1 Therapeutische relatie1
Alleen al de aanwezigheid van de therapeut zorgt voor een remmende, vervlakkende of helende
invloed op de cliënt, daarom is therapeutische relatie enorm belangrijk
Carl Rogers ziet de relatie zowel als noodzakelijke voedingsbodem voor het bewerkstelligen
van een veranderingsproces, alsook als het cruciale medium (= het centrale gebeuren
waardoor verandering in de cliënt wordt bewerkt) om verandering teweeg te brengen
Karakteristieken van therapeut volgens Carl Rogers:
- Therapeut is ondubbelzinnig en waarachtig aanwezig
- Cliënt moet therapeut als metgezel beleven, die hem tracht te begrijpen en helpt uiten
wat hijzelf slechts aarzelend en omzichtig durft benaderen
- Cliënt moet veilig gevoel hebben dat hij als mens met een eigenwaarde gerespecteerd en
aanvaard wordt
De therapeutische relatie is een middel om scheefgegroeide verhoudingen te herstellen en om de
cliënt een interpersoonlijke ruimte aan te bieden waarin zijn wordingsproces opnieuw op gang komt
De drie therapeutische grondhoudingen (echtheid, empathie en onvoorwaardelijk respect) zijn
zijnswijzen en niet zomaar technieken die therapeut aanwendt
Therapeutisch gesprek is belangrijk voor het nieuw ervaren, zowel in de relatie met de therapeut als
in de relatie tot zichzelf (dus therapeutisch gesprek is niet zozeer het spreken over ervaringen)
dit nieuw ervaren is het gevolg van nieuwe omgangswijzen die de cliënt in de relatie met de
therapeut ondervindt en in de relatie met zichzelf leert ontwikkelen
1.1 Echtheid
De uitstraling van een therapeut is zichtbaar (als cliënt stopt verder te gaan bij therapeut, wordt er
veel verwezen naar de uitstraling of persoonlijke kenmerken van de therapeut); het zijn de innerlijke
motieven van de therapeut die bepalend zijn voor de gebruikte interactionele stijl van de therapeut
Als therapeut is het belangrijk om in contact te komen met de eigen onderliggende ervaringsstroom,
want pas vanaf dan kan men een levendige en persoonlijke aanwezigheid bieden ten opzichte van
anderen; we moeten onszelf als instrument leren kennen
Een therapeut die goed in contact is met de eigen ervaringsstroom, brengt energie in de relatie
die stimulerend is voor het groeiproces van de cliënt
We spreken bij “echtheid” over een dubbele gelaagdheid:
1
Leijssen, M. (2006) Een therapeutische relatie. Gids voor gesprekstherapie (pp. 34-72) (1).pdf
1
,- Onderste laag:
= onderliggende ervaringsstroom (die altijd aanwezig is), die fungeert als bodem waarop de
reacties van de cliënt terechtkomen
- Bovenste laag:
= heeft betrekking op de interactie van de therapeut met een bepaalde cliënt
Verder zijn er twee fasen/componenten te onderscheiden in echtheid:
1) Congruentie
- therapeut is goed in contact met zichzelf
- therapeut kan zijn onderliggende ervaringsstroom doorvoelen (onderste laag)
- therapeut is in staat te onderkennen wat er in hem bewogen wordt in relatie tot een
bepaalde cliënt (bovenste laag)
2) Transparantie
= therapeut drukt uit wat in hemzelf leeft
De echtheid van de therapeut, samen met de componenten congruentie en transparantie, is
enerzijds voelbaar voor de cliënt, waarbij de cliënt ervaart dat therapeut oprechte aandacht heeft, en
is anderzijds onopgemerkt aanwezig als grondhouding (‘gedisciplineerde spontaniteit’)
1.1.1 Vormen van onechtheid
gedrag/uitingen en innerlijke gedachten/gevoelens niet in overeenstemming (bv. “ik vind het
naar dat je dit hebt meegemaakt” terwijl je dit eigenlijk niet meent)
Oppervlakkigheid (bv cliënt vraag “hoe was je vakantie?” en therapeut antwoordt “goed” terwijl
het eigenlijk geen fijne vakantie was)
Wijsmaken
Therapeut maakt zichzelf iets wijs door uiterlijke redenen aan te geven voor iets wat in feite
met hemzelf te maken heeft
2
, Iets in belang doen van cliënt, terwijl het eigenlijk voor het eigenbelang is
Verbergen van bewuste hier-en-nu-gevoelens die dat moment belangrijk zijn, de therapeut
weigert als het ware om doorzichtig te zijn voor de cliënt op een moment dat de cliënt daar baat
bij zou kunnen hebben (bv. als de therapeut even niet kan volgen, is het beter dat hij zegt
“wacht even, laten we hier even bij stilstaan” in plaats van niets te zeggen en de cliënt maar te
laten praaten)
Erkenning van deze incongruentie is heel belangrijk !! Deze vormen van incongruentie komen alleen
maar aan het licht als de therapeut bereid is eerlijk te zoeken naar zijn eigen beweegredenen en van
zichzelf kan aanvaarden dat er ook bij hem duistere kanten kunnen meespelen
erkenning nodig om zichzelf te kunnen openstellen voor het ontdekken van dieperliggende
gevoelens en onbewuste motieven
manieren om te kunnen kijken naar eigen incongruentie zijn door: leertherapie, supervisie,
intervisie, diverse vormen van bevraging van de eigen wijze van tussenkomen, en door commentaar
van mensen uit de dagelijkse omgeving
Onechtheid is heel schadelijk, meestal zijn er gemiste kansen hierdoor, ook kan de therapeut de
cliënt systematisch dirigeren in een richting die meer in het belang is van de therapeut dan van de
cliënt
1.1.2 Vormen van echtheid
De therapeut die vanuit echte belangstelling contact legt met de cliënt, is vaak een van de
weinige mensen in het leven van de cliënt bij wie de cliënt kan ervaren dat er iemand is die zijn
bestaan ten harte neemt en bereid is hem te ontmoeten (hierdoor kan het ondraaglijke draaglijk
gemaakt worden en wordt een grote bron van lijden doorbroken)
Therapeut toont geen façade (hierdoor ziet cliënt duidelijker dat de therapeut een mens is zoals
hijzelf, en dus niet alleen een alwetende expert)
Een beginneling zijn; soms hebben cliënten meer baat bij iemand die nog therapeut in opleiding
is en die dus echt wil luisteren, dan iemand met een al langere carrière die het al ‘allemaal
gezien heeft’
Dieper niveau van congruentie impliceert vaak heel wat werk ‘achter de schermen’, waarover
in de sessies met de cliënt niets wordt gezegd, maar wat een onmiskenbare invloed uitoefent op
het verdere therapieverloop (bv therapeut die bij zichzelf uitzoekt hoe iets voor hem betekent
heeft in het verleden bv, en waardoor hij zo bv handelt op bepaalde manieren)
Transparantie (als therapeut uitdrukt wat in hem speelt)
Therapeut die iets van zichzelf articuleert omdat eigen gevoel van therapeut even te sterk op
voorgrond zit, en therapeut zich niet ten volle op de cliënt kan instellen (hierdoor voelt de
therapeut zich meestal innerlijk vrijer, en ook is dit beter voor de cliënt zodat er geen verwarring
wordt gecreëerd)
Communiceren van eigen gevoelens aan de cliënt omtrent de situatie waar de cliënt het over
heeft, om ervaringsproces te bevorderen (+ om in voeling te blijven met eigen gevoelens), dit
kan vaak een verdiepend effect hebben omdat de cliënt zich uitgenodigd voelt om iets te mogen
voelen
3
, Confronteren, vooral als gevoel van therapeut verschilt van hoe cliënt zich tot nu toe voelde (bv.
cliënt vertelt over dat vriend hem altijd misgunt, waarbij therapeut antwoordt “wat voor slechte
vriend is dat!”)
hiermee wel oppassen want uitspraak van therapeut doet heel veel
Indien beleving van therapeut te ver af ligt van de beleving van de cliënt, zal transparantie van
de therapeut verhinderend zijn i.p.v. helpend (dus niet altijd transparant zijn, indien dit niet
nodig is)
Als de gevoelens van de therapeut een beoordeling van het gedrag van de cliënt impliceert,
werkt de transparantie remmend op de cliënt
Therapeut zal andere weg moeten zoeken om met zijn gevoelens iets te doen, indien
therapeut gevoelens registreert die met de cliënt te maken heeft, maar waar de cliënt zelf geen
greep op heeft (onveranderbaar gedrag)
Verteerbare porties: even wachten om te zien of gevoel van therapeut van enige betekenis is,
gevoel op een open manier brengen, waarbij therapeut bereid lijkt te zijn zijn eigen aandeel te
onderzoeken en waarin een uitnodiging zit om te kijken wat het kan betekenen (bv. therapeut is
verveelt en zegt na een tijd “ik weet niet wat het betekent, maar er is iets waardoor ik het
moeilijk heb om mijn aandacht te houden bij wat je vertelt”)
Als therapeut belangrijk om niet overmatig emotioneel betrokken te zijn, want is eerder storend
dan helpend: het is een signaal dat de ervaring van de therapeut te zeer samenvalt met die van
de cliënt
cliënten hebben er geen baat bij om beladen te worden met heftige gevoelens van de
therapeut
indien therapeut toch merkt dat hij sterk emotioneel betrokken is, dan is het raadzaam om
naar collega’s te gaan en ruimte te nemen om sterke geraaktworden te uiten, te onderzoeken
en een plaats te geven
Soms kan het wel zinvol zijn om in de sessie transparant te zijn omtrent proces van therapeut
(bv. “je merkt wel dat het mij raakt, maar ik wil daar nu de aandacht niet op richten. Ik wil nu de
ruimte laten voor hoe het voor jou is”)
Soms kan therapeut in aansluiting op het verhaal van cliënt, iets onthullen over eigen leven
dit kan zeer helpend zijn, zolang het maar niet te veel/lang om de therapeut gaat
Geven van feedback aan de cliënt op het effect dat hij op de therapeut uitoefent (in het hier-
en-nu) vaak kan dit een opening maken naar de ontdekking van diepeliggende
interactiepatronen (bv. als cliënte enorme positieve waardering uitdrukt tegenover therapeut,
waarbij therapeut antwoordt dat hij hoopt haar vertrouwen niet te beschamen maar dat hij het
gevoel krijgt dat alle verantwoordelijkheid bij hem ligt, waarbij cliënt zegt dat dit ook zo is, en
waarbij we dan later zien dat het in elke relatie zo is dat cliënt iemand ofwel 100 % vertrouwt of
direct laat vallen)
1.2 Empathie
Dit stuk gaat over empathie en hoe het essentieel is in de therapeutische relatie. Empathie houdt in
dat de therapeut zijn eigen referentiekader opzij zet en probeert de cliënt te begrijpen vanuit diens
referentiekader. Door afstand te houden kan de therapeut het inlevingsproces beter hanteren en
bewust worden van de gevoelsbetekenissen die de cliënt aanbrengt. Hierdoor kan de cliënt
4
,ervaringen integreren en een grotere keuzevrijheid hebben. Empathie heeft zowel een binnenkant
als een buitenkant, namelijk de interne stappen van de therapeut en de communicatie van de
empathische aanwezigheid. Het effect van empathie op de cliënt is ook belangrijk: wat is het effect
van de empathische reacties van de therapeut op het proces van de cliënt?
1.2.1 Binnenkant empathie
Leegmaken voordat je empathisch kunt afstemmen op anderen: leegmaken van gedachten, ideeën,
meningen, verwachtingen, …
Ontvangen: open ruimte in zichzelf door zijn eigen problemen en belangen opzij te zetten, zodat hij
de ander zonder vooroordelen kan ontvangen. Het doel is niet om goedkeuring te geven aan wat de
ander zegt, maar om de ander te helpen hun eigen beleving onder ogen te zien.
Afstemmen: wanneer therapeut ruimte betreedt van cliënt, geeft hij volledige aandacht en
concentratie aan de persoon
therapeut neemt het non-verbale op en probeert zich voor te stellen hoe het moet zijn om in het
lichaam van de cliënt te zijn
Container: De ruimte van de therapeut fungeert als een container waarbij de therapeut alles wat de
cliënt vertelt, laat binnenkomen en zijn eigen levenservaring en persoonlijkheid gebruikt als basis om
de cliënt te begrijpen. Alles van de therapeut zelf is aanwezig als achtergrond en is beschikbaar om te
interageren met wat er binnenkomt.
Interageren: kenmerken van therapeut zoals: verstandelijke vermogens, emotionele zijde, intuïtief
lichamelijk vatten, fantasie, levenservaring, stevigheid en capaciteit zijn allemaal kenmerken die
interageren met elkaar en mate van empathie mee laten bepalen
Registratie binnenin: De therapeut laat alles wat de cliënt vertelt binnenkomen en verwerkt dit op
verschillende manieren. Details van het verhaal verdwijnen naar de achtergrond, terwijl andere
elementen op de voorgrond worden geplaatst als ze meer levendigheid of betekenis hebben. De
therapeut is actief betrokken, maar behoudt toch een zekere afstand en rust om bepaalde details te
kunnen vertragen en verdiepen
Training: Empathie-trainingen zijn behulpzaam bij het oefenen van het zich bewegen in andermans
belevingswereld en experimenteren met verschillende expressievormen
1.2.2 Buitenkant empathie
Breed gamma: breed scala aan empathische reacties die natuurlijk
Communicatie: empathie moet effectief worden gecommuniceerd, bv bij cliënten die op een laag
ervaringsniveau zitten — wat zich uit in veel vertellen over gebeurtenissen en omstandigheden en
weinig stilstaan bij gevoelens en onderliggende betekenissen - dient de therapeut actiever te
5
, reageren en vaker woorden of gebaren aan te reiken waarmee de ervaring van de cliënt tot leven
kan komen en uitingsvormen kan vinden
Sturen: De reacties van de therapeut bepalen de richting van het proces van de cliënt, zelfs niet-
directieve reacties
mate waarin de therapeut het proces stuurt kan variëren, maar het is essentieel dat de innerlijke
autoriteit van de cliënt altijd op de voorgrond blijft en de therapeut het laatste woord geeft
Reflectie kunnen helpen om de innerlijke beleving van de cliënt naar buiten te brengen en contact te
maken op het niveau van de cliënt (doordat therapeut beweegt in referentiekader van cliënt, en zijn
begrijpen en aanvoelen weergeeft in een reflectie). Er zijn ook andere manieren om empathie uit te
drukken en de therapeut kan hierbij rekening houden met:
de inhoud van de reflectie
Hoe de tussenkomst wordt geformuleerd
Andere uitingsvormen dan reflecties
1.2.3 Expressievormen van empathie
1.2.3.1 De inhoud van de reflectie
Betekeniseenheden: we mogen cliënten durven onderbreken als het verhaal te lang wordt en we
niet meer kunnen volgen (bv. “wacht even, ik wil zien of ik je goed versta …”)
Gesprekspartner: die onderbreking dient ook om te laten weten dat wij de gesprekspartner zijn van
de cliënt die met hem wilt interageren, en die dus niet non-stop een verhaal moet vertellen
dit helpt ook zodat de cliënt zich meer bewust wordt van het feit dat hij communiceert en dat zijn
beleving ernstig wordt genomen
Externe gegevens: het is niet helpend als wij als therapeut feiten herhalen of motieven van de ander
belicht, want dit bevordert juist een laag ervaringsniveau door alleen de externe gegevens in het licht
te zetten, zonder verbinding met de impact die het heeft op de cliënt
Ervaring articuleren: wij moeten letten op wat er wordt teweeggebracht in de cliënt (= de innerlijke
subjectieve beleving), waarbij de therapeut de cliënt in contact tracht te brengen met zijn beleving
en het zelfexploratieroces op gang te brengen
Concrete situaties benoemen of onthouden die leiden tot een reactie in de cliënt
Sleutelsituatie: een speciale of onbegrijpelijke reactie grondig benoemen
Evocerende reflectie: het gedetailleerd ingaan op een situatie kan een ingang zijn om de cliënt in
contact te brengen met de subjectiviteit van een ervaring
therapeut kiest voor evocerende reflectie wanneer hij voelt dat het concreter oproepen van die
situatie de cliënt helpt om het scherper te herbeleven en te zien wat precies in die situatie aanleiding
is tot de problematische reactie
dit zorgt er voor dat er minder snel naar veralgemening wordt overgegaan, doordat één bepaalde
situatie wordt geëvoceerd
6
