren Specifieke factoren
(eerstelijnszorg) (tweedelijnszorg)
J. Hermanns Verhouding draaglast – Diagnose-receptmodel
draagkracht (herstel van het (effectiviteitsvraaag)
gewone leven)
L. Boendemaker, E. van Rooijen & Basiszorg (care – beschrijvend Interventies (cure-
T. Berg onderzoek) effectonderzoek)
M.J. Langeveld Omgang (natuurlijkheid) Opvoeden (nadrukkelijkheid)
1
,PROFESSIONEEL OPVOEDEN VOLGENS KOK
Graadsstrategieën: ordening klinisch milieu
17.1 LEEFKLIMAAT: EERSTE GRAAD
• Vroege jaren 1900 legden verschillende pedagogische pioniers (Redl & Wineman, Bettelheim, Aichorn)
de nadruk op het belang van een (therapeutisch) klimaat en de relatie met begeleiders en kinderen en
jongeren
• Jaren 70-80 vorige eeuw: Trieschman (1969), Ter Horst (1977) en Kok (1973, 1984) gaven heel wat
aandacht aan de installatie van een veilig, huiselijk, “zo gewoon mogelijk” leefklimaat (vb. in
leefgroep).
"De eerstegraadsstrategie is het geheel van orthopedagogisch handelen in de leefsituatie, dat beoogt door het
op specifieke wijze gestalte geven aan relatie, klimaat en situatiehantering ... het vastgelopen functionele
proces van ontwikkelen en opvoeden weer in gang te zetten." (Van Oeffelt, 2006 naar Kok)
• Leefklimaat is voorwaarde voor jongeren om zich veilig genoeg te kunnen voelen en veiligheid is
noodzakelijk om te kunnen groeien en te ontwikkelen. Cf circle of security
• Leefklimaat biedt een uitvalsbasis om de uitdagingen binnen het individueel hulpverleningstraject, de
vooropgestelde doelstellingen en veranderende interactiepatronen in het gezin aan te gaan. Cf circle
of security
• Volgens Ter Horst en Kok (1984) moeten we eerst het gewone, alledaagse leven vorm geven. Als dat
goed gaat kunnen we overgaan naar specifieke (evidence-based) methodieken en
behandelingsvormen. Want deze zullen niets uithalen als het kind zich niet veilig en goed genoeg voelt
in zijn specifieke leefomgeving.
LEEFKLLIMAAT BINNEN GEZINSVERVANGENDE SETTINGS
Peer Van der Helm (2011 , 2020) vestigt de aandacht opnieuw op het belang van het leefklimaat in residentiële
jeugdzorg
• Vervangende opvoedingssituatie voor kinderen en jongeren uit een problematische leefsituatie
2
, • Belangrijk dat omgeving veilig is!
• 'leefklimaat' = de aspecten van het verblijf in residentiële voorzieningen die een invloed hebben op
het welzijn en/of het gedrag van jongeren (Boone, Althoff, Koenraadt, & Timp, 2015).
• Het leefklimaat ≠ statisch gegeven, begeleiders kunnen leefklimaat vorm geven!
• Maar niet eenvoudig: wonen in een leefgroep, met jongeren die daar vaak niet willen zijn en vaak
ernstige gedragsproblemen hebben en onder begeleiding van verschillende begeleiders, biedt geen
gunstige voorwaarden voor een positief leefklimaat (Jongepier, 2011)
OPEN VERSUS GESLOTEN LEEFKLIMAAT
• Open = veilig, gestructureerd, veel ondersteuning, mogelijkheden tot groei en de flexibliteit is in
evenwicht met de controle dit nodig is op een leefgroep. Opvoeders/begeleiders kunnen steun
bieden, stimuleren, betrouwbaar en consistent zijn en respect tonen
• Gesloten = veel controle, gebrek aan flexibiliteit, afhankelijkheid van medewerkers, gebrek aan
wederzijds respect, oneerlijke straffen verveling, uitzichtloosheid, angst, vernedering en gebrek aan
privacy. Een gesloten leefklimaat kan stress, angst en agressie veroorzaken
Leefklimaat: eerste graad componenten
3 belangrijke componenten die je als JP moet waarmaken:
1. Klimaat: structuur in ruimte, tijd, regels & afspraken, materiaal
2. Situatiehantering: vrije tijd, spelen, eten, werken, spreken, lichamelijk contact, bijzondere situaties
3. Relatie:
o houding (authenticiteit, acceptatie, respect, integriteit, empowerment,…)
o handelen (presentie, grenzen stellen, aandacht geven…) cf synthese opvoedingsvaardigheden
in huisje van SRW + cf HC pedagogische modellen
• ingevuld naar visie van de voorziening
• aangepast aan de noden van de doelgroep (bv. kinderen en jongeren met autisme, een fysieke
beperking, psychiatrische problematiek, vluchtelingen…)
• met oog voor individuele accenten
• idealiter eclectisch
17.1.1 LEEFKLIMAAT: 1 E GRAAD: PEDAGOGISCHE UITGANGSPUNTEN
1. emotionele steun en sensitieve responsiviteit
2. autonomie en ruimte
3. structureren en grenzen stellen
4. informatie geven en uitleggen
5. interacties tussen jongeren begeleiden
17.1.1.1 EMOTIONELE STEUN EN SENSITIEVE RESPONSIVITEIT
• In de groep aanwezig zijn (cf presentie)
• Aai over de bol, schouderklopje, individuele gesprekjes voeren
• Bij pubers: persoonlijke aandacht en ondersteuning, interesse tonen voor aandacht en gewoontes,
weten wat er in de jongere omgaat, waar hij mee bezig is
• Oog hebben voor signalen van kind of jongere en er adequaat op reageren
3
, Kind voelt zich begrepen en geaccepteerd, steun en responsiviteit zorgen voor gevoel van veiligheid ->
belangrijk voor het ontwikkelen van competenties, vergroten van veerkracht (cf window of tolerance) en
ontwikkelen van prosociaal gedrag (Riksen-Walraven, 2004)
17.1.1.2 AUTONOMIE EN RUIMTE
• Kansen om te experimenteren, zelf dingen te doen, zelf problemen op te lossen (cf Hechting:
voorwaarde is veiligheid)
• Ruimte voor eigenheid
• Leeftijdsadequate verwachtingen
• Acceptatie van gedrag, door het gedrag heen kijken (vaak wantrouwen door voorgeschiedenis)
• Privacy (vooral voor pubers erg belangrijk)
• Jongeren betrekken bij wat er gebeurt
Onderzoek toont verband aan tussen opvoedingsstijl enerzijds en zelfvertrouwen en algemeen functioneren
anderzijds (Riksen-Walraven, 2004)
17.1.1.3 STRUCTUREREN EN GRENZEN STELLEN
• Structuur in tijd, ruimte en handelen
• Rekening houden met de behoefte van de jongeren bij grenzen stellen, vanuit samenwerking en
overleg bepalen, niet eenzijdig opleggen
Uit onderzoek blijkt:
Verschillende aanpak door begeleiders + regels die een eigen elven leiden onzekerheid en negatieve
ervaringen i.p.v houvast en duidelijkheid
Soms is eenzijdig ingrijpen nodig (‘dat mag niet’ deze strategie moet gevolgd worden door
probleemoplossing en uitleg waarom (De Dreu, 2008)
17.1.1.4 INFORMATIE GEVEN EN UITLEGGEN
• Door op het juiste moment de juiste uitleg te geven, leren kinderen en jongeren begrijpen wat er
rondom hen gebeurt (begrijpen grijpen)
• Uitleggen waarom iets verkeerd is, wijzen op de gevolgen voor anderen
Dit bevordert prosociaal gedrag, empathie en internalisering van de regels
17.1.1.5 INTERACTIES TUSSEN JONGEREN BEGELEIDEN
• Oog hebben voor groepsdynamiek en ingrijpen indien nodig
• Incidenten bespreken en samen tot een consensus of oplossing komen (sociale vaardigheden en
bespreken van emoties)
• Aandacht geven aan positieve interacties en prosociaal gedrag
• Als begeleider hierin een voorbeeld zijn, zich betrouwbaar en eerlijk opstellen
Stimuleren naar elkaar te luisteren, elkaar te helpen en samen te werken zorgt voor positieve sfeer (onderzoek
van der Helm, 2009)
17.1.1.6 INTERACTIES TUSSEN KIND/ JONGERE EN OUDERS STIMULEREN EN ONDERSTEUNEN
• Deze relatie ligt vaak erg moeilijk en vraagt dus extra aandacht
• Kijken naar de mogelijkheden van de ouders, naar wat ze goed doen (empowerment)
4
