PSYCHOLOGISCHE GESPREKSVOERING EN
INTERACTIONELE VAARDIGHEDEN
INHOUDSOPGAVE
1. Inleiding en basishouding ............................................................................................................................. 3
1.1 Gespreksvaardigheden ............................................................................................................................ 3
1.1.1 Het communicatiemodel van V. Satire.............................................................................................. 3
1.2 Vier elementen van een boodschap ......................................................................................................... 3
1.3 Inhouds- en betrekkingsniveau ................................................................................................................ 4
1.4 Interpreteren van een boodschap ............................................................................................................ 4
1.4.1 Gebruik van vuistregels of heuristieken ............................................................................................ 4
1.4.2 Waarden en normen ........................................................................................................................ 5
1.5 Psycholoog/hulpverlener ......................................................................................................................... 5
1.5.1 Basishouding, gespreksvaardigheden en interactionele vaardigheden .............................................. 5
1.6 Grondhouding ......................................................................................................................................... 6
1.6.1 Rogers ............................................................................................................................................. 6
1.6.1 Echtheid .......................................................................................................................................... 6
1.6.2 Empathie ......................................................................................................................................... 8
1.6.3 Respect............................................................................................................................................ 9
1.7 Hoekstenen ............................................................................................................................................. 9
2. Klinische observatie, zelfreflectie en acto-module ..................................................................................... 11
2.1 Klinische observatie............................................................................................................................... 11
2.1.1 Definitie ......................................................................................................................................... 11
2.1.2 De complexiteit van observeren ..................................................................................................... 11
2.1.3 Observatievertekeningen ............................................................................................................... 12
2.1.4 Oordeelsfouten.............................................................................................................................. 13
2.1.5 Observeren in begeleiding ............................................................................................................. 16
2.1.6 Je eigen perspectief verkennen ...................................................................................................... 17
2.2 Zelfreflectie ........................................................................................................................................... 17
2.2.1 Leerproces van een psycholoog...................................................................................................... 18
2.2.2 Het innerlijke gesprek van de therapeut ......................................................................................... 18
2.2.3 Belang van zelfreflectie .................................................................................................................. 18
2.2.4 Innerlijke dialoog ........................................................................................................................... 19
2.2.5 De persoon van de hulpverlener .................................................................................................... 19
2.2.6 Persoonlijke ontwikkeling?............................................................................................................. 21
3. Emoties hanteren in de gesprekskamer, overdracht & tegenoverdracht .................................................... 22
3.1 Emoties in de gesprekskamer ................................................................................................................ 22
3.1.1 Emoties in therapie? ...................................................................................................................... 22
3.1.2 Verlies en rouw .............................................................................................................................. 25
3.2 Overdracht en tegenoverdracht............................................................................................................. 28
Lessen en powerpoints gegeven door An Hooghe en Imke Baetens
, 3.2.1 Hoe tegenoverdracht communiceren? ........................................................................................... 29
4. Therapiestromingen ................................................................................................................................... 32
4.1 Psychodynamische therapie .................................................................................................................. 33
4.1.1 Fundamenten ................................................................................................................................ 33
4.2 Cognitieve gedragstherapie................................................................................................................... 36
4.3 Cliëntgerichte therapie .......................................................................................................................... 38
4.3.1 Theoretisch kader .......................................................................................................................... 39
4.4 Systeemtherapie ................................................................................................................................... 41
5. Het proces .................................................................................................................................................. 45
5.1 Intakegesprek ....................................................................................................................................... 45
5.1.1 Algemeen verloop van een intakegesprek ...................................................................................... 46
5.2 Adviesgesprek ....................................................................................................................................... 50
5.2.1 Verloop.......................................................................................................................................... 50
5.3 Het proces van hulpverlening ................................................................................................................ 53
5.3 1 Cyclisch bewegen tussen ................................................................................................................ 53
5.3.2 Feedbackgericht werken ................................................................................................................ 55
5.4 Begeleiding afronden ............................................................................................................................ 55
6. Online therapie .......................................................................................................................................... 58
6.1 Uitdagingen .......................................................................................................................................... 58
6.2 Extra mogelijkheden.............................................................................................................................. 59
6.3 Experten aan het woord ........................................................................................................................ 60
6.4 Online session ....................................................................................................................................... 60
7. Oefenvragen............................................................................................................................................... 61
Lessen en powerpoints gegeven door An Hooghe en Imke Baetens
, 1. INLEIDING EN BASISHO UDING
1.1 GESPREKSVAARDIGHEDEN
1.1.1 HET COMMUNICATIEMODEL VAN V. SATIRE
Zender:
- Binnenkant: wat je voelt, gedachten, ideeën een selectie hiervan komt naar buiten
- Buitenkant: wat wij te horen krijgen
Ontvanger:
- Binnenkant: wat wij er over denken, voelen
- Buitenkant: we gaan dit zelf uiten en dat kan de zender dan weer zien
1.2 VIER ELEMENTEN VAN EEN BOODSCHAP
Vier elementen tegelijkertijd in één boodschap (Schulz von Thun, 2010):
- Letterlijke inhoud:
o Feitelijke betekenis van wat wordt gezegd
o Vb.: Ik zie het niet meer zitten
- Expressief deel van de boodschap:
o Weergave van de boodschap
o Vb.: De manier waarop iemand iets zegt
- Informatie over de relatie:
o De informatie in de boodschap die weergeeft hoe de zender de relatie tot de ontvanger
(op dit moment) ziet;
o Vb.: Het wordt in een bepaalde context gezegd
- Appelerend deel van de boodschap:
o De zender doet een appel, wil dat de ander iets doet met de boodschap die hij/zij zendt.
o Vb.: Als je dit zegt breng je iets teweeg bij de andere persoon
Lessen en powerpoints gegeven door An Hooghe en Imke Baetens
, 1.3 INHOUDS- EN BETREKKINGSNIVEAU
Watzlawick et al. 1967:
- Inhoudsniveau van communicatie:
o De feitelijke boodschap die wordt overgebracht
- Betrekkingsniveau van communicatie:
o De informatie in de boodschap die de relatie tussen zender en ontvanger weergeeft,
zoals gezien door de zender.
o De interpretatie van het betrekkingsniveau is afhankelijk van toon en non-verbale
aspecten van communicatie.
o De knop die aangezet wordt
o Vb.: als je thuis komt en je man zegt “je bent precies goed gaan shoppen?”
Niet enkel inhoudsniveau
Maar ook betrekkingsniveau
- Vb.: “Ga jij die schoenen aandoen vanavond?”
o Buitenkant: open vraag omtrent schoenkeuze
o Binnenkant: zegt misschien ook iets over de gevoelens en ideeën van de zender
o Betrekking: ik vind dat jij aandere schoenen moet kiezen, als je deze schoenen aandoet
zal ik boos zijn op jou
Virginia Satir
- Je woorden zeggen iets
o Linker kant van het brein
- Je lichaam zegt iets
o R kant van het brein
- Er is een verschil tussen wat en hoe je het zegt
1.4 INTERPRETEREN VAN EEN BOODSCHAP
1.4.1 GEBRUIK VAN VUISTREGELS OF HEURISTIEKEN
Doel: omgeving voorspelbaar maken, snel kunnen reageren, controle te krijgen, om te kunnen gaan met
complexiteiten, …
Causale actor-observator attributieneiging:
- Neiging om eigen gedag te verklaren uit instabiele, externe (situationele) factoren en het gedrag
van anderen te verklaren uit stabiele, interne (eigenschappen van de persoon) factoren
- Bv.: gebuisd op statistiek
o Moeilijk examen, ik had griep
o Marieke mijn studiegenoot, die begrijpt er echt geen jota van.
Gedragsconfirmatie:
- Het uitlokken van responsen die de eigen vooronderstelling ondersteunen
- Bv.: zoals je oma op zondag “ je lust toch graag rode kolen he”
Lessen en powerpoints gegeven door An Hooghe en Imke Baetens
,Beschikbaarheidsheuristiek:
- Gebruikmaken van wat (gemakkelijk) beschikbaar is in het geheugen
o Belangrijk in therapie
o Ik heb mijn manier en mijn kennis over dingen
o De context waarin je werkt zegt iets over hoe je kijkt
Rouw kan je nog een zeggen wanneer we onze volgende afspraak hebben
rouwdementie
Je ziet het vergeetachtige in de context van het rouwen
- Bv.: We leven in een burnout maatschappij heel veel gedrag wordt benoemd/gelabeld als
burnout
Confirmatorische strategie:
- De neiging alleen informatie te zoeken die overeenkomt met de eigen veronderstelling.
- Je kadert info ifv je hypothese en je ziet dingen in deze richting
- Confirmatie: neiging om in gesprekken vooral gaan te zoeken naar confirmatie
o Bv.: je hebt een vermoeden dat de partner van je beste vriendin vreemd gaat. Je gaat
vragen stellen alla ‘vaak met zijn gsm bezig zeker? Jaja, op zondag gaan fietsen met de
vrienden? Ahja als hij alcohol denkt te drinken gaat hij bij zijn ouders slapen, omdat hij
niet dronken de baan op wil…
1.4.2 WAARDEN EN NORMEN
Waarden
- Eigen vooronderstelling van wat goed of fout is
- Vb.: gelijkwaardigheid.
Normen
- Gedragsregels die uit waarden worden afgeleid
- Vb.: beide partners helpen mee in het huishouden.
1.5 PSYCHOLOOG/HULPV ERLENER
1.5.1 BASISHOUDING, GESPREKSVAARDIGHEDEN EN INTERACTIONELE VAARDIGHEDEN
Zijn de belangrijkste methodieken/instrumenten van onze job!
- “Een professionele hulpverlener moet in staat zijn om te kunnen spelen met zijn
gedragsdisposities
- Hij moet kunnen kiezen uit een repertoire van vaardigheden,
- Heeft een respectvolle, empathische, transparante grondhouding
- En moet kritisch naar eigen handelen kunnen kijken (zelfreflectie).”
Lessen en powerpoints gegeven door An Hooghe en Imke Baetens
,Daarom is het nodig om deze vaardigheden eerst bewust aan te leren en nadien veel te oefenen. Later
gaat het dan ‘vanzelf’.
1.6 GRONDHOUDING
1.6.1 ROGERS
Drie belangrijke onderdelen
- Echtheid
- Empathie
- Onvoorwaardelijk respect
Zijn een noodzakelijke voedingsbodem om een veranderingsproces bij een cliënt op gang te brengen,
maar ook het cruciale medium waardoor verandering mogelijk is.
- Therapeutisch proces is ingebed in een interpersoonlijke context.
- Deze interpersoonlijke relatie tss professional en cliënt is een middel om scheefgegroeide
verhoudingen te herstellen en om een cliënt een interpersoonlijke ruimte aan te bieden waarin
zijn veranderingsproces kan plaatsvinden.
1.6.1 ECHTHEID
Authenticiteit/echtheid: elke psycholoog moet congruent zijn, d.w.z. dat de psycholoog in de
therapiesessies zichzelf moet zijn, oprecht een eerlijk.
Elke psycholoog heeft zijn eigen uitstraling, zijn persoonlijke kenmerken die de interpersoonlijke
relatie kleuren. Hij is een reëel aanwezig persoon (geen façade).
- Je kan niet iemand zijn en je in therapie totaal anders voordoen
- Je moet het niet allemaal meegemaakt hebben om er te zijn als mens en om je in de situatie in
te leven.
Dubbele gelaagdheid:
- Elke psycholoog heeft zijn eigen uitstraling, zijn persoonlijke kenmerken die de interpersoonlijke
relatie kleuren. Hij is een reëel aanwezig persoon (geen façade)
o = de onderstroom
- Wat wekt deze cliënt bij mij op? Aandacht voor hier en nu gedachten en gevoelens
o = de bovenstroom
D.m.v. zelfreflectie, supervisie, intervisie, … exploreert de psycholoog wat er in zijn binnenwereld
afspeelt en hoe dat de kleur en vorm van zijn interactie met de cliënt kleurt en kan hij tot CONGRUENTIE
komen. Zie Tabel 2.1. Dubbele gelaagdheid
Lessen en powerpoints gegeven door An Hooghe en Imke Baetens
,Transparantie?
Indien relevant voor het proces zal de therapeut TRANSPARANT zijn, m.a.w. psychologen hebben een
gedisciplineerde spontaniteit.
- Functioneel;
- Om interferentie in het gesprek te minimaliseren;
- Sobere zelfonthulling.
Onderzoek (Grafanaki, 2001) bevestigt niet alleen dat zelfonthulling vanwege de therapeut soms
helpend is, maar ook dat de hoeveelheid van transparante reacties van de therapeut veel minder
belangrijk is dan de timing in de therapeutische interactie en dat de adequaatheid alleen kan beoordeeld
worden binnen de aangang zijnde interactie.
- Transparantie van de therapeut kan soms gewoon functioneel zijn om de situatie te
verduidelijken
o Bv.: “Sorry dat ik vandaag te laat ben, ik had moeite om deze ochtend een babysit te
vinden voor mijn dochter die onverwacht ziek is geworden. Maar het is in orde, ik ben
nu helemaal hier met mijn aandacht”.
- Sobere zelfonthulling kan voor de cliënt faciliterend zijn om niet toegelaten gevoelens bij zichzelf
minder te veroordelen, of om de geïdealiseerde therapeut niet langer op een voetstuk te
plaatsen.
o Bv.: als cliënten vernemen dat hun therapeut het niet eenvoudig vindt om gezin en
beroep te combineren en dat zij het slechts haalbaar acht door voor een aantal
huishoudelijke taken de lat erg laag te leggen, kunnen cliënten hun perfectionisme
loslaten en zien ze zichzelf niet langer als de mislukkeling die schril afsteekt tegen ‘het
geslaagde leven’ van de therapeut. Zelfonthulling van de therapeut kan de cliënt uit zijn
isolement halen en het gevoel van vreemd of uitzonderlijk te zijn opheffen.
Vormen van onechtheid
- Niveau 1: gedrag en uitspraken komen niet overeen met wat je innerlijk denkt en voelt. Soms
kan je oppervlakkigheid bewust aanwenden om bijvoorbeeld vragen naar zelfonthulling te
vermijden.
- Niveau 2: niet transparant zijn uit eigenbelang of angst om de relatie met de cliënt te schaden.
o Vb.: geen afspraak geven s’avonds omdat je eigenlijk bang bent van deze aggressieve
man.
- Niveau 3: verbergen van bewuste hier-en-nu gevoelens die belangrijk zijn en waar de cliënt baat
bij zou kunnen hebben.
o Vb.: groeiende irritatie bij cliënt omdat deze zeer associatief vertelt. In plaats van aan
te geven- wacht even ik ben even niet meer mee, wat wil je mij juist vertellen. Irritatie
blijft groeien indien je dit niet benoemt.
Kijk met een open bril naar je eigen incongruenties met een zekere mildheid. Supervisie, intervisie,
feedback van anderen kunnen je helpen om je black box te onderzoeken.
- Incongruentie in gedrag en gevoelens/denken – dan voelt interactie leeg/oppervlakkig. Bv Hoe
gaat het met je? Maar het antwoord niet afwachten.
- Als je op automatische piloot werkt, dan voelt de interactie onecht, vlak en kleurloos
- Vragen naar persoonlijk leven van psycholoog ontwijken door sociaal wenselijke antwoorden
Lessen en powerpoints gegeven door An Hooghe en Imke Baetens
,Congruentie in gedrag en voelen: zonder façade, authentiek je gevoel laten zien, vanuit echte oprechte
belangstelling contact maken maakt het ondraagbare draaglijker.
- Voor beginnelingen is dit vaak een groeiproces: vaak grote facade om onzekerheid te maskeren.
Durf te zeggen dat je het ook niet weet.
- Congruentie is ook iets cultureels het moet goed voelen voor wie jij bent
- Vb.: van Amerika: “oh wauwwww”, “sooooo nice”
Transparantie: laat je zien in je mensheid en niet als alwetende expert/supermens, durf niet te weten
Confrontatie: indien het verhaal iets losmaakt bij de therapeut, kan je ervoor kiezen om dit gevoel naast
het gevoel van de cliënt te plaatsen. Ook al staat dit veraf van het gevoel van je cliënt
- In verteerbare porties, op een open manier waarin duidelijk is dat je je eigen aandeel ook wil
onderzoeken
1.6.2 EMPATHIE
Empathie is een wijze van in-relatie zijn waarbij ik mijn eigen referentiekader terzijde leg en meekijk en
meevoel vanuit het referentiekader van de andere, zonder ermee samen te vallen = binnenkant van
empathie
Ik geef terug aan de andere wat ik voel (non-verbaal, verbaal) = buitenkant van empathie
- Van een ontvankelijke, accepterende en bevestigende luisterhouding naar een belevings- en
relatie-faciliterende dialoog
- Zonder er mee same te vallen: je voelt mee maar het is niet jou probleem
Binnenkant Buitenkant
Leegmaken Communiceren
Ontvangen Sturen
Afstemmen Reflectie
Container
Interageren
Registratie binnenin
De empathische cyclus (Barrett-Lennard, 1981):
- Stap 1: Empathische opstelling.
o Aandacht voor uitgedrukte ervaringen door de cliënt.
- Stap 2: Empathisch resoneren.
o Aansluiting zoeken bij de direct of indirect uitgedrukte ervaringen.
- Stap 3: Uitdrukken van empathie.
o Communiceren van aangevoelde ervaringen bij de cliënt.
Lessen en powerpoints gegeven door An Hooghe en Imke Baetens
,Expressievormen
Inhoud van de reflectie Vorm van de reflectie
Onderbreken na betekeniseenheden Tentatief
De emotie in zijn intensiteit respecteren In vragende vorm
Articuleren wat impliciet aanwezig is Eventueel met metafoor
Procesdirectieven
Intuitieve flits
Niet verbaal
1.6.3 RESPECT
Wat is respect?
- Luisteren zonder vooroordelen, evaluatie of kritiek
- Je hoeft het niet eens te zijn met de ander, maar je schort jouw mening even op om open te
luisteren naar de ander zijn wereld en perspectief
o Je hoeft het niet eens te zijn maar je hebt wel respect
- Vier componenten
o Betrokkenheid t.a.v. cliënt
o Inspanning doen om cliënt te begrijpen
o Onvoorwaardelijke aanvaarding
o Warmte en nabijheid uitdrukken
Diep respect voor het betekenisvolle en waardevolle van elke persoon
1.7 HOEKSTENEN
Gelijkwaardigheid
- Je voelt en stelt je als gespreksleider niet uit de hoogte op
- Wees je er bewust van dat je de waarheid niet in pacht hebt en dat je altijd zaken van de ander
kan leren
- De ander is expert van zijn leven en enkel hij kan aangeven waar hij naartoe wil en wat hij
belangrijk vindt
Betrouwbaarheid
- Ga vertrouwelijk om met de informatie die je krijgt van mensen en meldt ook aan de ander dat
hij op dat vlak op jou kan rekenen
o Beroepsgeheim als psycholoog
Deontologie
- Maar ook in je persoonlijke leven… wees betrouwbaar voor anderen (collega’s, familie,
vrienden, maatschappij)
Lessen en powerpoints gegeven door An Hooghe en Imke Baetens
, Niet in defensie gaan
- Probeer werkelijk te horen wat iemand je wil zeggen en zoek naar de behoefte die er achter
zit, in plaats van je aangevallen te voelen en te reageren vanuit defensie.
Empowerment
- Geloof in de krachten/capaciteiten van de ander
- Probeer mogelijkheden en sterktes van de ander te herkennen en aan te wakkeren door ze te
benoemen en zo mensen te motiveren
- Zet mensen in hun kracht
- Zoek hoe ze zelf voor zichzelf kunnen zorgen
Aansluiting zoeken
- Basishouding van niet-weten
- Laat de eigen vanzelfsprekendheden los
- Jouw referentiekader en situatie verschilt van die van de ander, kijk mee door de bril van en
vanuit de beleving van de ander
Stel je grenzen
- Wees vooraf duidelijk over de tijd die je voor het gesprek kan vrijmaken
- Wees eerlijk over wat je wel en niet weet en schep duidelijkheid over wat jij vanuit jouw functie
voor de ander kan doen, verwijs door indien nodig
- Je kan helpen bij het oplossen van problemen, maar de ander blijft zelf verantwoordelijk en het
is belangrijk dat hij zijn eigen krachtbronnen gebruikt ter verandering
- De grenzen die jij stelt geven ook veiligheid aan de mensen
o Bv.: respecteren van de tijd
Nice to know, need to know
- Wees respectvol nieuwsgierig, maar vraag enkel door naar zaken die ertoe doen en die
gerelateerd zijn aan de hulpvraag van de ander
- Als de persoon zegt dat hij/zij een serie aan het kijken is vraag je niet welke
o Dit heeft geen bijdrage aan de hulpvraag
Lessen en powerpoints gegeven door An Hooghe en Imke Baetens
