SV 2022 – 2023 K. Verfaillie:
Criminaliteit en politiek
Les introductie
Doelstellingen
Het gaat over de studie van criminaliteit als politiek construct. Dat vertaalt zich in
een drietal aandachtspunten
We behandelen de belangrijkste evoluties in het criminaliteitsbeleid (of
veiligheidsbeleid) in België vanaf WOII tot vandaag Lange termijn trends zijn
belangrijk hierin.
We kijken naar de manier waarop beleidskeuzes tot stand komen en we leggen
ons daarbij specifiek toe op het vraagstuk van beleidsinnovatie. Ons land niet zo
makkelijk want wij zijn complex georganiseerd. We gaan ons in het bijzonder
richten op beleid innovatie.
We kijken naar specifieke strategieën die overheden hanteren om gedrag te
sturen (“orde scheppen in de samenleving”). Notie politiek gaat ook over het
vormgeven van de samenleving.
We gaan ook zaken samenbrengen die we al in andere lessen gezien hebben. Het
helpt dus als je al een bepaalde achtergrond hebt.
Examen
2 Open vragen op basis van de slides HOC en teksten die je terugvindt op
CANVAS (examen op 20 punten)
Vorige jaar weten wat 1 van die tendensen is. Grote vragen geen detail vragen.
Ervaring vorig jaar was positief. Zeer hoge punten. Juist is Juist.
Zie nota toelichting examen CANVAS!
Hoofdstuk 1: politiek en criminaliteit
“Het ordenen van de samenleving aan de hand van beslissingen die op
dwingende wijze aan de hele bevolking worden opgelegd”
Politicus als een architect met als doel vorm geven en ordenen van samenleving.
Politici die orden gaan scheppen heel specifiek in veiligheidsvraagstukken. Vraag
is, is of dat dat idee van een architect nog wel klopt. Laatste decennia wordt hier
meer aan getwijfeld. De reden hiervoor is de transformatie van de politiek.
Transformatie van de politiek
Politiek is zich gaan versnipperen over een veelheid aan niveaus en instellingen
en is zich gaan verplaatsen naar domeinen die doorgaans niet tot de politiek
worden gerekend. Als je een politicus van de jaren 50 terug zou halen merk je op
dat er veel meer niveaus bestaan die voordien nooit hebben bestaan.
Internationaal, federaal, nationaal, lokaal, etc. op elk niveau andere standpunten
en prioriteiten. Geen mooie puzzel en veel verschillende opvattingen van wat
1
,veiligheid is. De politicus wordt geconfronteerd met veranderingen zoals
technologie die achteraf gecontroleerd moet worden. Het is niet meer de politicus
die bepaald hoe we willen hoe de S eruitziet. Denk ook aan chatGPT die AI hoe
gaan we dat reguleren. De politiek gaat zich verplaatsen naar domeinen waar ze
voordien niet hoorden.
Politiek is heteronoom geworden, dit wil zeggen dat besluitvorming over
veiligheid wordt onderworpen aan een veelvoud aan criteria die afkomstig zijn uit
domeinen (denk aan wetenschap) die vroeger geen deel uitmaakten van de
politiek. Plaatsen waar beslissingen genomen worden die in jaren 50
onderworpen waren aan een politiek spel, maar dat die steeds meer in afgelopen
decennia geconformeerd zijn geweest met criteria waar men vroeger niet van
moest wakker liggen. Minister van Justitie moet wel weten wat detentiehuizen
zijn, al die innovaties, als die die goedkeuren, dan moet die daar ook kennis van
hebben. Hetzelfde met risicotaxatie. Die inbrenging van wetenschap was veel
minder aanwezig in die jaren 50. Zaken zoals mensenrechten zijn vandaag
evident maar dat was niet altijd zo het geval. Verantwoording afleggen aan de
samenleving. Vandaag de dag moet de minister veel vaker wakker liggen van die
publieke opinie. Vroeger steunde men op hun achterban maar politiek is heel
grillig geworden. Je moet leren omgaan met media, leer praten zoals het mag in
de media. Allemaal criteria waar je rekening met moet houden als je gezien wil
worden als iemand die in staat is goede beslissingen te nemen.
Wanneer politici beslissingen nemen stellen ze bovendien vast dat die
beslissingen erg gevoelig zijn voor recontextualisering, en bijgevolg erg snel een
andere framing kunnen krijgen. Als er in de S geen draagvlak is voor een
beslissing dan hebben die beslissingen geen betekenis. We zien meer situaties
waarin protesten tegen bv. Bepaalde voorwaardelijke invrijheidstellingen.
Hetzelfde met een vaccinatiebeleid. Maar als er in de S andere opvattingen over
bestaan, dan gaat dat ook niet werken in die S.
Van een natiestaat naar
België waar eerst bestuursniveaus aan het versnipperen zijn EU, lokaal,
regionaal. Let ook op verplaatsing naar domeinen die traditioneel niet tot de
politiek horen. De rechterlijke macht. Discussie over de activistische rechters,
frustratie politieke macht naar rechterlijke macht. Denk hierbij aan de klimaat
zaak. Er worden regels afgedwongen en op niveau rechter politiek gaat
verplichten voor richtlijnen te ontwikkelen. Nemer rechters te vaak beslissingen
die verder gaan dat wat er traditioneel wordt verwacht. Gaan zijn beleid maken?
2
,Middenveld geeft actief vorm aan bestraffing en veiligheid in S op een manier dat
een politicus het niet kan. Bv. Middenveld andere opinies hoe met hoog risico
daders omgaan in feiten het beleid van minister dan andere vormen krijgt dan
initieel bedoeld.
heteronomie visualiseren. Tal
van criteria uit andere sectoren onderwerping. Private sector jaren 80 intrede
management technieken typisch private sector. Overheid als bedrijf zien. Niet
langer autonoom maar heteronoom.
ontwikkeling van sociale
media. Dit is minder duidelijk. Vraag hulp.
Representatiepolitiek = A competition or struggle over the correct appropriate or
preferred way of representing crime control issues (politics of representation)
Veel verschillende perspectieve over hoe criminaliteit aanpakken. Die strijd
representatiepolitiek. Verschillende goede aanpakken en geen goede aanpakken
en daar bestaan hiërarchieën in. Bij ons is dat vooral een struggle bij
drugsaanpak. Op een bepaald moment bepaald perspectief de overhand en daar
alle middelen naar toe. Politici op niveau van natiestaat dus die ministers. Die
3
,hebben niet langer het monopolie in het beslissen hoe er een veiligheidskwestie
wordt beslecht.
Politici op het niveau van de natiestaat hebben niet langer het monopolie over de
manier waarop maatschappelijke kwesties beslecht worden
Transformaties in de aanpak van criminaliteit
Tweede belangrijk punt. Aanpak van criminaliteit transformeert en veranderd. Je
hebt het gevoel dat er nooit iets veranderd. Dat sluit niet aan bij analyses over
een iets langere periode. De meest sterke analyse is die van David Garland.
David Garland: the culture of control 1955
Zeer inzichtelijke schrijver. Sympathieke mens. Lees het eens raadt de prof aan.
Hij vraagt zich af hoe zijn we van punt a naar punt b geraakt. Hij zegt hetzelfde
als we gaan kijken naar iemand uit de jaren 60 gaan late kijken naar de
samenleving begin 2000 die zou achterover slaan van de manier waarop wij met
criminelen omgaan. Er is een radicale omslag gebeurd. Hoe zijn we daar geraakt.
Hoe zijn we op zo’n totaal andere manier beginnen nadenken ene hoe zijn we
daar zo snel aan gewoon geworden.
David Garland is the Arthur T. Vanderbilt Professor of Law in the School of Law
and Professor of Sociology in NYU’s Department of Sociology.
Punishment and Welfare: A History of Penal Strategies (1985;2018)
Punishment and Modern Society: A Study in Social Theory (1990);
The Culture of Control: Crime and Social Order in Contemporary Society (2001);
Peculiar Institution: America’s Death Penalty in an Age of Abolition (2010).
He has been awarded doctorates honoris causa by the Vrije Universiteit Brussel
(2009) and Oslo University (2017).
His current work focuses on comparative explanations of America’s distinctive
use of punishment and on the genealogy of the idea of the ‘welfare state.’
https://its.law.nyu.edu/facultyprofiles/
Eerst beschrijft hij de belangrijke transformaties. We verwachten dat die
transformaties zich enkel gaan verder zetten en dat is uiteindelijk ook zo
gebleken. Er zijn ontwikkelingen die hij niet kon voorzien zoals bv. AI maar de
logica achter zo’n systemen zitten vervat in dit boek. Wat we vandaag zien in
criminaliteit is het gevolg van veranderende samenleving. Laat moderne s waar
criminaliteit begint te stijgen (jaren 60) nadrukkelijk realiteit in bijna alle
westerse samenlevingen tot ong. jaar 2000. Vandaar tot vandaag afname
criminaliteit.
De afgelopen decennia zijn er fundamentele transformaties opgetreden in de
aanpak van criminaliteit in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten.
Die aanpak van criminaliteit is het gevolg van een nieuwe collectieve ervaring
van criminaliteit en onveiligheid, en van een sociaal-conservatieve politiek, beide
gevormd door de laatmoderne samenleving. Dit heeft gevolgen voorde manier
waarop we naar daders kijken, op al die zaken. Periode van marget tatcher.
Reagan, neoliberalisme. Heel andere s.
Dat is een S waar criminaliteit heel prominent een deel van uit maakt. Nixon war
on drugs.
Criminaliteitsgolf. Dat positivisme verdwijnt.
4
,Wat is die nieuwe collectieve ervaring?
Criminaliteit is voor vele mensen in de samenleving een realiteit geworden
Criminaliteit is een thema waar mensen zich emotioneel erg bij betrokken
voelen; het is een thema dat zowel angst inboezemt als fascinatie opwekt. Meer
mensen kennen die SLO zijn geweest van iets. Geen ver van uw bed show.
Criminaliteit is een politiek thema geworden en vaak wordt er in de politiek op
een emotionele manier over criminaliteit gesproken. Denk aan die War on drugs.
Er wordt op een andere manier over die thema’s gesproken. Het wordt een
politiek thema er wordt minder wetenschappelijk en emotioneler over gesproken.
Bij ons veiligheidsbeleid ga je dat zien.
Slachtoffers en de bescherming van de samenleving worden erg belangrijke
thema’s in een veiligheidsbeleid. SLO hadden voordien geen plek in dat
veiligheidsbeleid. Als die focus verschuift dan verdwijnen de belangen van de
dader. De bescherming van de S wordt het belangrijkst.
De klassieke strafrechtsbedeling (politie, justitie, strafuitvoering) wordt ervaren
als weinig performant. Werkt niet. Zit verstopt want crimina steeds meer
aanwezig in die s. Men raakt overtuigd dat dat gewoon zijn job niet op een
adequate manier kan doen. We zien een groei in de private veiligheidszorg. Zie je
ook in de teksten voor deze les. Groeiend aantal landen waar private sector
groter is dan die traditionele politiedienst. Veiligheid vanuit private belang niet
publieke belang afgedwongen. Burgers nemen maatregelen om zich te
beschermen tegen criminaliteit en er is een groeiende markt in de private
veiligheid
Criminaliteit is een belangrijk thema geworden in media, in entertainment en de
ruimere samenleving (zie bv. ook architectuur). Manier waarop we steden gaan
ontwerpen. Situationele preventie denkbeelden.
Hoe is de criminaliteitscontrole concreet veranderd?
Collectieve ervaring van veiligheid verandert maar hoe leidt dit tot een andere
aanpak.
De criminaliteitscontrole is zich aan de laatmoderniteit, en de nieuwe collectieve
ervaring van criminaliteit en onveiligheid, gaan aanpassen. Aanpassingen aan S.
Dat zijn de adaptieve strategieën. Je hebt ook niet adaptieve en Garland
beschrijft heel mooi hoe dat systeem verandert door zich aan te passen en zich
er tegen te verzetten.
Hoe? Door een reeks adaptieve strategieën en niet-adaptieve antwoorden
Garland beschrijft heel mooi hoe dat systeem begint te veranderen door o.a.
aanpassen aan realiteit en daarin in mee te gaan en anderzijds ook door zich
daar heel strak tegen te verzetten.
Adaptieve strategieën
Nieuwe manier van denken die sijpelt binnen bij politie justitie strafuitvoering
enz.
Professionalisering, rationalisering en commercialisering: denk heteronomie,
criteria die ervoor onbekend waren, de introductie van dat private systeem. Te
5
,weinig middelen voor alle criminaliteit dus corps chef wordt manager. Dat is een
aanpassing start. We gaan proberen zaken op een meer efficiënte manier te
regelen.
Belang van management en privatisering in het beheer van de strafrechtsketen
Uitbesteden van de aanpak van criminaliteit
Maar ook, gaan we vooral is de VS zien, we gaan uitbesteden en
commercialiseren. Het ganse kerntaken debat gaat daarover. Wat moeten
wij essentieel doen wat moeten wij uitbesteden aan private of commerciële
partners. De uitbesteding aan aanpak criminaliteit hangt ook samen met
verplaatsen van verantwoordelijkheden. Uitbesteden gaat stap verder dan
commercialisering gaat ook over dat zaken überhaupt in dat systeem
terecht komen. Bv.de plea bargening explosie, advocaten gaan proberen
deal te sluiten met OM zodat het niet naar de rechtbank moet en dat soort
technieken wint in die periode aan ongelofelijk belang. Bij ons ontwikkeling
omtrent bestuurlijke handhaving criminaliteit = nieuwe manier om met
criminaliteit om te gaan maar zit ook vast in dat idee dat, dat traditioneel
systeem eigenlijk niet zo’n goede manier is om met criminaliteit om te
gaan.
zoveel mogelijk vermijden dat criminaliteit door het traditionele systeem moet
worden afgehandeld (lees: voor de rechter moet worden gebracht)
Herdefiniëren van succes
Betekend dat we de manier, onze performantie en onze indicatoren
daarvan, dat we die gaan aanpassen. We gaan de lat niet meer zo hoog
leggen, we gaan niet kijken naar is de criminaliteit verdwenen na onze
inspanningen. We gaan op een andere manier succes van technieken en
ontwerpen beoordelen. Criminaliteit kun je niet aanpakken op een manier
die succesvol is waarin die verdwijnt. Bv. Alcohol achter stuur: succesvolle
bob campagne = zoveel alcohol testen afgenomen niet minder mensen zat
achter stuur. Er bestaat een cynisme want we hebben eigenlijk geen
directe invloed op die criminaliteit maar we kunnen wel meten in hoeverre
we ons best gedaan hebben. Totaal andere manier om succes te
definiëren.
Er ontstaan minder hoge standaarden in de strijd tegen criminaliteit; politie en
justitie wijzen op het feit dat er altijd criminaliteit in de samenleving zal zijn en
dat de mate waarin ze criminaliteit kunnen bestrijden erg beperkt is
Focus op gevolgen eerder dan op de oorzaken van criminaliteit
We zijn in een systeem terecht gekomen dat het minder belangrijk is om
na te denken over de waarom plegen mensen feiten. We geloven daar niet
in dat we die kunnen verbeteren. We gaan focussen op het beperken van
de gevolgen. We worden geconfronteerd met SLO en daar kunnen we wel
iets met doen. We gaan ons specialiseren met SLO onthaal en hulp er
ontstaan ook projecten en beleid initiatieven rond veiligheidsgevoelens.
Belang van slachtoffers
Onveiligheidsgevoelens als autonoom beleidsthema
Verplaatsen en herdefiniëren van verantwoordelijkheden
SR zegt oke goed wij zijn niet de meest adequate actor om crimina aan te
pakken. Wij moeten daar ook niet de enige verantwoordelijke zijn.
Iedereen moet zijn buit in het zakje doen. Ook de gemeenschap de
6
, samenleving. Denk aan responsabiliseringsstrategieën. Als je wilt dat het
veilig is in je buurt ga je zeggen ik ga als partner samen werken rond
veiligheid i.p.v. de politie de schul te geven van slecht werk te verrichten.
Belang van de gemeenschap (civiele maatschappij)
Responsabilisering (partnershipbenadering/ verantwoordelijkheid
opnemen/preventie!)
Niet-adaptieve (emotionele) strategieën
Meer emotionele strategieën. Feiten in S zie je een zeer klassieke reactie. Bv.
Aanpak terrorisme. Idee SR werkt niet goed en we gaan ons volop inzetten op de
meest repressieve kernactoren die de overheid heeft tot en met het leger toe.
Het is symbool politiek. Een leger is niet opgeleid om aan orde handhaving te
doen is puur symbolistisch. Gewoon die aanwezigheid in het straatbeeld.
Eigenlijk houdt dat een ontkenning in van weinig effectief zijn in het bestrijden
van bepaalde veiligheidsfenomenen.
Ontkenning (in toenemende mate pleiten voor, en gebruik maken van,
repressieve strategieën, ondanks hun ineffectiviteit – vb. de gevangenis);
Acting-out (symbolisch en expressief belang van straffen) van Garland. Wijst
vooral op een heel symbolisch en expressief belang van straffen. Bestraffing
werkt niet maar gebruikt om aan te tonen dat we iets doen aan criminaliteit. Bv.
Terug de korte gevangeis straffen terug uit te voeren. De negatieve effecten
wegen de positieve effecten hier uit. Om gewoon aan te tonen dat men op een
daad krachtige manier iets aan criminaliteit wil doen.
herinnering: de samenleving veranderd. Criminaliteit wordt de nieuwe realiteit
we gaan erop een andere manier om denken en handelen. Dat leidt tot
aanpassing strategieën en niet adaptieve strategieën toch proberen bewijzen dat
het systeem iets kan doen. Zo ontstaat er een nieuwe criminaliteitscontrole.
Een nieuwe criminaliteitscontrole
Ondanks de grote veranderingen die er de voorbije decennia zijn opgetreden, is
er geen radicale breuk met het verleden. Op een korte periode evoluties die
leiden tot een situatie waarbij iemand uit de jaren 50 niets meer zou begrijpen
van de nieuwe aanpak. Eén van de belangrijkste transformaties van de voorbije
decennia, die Garland beschrijft, is het ontstaan van een netwerk van actoren die
zich gaan toeleggen op veiligheid en preventie. Netwerk denken is belangrijk de
autonomie van de traditionele strafrechtsbedeling neemt af. Politie gaat
samenwerken met scholen, burgers, veiligheidsnetwerken, private actoren, enz.
Belang van “economisch redeneren” i.v.m. (de aanpak van) criminaliteit
belang van management in de strafrechtsketen maar ook criminaliteit zelf wordt
gezien in termen van een kosten-baten analyse (homo economicus).
Management denken. Nadenken in termen van kosten baten. Daderschap is een
kwestie van kosten en baten.
Dit is die nieuwe situatie rond die eeuw wisseling en die zich vandaag de dag nog
verder is gaan uitzetten en meer matuur geworden is. AI rationele manier
omgaan met grote groepen delinquenten. US bestaan er al AI systemen die gaan
nadenken of iemand vervroegd mag vrijkomen of niet. (denk niet dat dit zeer
van belang is maar leuk voorbeeld om de evoluties te duiden)
7
,Transformaties in België (1970 – 2014)
Verfaillie, K. (2017). Game of Crime Control: A study into the politics of
representation, white Knights and the dynamics of reform. Dissertation, VUB.
De transformaties die we net beschreven hebben zien we ook in ons land terug.
We overlopen deze even en die zullen we zien in meer detail de volgende lessen.
Criminaliteitsaanpak absoluut geen realiteit was. Kijken naar regeerakkoorden in
BE belangrijke tekst. Je leest daar over welke zaken al die verschillende partijen
in BE toch akkoord kunnen zijn. die consensus volgt voor jaren 70 werd er niet
over criminaliteit over gesproken. Veiligheid was gewoon geen thema vandaag
zijn dat thema’s waar heelder hoofdstukken aan gewijd worden.
De aanpak van criminaliteit wordt een belangrijk politiek thema vanaf eind 1970;
vanaf begin jaren 1990 worden ook meer autoritair-populistische discoursen over
criminaliteit belangrijker in de politiek. Jaren 90 zien we ook die emotionele
manier de overhand nemen bij ons.
Toenemend belang van mensenrechten, rechtswaarborgen, verantwoording
afleggen in de aanpak van criminaliteit. Het is ongelofelijk hoe in ons land er
doorheen de jaren 90 veel wetgeving wordt gestemd die precies daar over gaan.
Wet politieambt, community policing. Op een heel korte termijn worden die
belangrijker.
Focus op performantie en hervorming van instellingen eind jaren 70 begint die
focus (politie en justitie), d.w.z. dat hervorming van die instellingen wordt gezien
als een manier om te werken aan een veilige samenleving; vanaf 2000
gaandeweg meer aandacht voor de effectieve aanpak van criminaliteit door
ingrijpen op criminaliteit zelf (vb. overlast, terrorisme, radicalisering). We zijn
ervan overtuigd geraakt dat die instellingen de bron zijn van de negativiteit.
“de burger” en “het slachtoffer” worden belangrijke uitgangspunten in beleid;
Aanhoudende overtuiging dat politie en justitie onvoldoende performant zijn
(belangrijk thema in de jaren ‘80-’90; geldt na 2000 in veel mindere mate voor
politie);
Toenemend belang van wetenschappelijke innovaties maar ook van
wetenschappelijke criteria in de aanpak van criminaliteit. We beginnen
emotioneler te praten over criminaliteit maar tegelijkertijd en dus tegenstrijdig
neemt ook die wetenschap toe.
Technologie en de digitalisering van de criminaliteitscontrole. We zien hoe
technologie zich een weg begint te banen in dat systeem. Onder druk van M
ontwikkelingen heeft dit ook een sprong vooruit genomen bv. Digitalisering van
justitie tijdens pandemie. Pandemie is hierin een belangrijke ontwikkeling
geweest om ons hierin vooruit te helpen.
Fragmentering, diversifiëring, en specialisering van de aanpak van criminaliteit;
ontstaan van coördinerende praktijken (zie o.m. notie “integrale veiligheid”).
Idee netwerken en integrale veiligheid wordt altijd maar belangrijker denk aan
Multi agency benadering. Mobiliseren van netwerk, samenwerken. We hebben
8
,daar vandaag nog geen adequate wetgevingen voor om die actoren met elkaar te
doen praten.
Francis Fukuyama: The end of history and the last men 1992
We maken keuzes in het brede kader van een democratie. Aantal afspraken
omtrent wat je mag doen in een veiligheidsbeleid. Manier waarop onze diensten
functioneren die zijn zeer sterk verbonden met dat democratisch kader. Daar
gaat dit stuk over van deze man.
Francis Fukuyama (1989, 1992): met de val van de Berlijnse muur en het
uiteenvallen van de Sovjet-Unie zijn de conflicten tussen de grote politieke
systemen in de wereld zo goed als beslecht. Moment waarop de laatste grote
ideologische strijd in de wereld aan een einde komt. Periode tussen 2e WO en
eind jaren 80. Twee grote machtsblokken en elk conflict in de wereld heeft er
eigenlijk mee te maken. Heel andere opvattingen over de organisatie van de
wereld. Die twee strijd eindigt met die val van de Berlijnse muur. Sovjet aan
kortste eind. Westers systeem is gewonnen. Er is nog maar 1 manier onze
manier westerse liberale democratie. Steeds meer democratieën gaan we
beginnen zien. Hij zegt dat andere ideologieën geen plek meer gaan kunnen
werken. Democratie wordt de dominante kijk.
De liberale democratie is nu de dominante bestuursvorm en de
ideologische evolutie van de mens heeft een eindpunt bereikt. De
democratie is een ideaal, een politiek idee, dat niet langer gecontesteerd
kan worden en waarvoor geen ernstige ideologische alternatieven meer
voorhanden zijn.
Op de lange termijn zal dit ideaal dan ook uitmonden in een wereldwijde
liberaal-democratische beschaving. Boek wordt gezien als te optimistisch.
Maar het boek eindigt niet optimistisch. Ze vergeten het dele van ‘last
man’.
9/11 hij kreeg kritiek want die ideologische strijden waren terug. De
discussie is niet beslecht vandaag. Veel mensen wijzen op toenemende
invloed van autocratie en heroplevingen van ideologieën die onze
samenleving actief contesteren. In de zin van afstoting maar ook… kijk
naar het conflict in Oekraïne zijn er mensen die ervan overtuigd zijn dat
die liberale democratieën hen bedreigen en dat zij hun plaats in de wereld
actief moeten kunnen afdwingen. Dominant debat over de manier waarop
wij onze samenleving organiseren.
Een crisis van de democratie?
We zien als we kijken naar de ontwikkeling van de moderne democratie dat dat
niet super stabiel is.
De democratie als bestuursvorm is sinds 1850 aan een opmerkelijke opmars
bezig; dit is een proces met ups en downs. Zo was de democratie als
bestuursvorm wereldwijd nagenoeg verdwenen tussen 1917 en 1945
(Hobsbawm, 1994)
Pas vanaf de jaren 1990 wordt de democratie de dominante bestuursvorm in de
wereld (Marshall & Elzinga-Marshall, 2017). Hiervoor meer systemen die niet
democratisch zijn.
9
, De laatste decennia gaat die opmars echter gepaard met een opmerkelijke
paradox: de democratie wint wereldwijd aan belang maar tegelijk wantrouwen
steeds meer burgers haar belangrijkste instellingen. Steeds meer democratie en
steeds meer burgers die die democratie in vraag stellen en er niet tevreden mee
zijn.
Een democratisch deficit
Er is een ‘democratisch deficit’ ontstaan (Norris, 2011): een conflict tussen wat
burgers van een democratie verwachten enerzijds en hoe ze de werking van die
democratie ervaren (of wat ze daarover vernemen) anderzijds. Steeds meer
protesten. Mensen niet tevreden met functie partijen hun belangen. Dat
vertrouwen erin ligt zeer laag maar we zien dat dat idee van democratie meer
ingang vind. Draagval ideaal alive and kicking mensen zijn democratisch
ingesteld. Toch ontevreden met de manier waarop die democratie vorm krijgt.
Wat we wereldwijd vaststellen is dan ook geen verwerping van de democratie an
sich maar een problematisering van specifieke invullingen van die democratie
(zie ook: Dalton, 2004, 2013; Van Reybrouck, 2013).
Een snel veranderende samenleving
Het democratisch deficit is geen recent en momentaan fenomeen maar is de
uitkomst van diepgaande maatschappelijke transformaties die zich de voorbije
decennia op diverse plaatsen in de wereld hebben voltrokken.
Ingelhart (2018) beschrijft hoe ondermeer in de Verenigde Staten en
West-Europa in de decennia na de Tweede Wereldoorlog structurele
socio-economische processen zoals demografische evoluties, toenemende
welvaart, een hoger opleidingsniveau, verstedelijking en diversiteit hebben geleid
tot een intergenerationele verschuiving naar postmaterialistische waarden, met
meer nadruk op individuele keuze, tolerantie voor multiculturele diversiteit,
vrijheid van meningsuiting, participatie, milieubescherming, gendergelijkheid en
acceptatie van de rechten van minderheden.
Een evolutie naar meer progressieve opvattingen
Die culturele transformatie, de evolutie naar meer progressieve opvattingen over
tal van maatschappelijke thema’s, heeft zich laten voelen in politieke
besluitvorming en beleid, ook in België en ook met betrekking tot de aanpak van
criminaliteit. Die transformatie vertaalt zich ook naar beleid. De manier waarom
normen en waarden verschuiven vertaal dop politiek niveau.
Een van de meest ingrijpende innovaties in de Belgische criminaliteitscontrole
van de voorbije 35 jaar is het toenemend belang van mensenrechten,
rechtswaarborgen en verantwoordingsmechanismen
vb. privacywetgeving, de gemeenschapsgerichte politiezorg, toezicht op
inlichtingendiensten, politiediensten, de rechterlijke orde en de private veiligheid,
de rechtspositie van gedetineerden, rechten voor slachtoffers, kinderrechten en
de recente oprichting van een federaal mensenrechteninstituut.
10
