Samenvatting Cultuur- en mediatheorie
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 1: INLEIDING.................................................................................................................3
1.1 ENKELE AFBAKENINGEN EN BEPALINGEN..............................................................................................3
1.1.1 CULTUUR ALS DOMEIN EN ALS DIMENSIE.................................................................................................3
1.1.2 CULTUUR ALS GEHEEL VAN BETEKENISSEN................................................................................................3
1.1.3 CULTUUR ALS TWEEDE NATUUR.............................................................................................................3
1.1.4 CULTUURANALYSE: ZIN, TEKENS, PRAKTIJKEN...........................................................................................4
1.1.5 ASPECTEN VAN CULTUUR.....................................................................................................................4
HOOFDSTUK 2: CULTUUR: CONNOTATIES VAN EEN BEGRIP..............................................................5
2.1 GRIEKSE NOTIE VAN ‘PAIDEIA’ (VORMING)...........................................................................................5
PLATO’S IDEEËNLEER....................................................................................................................................6
2.2 CULTURA......................................................................................................................................7
2.3 BURGERLIJK CULTUURBEGRIP.............................................................................................................7
CULTUUR, CIVILISATION, BILDUNG..................................................................................................................7
2.4 HET WETENSCHAPPELIJK CULTUURBEGRIP VAN DE CULTURELE ANTROPOLOGIE..............................................8
HOOFDSTUK 3: BENADERINGEN VAN CULTUUR................................................................................9
3.1 DE HERMENEUTISCHE EN VERSTEHENDE BENADERING..............................................................................9
3.1.1 DILTHEY EN DE HERMENEUTIEK.............................................................................................................9
3.1.2 HEINRICH RICKERT: WAARDENBETROKKEN CULTUURANALYSE....................................................................10
3.1.3 MAX WEBER: ‘ERKLÄREND VERSTEHEN’ DOOR MIDDEL VAN IDEAALTYPES....................................................11
3.2. SEMIOTIEK.................................................................................................................................13
3.2.1. INLEIDING......................................................................................................................................13
3.2.2 ‘LANGUE’ EN ‘PAROLE’......................................................................................................................14
3.2.3 TEKEN: EEN COMPLEX BEGRIP.............................................................................................................15
3.2.4 PARADIGMA EN SYNTIGMA.................................................................................................................18
3.2.5 SEMIOTIEK VAN POPULAIRE BEELDEN....................................................................................................21
3.2.6 KRITIEK OP SEMIOTISCHE BENADERING..................................................................................................22
3.3 CULTURAL STUDIES.......................................................................................................................36
3.3.1 INLEIDING.......................................................................................................................................36
3.3.2 UITGANGSPUNTEN............................................................................................................................36
3.3.3 DOMINANTE CODE............................................................................................................................37
3.3.4 PREFERRED READING EN SUBCULTURELE INBEDDING................................................................................38
3.4 DE SOCIALE VELDANALYSE – PIERRE BOURDIEU...................................................................................39
3.4.1 VELD..............................................................................................................................................39
4.3.2 KAPITAAL........................................................................................................................................41
3.4.3 HABITUS.........................................................................................................................................43
3.4.4 HET VELD VAN DE TELEVISIE................................................................................................................44
3.5 ADORNO OVER DE CULTUURINDUSTRIE..............................................................................................44
HOOFDSTUK 4: ELEMENTEN VAN CULTUUR.....................................................................................45
1
,4.1 TAAL EN ANDERE MEDIA................................................................................................................45
4.1.1 TAAL, DENKEN EN SOCIALE STRUCTUUR.................................................................................................45
4.1.4 NEIL POSTMAN: ‘HET MEDIUM IS HET PARADIGMA’................................................................................49
4.1.5 GELD EN KLOK ALS INTERACTIEMEDIA...................................................................................................49
4.1.6 INTERACTIES MET ARTEFACTEN............................................................................................................52
4.2 RITUELEN...................................................................................................................................54
4.2.1 INLEIDING: RITUALISME VERSUS RITUELEN..............................................................................................54
4.2.2 RITUELEN ALS ZINLEDIG GEDRAG..........................................................................................................55
4.2.2 RITUELEN ALS EXPRESSIEMIDDELEN OF ALS GROEPSBINDING – DE POLEMIEK TUSSEN MALINOWSKI EN RADCLIFFE-
BROWN...................................................................................................................................................55
4.2.4 RITUEEL GEDRAG ALS COMMUNICATIEVORM..........................................................................................57
4.2.5 RITUELEN OP TELEVISIE – MEDIA EVENTS...............................................................................................58
4.2.6 MORAL PANIC (STANLEY COHEN)........................................................................................................59
4.2.8 DERITUALISERING: DE TRIOMF VAN HET INFORMELE................................................................................59
4.3 SPELEN EN FEESTEN.......................................................................................................................59
4.3.1 HOMO LUDENS................................................................................................................................60
HOOFDSTUK 5: HOGERE VERSUS LAGERE CULTUUR........................................................................62
5.1. ELITE- EN VOLKSCULTUUR..............................................................................................................62
5.1.1 DE ONTDEKKING VAN ‘HET VOLK’.........................................................................................................62
5.1.2 VAN DE WISSELWERKING TUSSEN GROTE EN KLEINE TRADITIE NAAR SCHEIDING TUSSEN ELITE- EN VOLKSCULTUUR
..............................................................................................................................................................63
5.2. DE CULTUUR VAN DE MASSAMAATSCHAPPIJ.......................................................................................63
5.2.1 DE ONTDEKKING VAN DE MASSA – DE ARBEIDERSMASSA..........................................................................63
5.2.2 DE ‘ONTDEKKING VAN DE MASSA’........................................................................................................64
5.2.3 MASSACULTUUR...............................................................................................................................66
5.4. CONSUMER CULTURE....................................................................................................................67
5.4.1 RECLAMEMAKERS: DE MISSIONARISSEN VAN DE CONSUMPTIEMAATSCHAPPIJ................................................69
5.4.2 MCDONALDIZERING (RITZER)..............................................................................................................69
HOOFDSTUK 6: MODERNISERING....................................................................................................69
7.1 MODERNISERING ALS RATIONALISATIE – MAX WEBER..........................................................................70
7.1.1 WEBERS ALGEMENE EN SPECIFIEKE RATIONALISATIETHESE.........................................................................70
7.1.2 MODERNE ARBEIDSETHOS, KAPITALISME EN PROTESTANTISME...................................................................71
7.2 MODERNISERING ALS CIVILISATIE – NORBERT ELIAS..............................................................................73
7.2.1 HET CIVILISATIEPROCES......................................................................................................................73
7.2.3 CIVILISATIE VOORTGESTUWD DOOR DISTINCTIE?.....................................................................................73
7.2.4 VERVLECHTINGSPATROON, GEWELDMONOPOLIE, ZELFDWANG EN PERSOONLIJKHEID......................................74
7.3 MODERNISERING ALS DISCIPLINERING – MICHEL FOUCAULT...................................................................74
7.3.1 DE CULTURELE PRODUCTIE EN BEHEERSING VAN WAANZIN: FOLIE ET DÉRAISON............................................75
7.3.2 DE MODERNE MAATSCHAPPIJ ALS PANOPTICON: SURVEILLER ET PUNIR.......................................................76
7.3.3 SEKSUELE BEVRIJDING OF CONTROLE?...................................................................................................76
7.4 MODERNITEIT ALS DWANG TOT ORDENING: ZYGMUNT BAUMAN.............................................................77
7.4.1 REACTIONAIRE MODERNITEIT..............................................................................................................77
7.4.2 MODERNITEIT ZONDER ILLUSIES: LEVEN NA AUSCHWITZ...........................................................................78
7.4.3 MODERNISME ALS CULTURELE REPRESENTATIE VAN DE MODERNE CONDITIE EN ERVARING..............................78
HOOFDSTUK 8: POSTMODERNITEIT.................................................................................................80
2
,8.1 INLEIDING...................................................................................................................................80
Examen: open vragen, 4 begrippen, 4 reproductievragen & 2 inzicht vragen
Hoofdstuk 1: Inleiding
1.1 Enkele Afbakeningen en bepalingen
Eerder cultuurbenaderingen ipv cultuurtheorieën. Ook paradigmatische benadering ipv theoretische
benadering. Verschil: paradigma’s worden niet getoetst, theorieën wel. Cultuur kan nl. niet op een
gestructureerde manier getoetst worden.
Doel= op een aantal manieren leren om naar cultuur bekijken
1.1.1 Cultuur als domein en als dimensie
Cultuur= aangeleerd gedrag dat van generatie op generatie wordt doorgegeven.
→ 2 uitgangspunten in cultuursociologie:
1) Cultuur als dimensie van het menselijk handelen: cultuur is hier aanwezig in alles wat de
mens doet. Er is dus geen afbakening, wat je ook aantreft, je kan dit bekijken vanuit een bep.
dimensie. Er is dus niets dat je niet cultuurtheoretisch kan bekijken.
Cultuursociologische analyse vertrekt die vertrekt van dit uitgangspunt toont op welke
manier bepaalde betekeniselementen het menselijk handelen vorm geven.
= Algemene cultuursociologie
2) Cultuur als afzonderlijk domein van het mensenlijk handelen: cultuur wordt hier gezien als
een ‘sector’, gespecialiseerd in het produceren van producten van of voor de geest. Dus
cultuur is hier alsof je een verzameling, geheel van fenomenen hebt. Kun je afbakenen.
= Bijzondere cultuursociologie
→ vloeien in praktijk soms door elkaar
1.1.2 Cultuur als geheel van betekenissen
Cultuurwezens zijn altijd bezig met het geven van betekenis. Je kan op versch manieren betekenis
geven aan iets, dus cultuur kan je onderverdelen.
→ betekenis geven aan het handelen, helpen handelenden zich te oriënteren
Culturele elementen geven dus ‘betekenis’ in de meest fundamentele zin vh woord: zij wijzen de
handelenden wat zij kunnen/moeten doen en hoe zij kunnen/moeten denken.
Nomiseren= een orde (=nomos) opleggen aan wat anders onleefbare en vormloze chaos zou zijn. Is
dus een proces waarbij mensen de werkelijkheid tot een betekenisvolle omgeving maken
Nomos= naam geven (zo kan je bv medemens aanspreken), is ook een norm: met die naam te geven,
geef je nl. ook aan hoe je die moet aanspreken
1.1.3 Cultuur als tweede natuur
Menselijk vroeggeboorte:
Nomisering is biologisch noodzakelijk voor mensen.
Grootste verschil mens & dier = dat het menselijke organisme nog een groot deel van zijn biologische
ontwikkeling moet doormaken na de geboorte. Dit maakt menselijk organisme veel gevoeliger voor
invloeden uit de omgeving.
Komt omdat de mens nauwelijks instincten heeft. Wordt dus niet door zijn instincten gestuurd om
een welbepaalde manier op prikkels te reageren. = Instinctarmoede
Mens is een ‘Mängelwesen’, gekenmerkt door instabiliteit en onzekerheid
3
,→ psychologisch moeilijk te verdragen
Mens wordt daarom gedwongen om stabiliteit in leven te brengen door eigen activiteit, sociale
instituties: vullen een achtergrondfunctie uit. Lossen handelingsproblemen op nog vooraleer het
individu ermee geconfronteerd wordt. Historische oorsprong hiervan is moeilijk achterhaalbaar.
→ Vervullen levensbelangrijke functies
Cultuur moet de tekortkomingen van de natuur vervangen
Anatomische kernmerken van dieren zijn veel meer gespecialiseerd, mens is biologisch gezien het
minst gespecialiseerde wezen van allemaal, ook nauwelijks aangeboren gedragspatronen
Daarom dus nood aan aangeleerde gedragspatronene
Wnnr je nieuwe dingen aanleert (bv etiquette)→ Cultuur is dus een soort vervanging, compensatie
voor onze instincten.
Mens is nadenkend wezen, wilt wel zeggen dat je daar ook tijd voor nodig hebt. Is niet zo bij dieren.
Mens is beetje trager. Dankzij die aangeleerde patronen kan hij dan terug weer houvast creëren, dit
zorgt voor bep. vorm van vrijheid. Want instinctgericht handelen kan niet voor originaliteit handelen.
Cultuur aangeleerd handelen kan dat wel
= fundamenteel contingente van cultuur (toevallige)
Eenmaal je een aantal patronen leert, komen die vanzelf tot werking, maar is niet zo vastgezet zoals
instincten, waar je niet zomaar van kunt afwijken.
Urmensch und Spätkultur (boek van Gehlen): Hypothese van desinstutionalisering
Pessimistische visie in boek:
In moderne samenleving is de stabiliteit van instituties verzwakt, we zitten in een overgang waar
cultuur zijn stevigheid verliest.
Cultuur is vervanging voor instincten, maar cultuur is dus ook aan het ‘verwateren’, omdat we nu in
een vloeibare culturele omgeving terechtkomen. Bepalingen liggen niet meer vast.
Dan kom je volgens hem terecht in de ‘postcultuur’: technologie helpt hierbij (bv je oriënteren met
maps ipv zelf weg zoeken). Cultuur nestelt zich niet meer in ons, wordt geëxternaliseerd in de
apparaten waar wij mee omgaan = desinstitutionalisering. Kennis vervaagt, wordt niet meer
opgeslagen. We worden dus meer en meer postcultureel. Verregaande subjectivering; niet langer
duidelijke patronen toe-eigent, ben je meer onzeker, zoekend. Geen kant en klare visie meer op de
werkelijkheid. Je wordt des te subjectiever, overgeleverd aan soort hulpeloosheid ’weten niet meer
precies wat we willen’. Subjectivisme: Eigen ik is de maat van alle dingen.
Neotenie: behoud van juveniele kenmerken bij volwassen exemplaren. We blijven telkens bijleren.
1.1.4 Cultuuranalyse: zin, tekens, praktijken
3 cultuursociologische benaderingen
1. Verstehende/hermeutische traditie (neokantianisme) hier staat de zin centraal.
2. Analyse van tekens (Semiotiek): ziet tekens als dragers van betekenis.
3. Analyse van praktijken (Antropologisch grenswerk). Bv veldanalyse van Bourdieu
1.1.5 Aspecten van cultuur
♥ Cognitief= De mate waarin een cultureel element kennis bevat (wetenschap, technische kennis)
♥ Expressief= De mate waarin een cultureel element emoties uitdrukt (kunst, muziek, poëzie,
erotiek)
♥ Normatief= De mate waarin een cultureel element een bepaalde handelwijze (gedragsnormen,
recht)
♥ Evaluatief= De mate waarin een cultureel element een waardering inhoudt. (waarden)
4
,♥ Constitutief (taal)→ constitueert het betekenisveld waarbinnen al de andere culturele elementen
werkzaam kunnen zijn.
→ aantal culturele elementen (zoals mythes), zijn multi-aspectueel, omdat zij in grote mate
ongedifferentieerd zijn.
Logocentrisme: de wereld moet eerst benoemt worden alvorens die tot ons kan komen, er is niets
zonder het woord
Linguistic turn in ‘80 → leek alsof er niet zoiets is buiten de taal. Overdreven sterke beklemtoning op
het woord bij de analyse van cultuur
Hoofdstuk 2: Cultuur: connotaties van een begrip
Cultuur ≠ eenduidig begrip, veel lagen toevoegingen van betekenissen. Is in zijn geheel de
betekenisstructuur van dat begrip.
Mathew Arnold: Cultuur moet heersen met het oog op het verdwijnen van anarchie
→ anarchie= regelloos, zonder funderingen, oerbasis → in dit geval dus zonder principes, zonder
regels maar wat doen
Herbert Read (tegengestelde visie t.o.v. Arnold): Was een anarchist, cultuurcriticus.
Zegt dat gebruik van begrip van cultuur enkel een soort snobisme impliceert. Jezelf willen optillen
tegenover zij die bekende schilder… niet kennen. Om zich een aura van gecultiveerdheid proberen te
uiten om te tonen dat zij beter zijn dan een arbeider die ‘niets van cultuur kent’
In dit hoofdstuk: 4 benaderingen die de voorgeschiedenis bevatten van het begrip cultuur.
2.1 Griekse notie van ‘paideia’ (vorming)
In taalgebruik van cultuurcritici: notie cultuur heeft bijklank van ‘verheven leven’. Cultuur volgens
hen is het beste & meest verfijnde dat de mens heeft voortgebracht (kunst, filosofie, wetenschap,…).
Oorsprong van notie cultuur gaat terug tot Griekse beschaving. Bestaat uit:
1) Onderscheid tussen:
- Physis= wetmatigheden van de natuur
- Nomos= de wereld van menselijke conventies. Gewoontes, zeden, naamgeving→ zijn
variabel van stadsstaat tot stadsstaat
→ dus basicly natuur & cultuur
2) Ideeënleer van Plato
Mythische wereldopvatting maakt geen onderscheid tussen natuurlijke werkelijkheid en
conventionele werkelijkheid van een cultuur maar haalt deze door elkaar (bv goden die in dieren
kunnen veranderen) → metamorfose; verandering. Geen radicale scheiding tussen
dingen/dieren/mensenwereld. Physis Nomos
→ sofisten deden dit als eerst niet meer, sloegen deze mythische werkelijkheid aan diggelen
Werd ontwikkeld in Griekse stadsstaten omdat men daar niet langer volgens traditie aan sociale
organisatie deed, maar meer en meer volgens rationele & democratische beginselen.
Het onderscheiden van physis en nomos had een dubbel gevolg:
5
, 1) Emanciperend, bevrijdend: mensen kunnen zelf hun leven inrichten. Sofisten waren hier dan
als leermeesters om kennis en vaardigheden te onderwijzen
2) Sofisten neigden wel tot relativisme en zelfs nihilisme: Als menselijke orde door mens zelf
werd gemaakt, was die orde voorlopig & voor herziening vatbaar. Waarden die ten allen tijde
voor herziening vatbaar waren, konden nooit absoluut zijn. Van geen enkele waarde kon
men zeker zijn. ‘mens is de maat van alle dingen’. Relativisme: afspraken normen en waarden
zijn verschillend in culturen. Nihilisme: grondslag van sofistische begrip paideia
Macht binnen een democratie:
Te doen op één manier, waarbij je niemand kwetst in zijn zelfbeschikkingsrecht. Het woord dat
anderen overtuigt. Woorden zo vormen waardoor anderen zich vrijwillig bij je mening aansluiten.
→ Hierdoor nieuwe vaardrigheid: De retoriek, welsprekendheid.
→ Dit moet je leren, hierdoor kwam er een nieuwe vorm van opvoeding door onderwijs: Paideia →
Soort opvoeding met nadruk op het goed vormen van kinderen/jongeren.
Plato’s ideeënleer
Eerst Socrates: stelde vaak vragen aan de sofisten, omdat zij deden alsof ze alles wisten over een
bep. domein. Ging dan het gesprek aan met hen (=socratische dialogen, neergeschreven door Plato)
& toonde aan dat er wel degelijk dingen misten in de redenering van de sofisten.
Plato zette zich sterk af tegen het relativisme van de sofisten. Zegt niet dat de mens de maat is van
alle dingen, maar dat de mens zich moet richten naar een maat, een hoogste waade, die hij volgens
zijn natuur moet nastreven.
De mens valt wel buiten de orde van physis, maar toch heeft hij een eigen natuur, die hem
voorschrijft hoe hij te leven heeft.
Het domein van de cultuur, nomos, heeft bij Plato dus niet langer de connotatie van nihilisme &
relativisme.
Volgens Plato: cultuur is het domein waar de mens realiseert wat in zijn natuur ligt.
Cultuur= streven naar vervolmaking, streven naar de hoogste waarden: Het goede, het ware & het
schone.
Cultuur is volgens hem geen product van de mens, maar een geheel van vooraf gegeven,
onaantastbare & eeuwige vormen of ideeën waarnaar de mens constant op zoek is.
Cultuur wordt vorming, het kennis nemen van de juiste vormen.
Een idee= bestaat uit vormen, die zich ergens bevinden, maar die wij niet kunnen zien
→ bevindt zich in de ideeënwereld (verzameling van alle ideeën die echt zijn)
Plato gaat het woord absoluteren: een idee voor hem is reeler dan de zichtbare/empirische
werkelijkheid. Wat wij zien is maar een afschijnsel van de ideeën
Plato heeft heel andere opvatting over paideia: vertrekt vanuit de vraag ‘wat gebeurt er wanneer je
iemand opvoed?’ & ‘hoe moet je tewerk gaan als je iemand goed wil opvoeden?’
Deze paideia is de ware vorming van de mens. Onbeschaafd is hij die niet op de hoogte is van de
hoogste waarden van zijn bestaan; de mens zonder maatstaf.
In de opvoeding moet je dus de ideeën meegeven. De waarheid is één en onveranderlijk. Er is
volgens hem niet iets zoals relativisme of nihilisme.
Waar zijn die ideeën te vinden?
Mens zijn voor ze geboren waren bij de ideeën. Dit is waar onze zielen vertoefden.
6
, De opdracht van de opvoeding is Amnese (=herrinering): wat er al is moet terug wakker gemaakt
worden → men moet dus diep graven & nadenken om zo terug bij de ideeën te komen.
Anamnist is zoals een vroedvrouw van ideeën.
Cultuur volgens Plato is moeite doen om te streven naar dat wat er eigenlijk al is, het beste, het
hoogste, het enige ware.
2.2 Cultura
Begrip cultura is eig gwn Latijnse vertaling van Paideia.
Cultura duidde de activiteit aan van het cultiveren (landbouw), het bewerken van iets (bv een veld),
maar dus ook het bewerken van de menselijke geest.
→ Iemands geest verbeteren (door die te trainen, goed voor te zorgen) → cultura animi (cicero)
2.3 Burgerlijk cultuurbegrip
Het moderniseringsproces van de burgerlijke klasse werd alsmaar belangrijker. Gingen hun eigen
interesses hebben
Een burger= oorspronkelijk de bewoner van een burchtomgeving. Die burgers in stedelijke context
gaan vrijheden opeisen & de verschillen tussen steden ontdekken → Herontdekking van het
cultuurrelativisme.
Gelijkenis met Paideia (Grieken)
Onttovering
Zoals paideia voor onttovering van de mythe zorgde, zorgt de moderne notie van cultuur voor de
onttovering van het middeleeuwse wereldbeeld. Er kwam opnieuw ruimte vrij voor louter menselijke
dingen. Dat de mens de maat van alle dingen werd brak de middeleeuwse orde waarbij er een
dominantse goddelijke wet was.
Verschil met Paideia (Grieken)
De notie paideia = statisch. Vorming = in dit geval je richten op de eeuwige & onveranderlijke vormen
van het ware, het goede & het schone.
Het cultuurbegrip in de burgerlijke maatschappij daarentegen was dynamisch. Er was vertrouwen in
vooruitgang, men geloofde in de rationaliseerbaarheid van de mens (bv minder focus op geloof) en in
de vervolmaking van de mens.
Cultuur, civilisation, bildung
Burgerlijke begrip van cultuur helemaal in teken van de verbeterbaarheid van de mens. Men sprak
ook van civilisation.
Voor de Duitsers had Zivilisation een bijklank van gekunsteldheid. Gebruikten liever het begrip Kultur
in de betekenis van bildung: de vorming vn persoonlijkheid
De Fransen: legden meer de nadruk op civilité- de welgemanierdheid die aan het hof werd
gecultiveerd.
Gemeenschappelijk aan beide noties: de opvatting dat menselijk handelen verbeterbaar is, dat de
mens zich kan verheffen
Wilhelm Von Humboldt en de notie bildung:
7
