Mens en omgeving
00.1 Context
*De Kantiaanse vragen
Wat kan ik weten?
- Kern van de epistemologie. Wat zijn de grenzen van de kennis? Kan ik de grenzen kennen?
Wat moet ik doen?
- Kern van de ethiek. Hoe verhoud ik me tot de medemens? Wat is de toetssteen?
Wat mag ik hopen?
- Kern van de zingeving. Waarom stel ik daden? Zullen ze leiden tot geluk?
Wat is de mens?
- Kern wijsgerige antropologie. Wat maakt de mens bijzonder
→ Onze soort heeft zich altijd afgevraagd over zijn eigen aard. “Wat is de mens”. Maar pas over een jaar of
100 heeft deze vraag zijn eigen vakgebied. Antropologie = studie van de mens. Sinds Darwins evolutietheorie is
de antropologie toegewezen aan de natuurwetenschappen en gediversifieerd in verschillende disciplines. Het
gaat om empirische sluitende gegevens. Maar er zijn ook vragen over het onderzoeksgebied vd mens waarop
geen duidelijke, definitieve antwoorden zijn -> die vallen onder de filosofie, in verhouding tot de mens, dwz in
het veld van de wijsgerige antropologie.
00.2 Thema en structuur
1. Macrokosmos: de plek van de mens in het universum;
2. Mesokosmos: de plek van de mens op aarde;
3. Microkosmos: de plek van de mens onder medemensen en directe omgeving.
~Bernardus Silvestris (12e E): Cosmographia: de mundi universitate (‘inzake de totaliteit van de wereld’)
→ Tweedeling: ‘Macrocosmus’: het universum & ‘Microcosmus’: de mens
01. Macrokosmos
Denken over de kosmos
Essentie van de natuurfilosofie
*Van Philaus tot Andrea Ghez
→ Nobelprijs natuurkunde 2020, ontdekking supermassief object in het centrum van het Melkwegstelsel
01.1 Pretelescopische kosmologie
Een geocentrische benadering
*Vast te stellen met het blote oog:
- Dagelijkse beweging van de Zon gedurende de dag van het Oosten naar het Westen.
- Verschijnselen waarbij de Zon in volle dag verdwijnt en de volle Maan hoog aan de hemel vervaagt en rood
kleurt.
- Dagelijkse beweging van de Maan en de sterren gedurende de dag van het Oosten naar het Westen.
- …
Archaeoastronomie = studie van antieke of traditionele astronomiën in hun culturele context en steunend op
archeologische & antropologische bewijzen
→ El caracol, chichen Itza, Mexico, 10e Eeuw
,→ Venus al K’uk’ulkan
*Venus draait 13 keer rond de zon over een periode van 8 aardjaren: ze
voltooit daarin 5 volledige avond-morgenstercycli.
5 venusjaren × 584 dagen (Venus om de Zon)
= 8 jaren × 365 dagen
= 2920 dagen.
De Maya’s kenden precies de baanresonantie van de twee planeten.
Sterrenbeeld ‘stier’ Lascaux, 15000 VBJ
*Sterrenbeeld Stier met Pleiaden
Blote oog/ sterrenkaart
Vastleggen van cycli/ Zon & Maan Stonehenge (3000-2000)
=> Tussentijdse conclusies
Beschrijven en voorspellen
Sinds mensenheugenis wordt de sterrenhemel bestudeerd en in kaart gebracht.
Vastelling dat niet alle cycli zich zomaar laten vangen.
De eerste stappen naar wetenschappelijk onderzoek zijn gezet: beschrijven en voorspellen.
Astronomie en religie zijn (vaak) gerelateerd.
De mens ‘trekt’ de macrokosmos ‘naar beneden’ tot de microkosmos: afbeeldingen, constructies.
De mens wil de kosmos als natuurlijke omgeving begrijpen en beheersen.
Pythagoreeërs, in het bijzonder Philolaos
*Tegenaarde, Getallenmystiek , Hestia (centrale vuur zonnestelsel), Tetraktos (heilige getal 10) en Tegenaarde
(om aan 10 hemellichamen te komen)
*Redden van de metafysica
Plato: concentrische sferen
Homocentrische model → retrograde beweging als anomalie
*o.a. Eudoxos & Aristoteles
*Opsplitsing van de Platoonse sferen in onderling verbonden ‘subsferen’ en ‘contrasferen’:
=> Wisselwerking tussen theorie en werkelijkheid. Redden van de verschijnselen (‘salvare apparentias’):
→ De verschijnselen een plaats geven binnen de theorie
Wereldbeeld van Aristoteles
*Een zoektocht naar een filosofisch kader om een coherente verklaring te geven voor makrokosmos én
mésokosmos én microkosmos (fysica, meteorologica, ethica).
- Bovenmaans en ondermaans, twee fysica’s.
- Vasthouden aan de aloude principes van wiskundige perfectie.
- Adapteren van de presocratische opvattingen.
De nood vaan een vijfde element
De geschiedenis van de ether - ’ΑIΘÉP
- Homeros’ Ilias: “de hoogste dennenboom op de berg Ida reikt tot aan de ether.”
- Traditioneel vertaald als ‘helderheid’, verwijzend naar de helderheid van de blauwe hemel.
,- Anaximenes definieerde de ether ijl en verspreid,
- Plato gebruikte de term om er de zuiverste lucht mee aan te geven,
- en Aristoteles zette ether naast de vier andere elementen:
-> als het vijfde element, puur en goddelijk,
Dissidenten: voorbereiding systeem van Ptolemaios
1. Apollonius
- voerde deferenten en epicykels in om de retrograde beweging van de planeten te verklaren;
- studie van de kegelsneden (nodig voor het begrip van baanvormen)
2. Hipparchos
- Voerde wellicht de excenters in (Aarde staat niet in het midden van de deferent)
- Leidde de lengte van het tropische jaar af
-> periode tussen twee doorgangen van de zon door het lentepunt
3. Ptolemaus
- Verdere verfijning: Toevoeging van equanten: referentie voor constante hoeksnelheid.
- Complex systeem dat voldoet aan de waarnemingen -> dmv sextanten en astrolabia (berekent positie &
hoogte van sterren)
Bewijs voor bolvorm van de aarde
Eratosthenes (276-195)
*In Alexandria, 5.040 stadia noordelijker, staat de zon 7,2 graden uit het lood tijdens
zomerzonnewende - precies het vijftigste deel van een cirkel.
*In de veronderstelling dat de zon ver genoeg verwijderd staat zodat de stralen quasi parallel in Syene
en Alexandria arriveren, concludeerde Eratosthenes dat de omtrek van de aarde daarom 50x5040
stadia = 252.000 stadia bedroeg
→ afgezien van het feit dat hij verkeerdelijk had verondersteld dat Syene en Alexandria op de zelfde
meridaan lagen zat hij er minder dan 5 % naast
-> Velen vonden de omtrek die Eratosthenes had afgeleid toch wat veel en de lagere waarde die later de
Stoïcijn Posidonius van Apameia bekwam, kreeg meer bijval.
*Ptolemaios nam deze omtrek van 180.000 stadia (~30.000 km) voor waar aan; zo ook Christoffel Columbus
‘Avant-garde’
*Heraklides van Pontos
- Venus en Mercurius wentelen om de Zon, de Zon samen met Mars, Jupiter en Saturnus rond de Aarde.
- Later overgenomen door Tycho Brahe
*Aristarchus van Samos
- Volgeling van Heraklides.
- Venus, Mercurius, Aarde, Mars, Jupiter en Saturnus wentelen om de Zon.
- Beticht van goddeloosheid door Cleanthes van
- Navolging door Seleucus van Seleucia en later door Copernicus
Nicolaus Copernicus : Heliocentrisme
*1543: De revolutionibus orbium cœlestium.
*Systeem van Aristarchus in combinatie met Ptolemaeus
- Heliocentrisch
- Klassieke elementen: cirkel, epicycel, deferent;
- Net zo complex als het systeem van Ptolemaeus;
- Elegante verklaring voor de binnenplaneten;
- Elegante verklaring van de retrograde beweging
Voorwoord door theoloog Andreas Osiander => hele theorie gerelativeerd
, Tycho Brahe (1546-1601) Nauwgezette waarnemingen
*Herneming van het systeem van Heraklides.
*Hoekmetingen met een nauwkeurigheid van een halve boogminuut:
- Armillaria en sextanten.
*Eigen observatorium Uraniborg op het eiland Ven.
- Waarneming van een ‘nova stella’ (1572):
-> geen parallax, dus bovenmaans en veranderend: anomalie voor Aristotelische wereldbeeld.
- Kometen zijn bovenmaans (1577):
-> bovenmaans en veranderend, dus anomalie voor Aristotelische wereldbeeld
Johannes Kepler (1571-1630) Ellipsbanen
*Assistent van Brahe.
*Precisering en bewijs van het Copernicaanse systeem:
*Gegeven heliocentrisme en op basis van Marsposities zijn ellipsbanen de beste benadering.
*Afleiding van drie wetten (later de wetten van Kepler genoemd):
1. Alle planeten bewegen in ellipsbanen rond de zon die zich bevindt in één van de brandpunten van de baan.
2. In gelijke tijden doorlopen de planeten gelijke perken (hoeksnelheid houdt verband met de afstand tot de
Zon)
3. Het kwadraat van de omloopstijd van een planeet is de derde macht van de gemiddelde afstand tot de zon.
*Gedachte dat de platoonse veelvlakken verbandhouden met de structuur van het zonnestelsel.
=> Tussentijdse conclusies
Conflict tussen ratio en empirie
*Zonnestelsel en Aarde krijgen vorm.
*Een krachtmeting tussen ratio en empirie.
*De klassieke principes zijn hardnekkig.
*Kleine stappen hebben de Copernicaanse omwenteling voorbereid.
*De Copernicaanse omwenteling is niet van de ene op de andere nacht
01.2 Telescopische kosmologie: aanvang
Situatie einde 16e E: Problemen met de klassieke aanpak
- Wat is onderliggend aan de werkelijkheid? Wat zijn de natuurwetten?
- Een zoektocht naar een nieuw filosofisch kader om een coherente verklaring te geven voor makrokosmos én
mésokosmos én microkosmos (fysica, meteorologica, ethica).
Galileo Galilei Overgang naar de moderne wetenschap
*Voor het eerst grondig experimenteel-inductief onderzoek
- Komt tot nieuwe inzichten inzake het gedrag van objecten in de omgeving: ballistiek, slinger,
hemellichamen.
- Leidt de eerste natuurwet af, symbolisch geformuleerd.
*Ontwikkelt allerlei instrumenten vb: Lenzentelescoop of refractor
- Ca. 60 cm, vergroting 21x
- Twee lenzen, elk aan het einde van een buis:
-> objectief: de grootte bepaalt lichtinval.
-> oculair (‘eyepiece’): breuk van resp. brandpuntsafstanden bepaalt de vergroting.
Waarnemingen
*Sidereus nuncius, 1610.
*Alles wat met zijn telescoop kon waargenomen worden, heeft hij systematisch waargenomen, beschreven en
geclaimd. → later: aswenteling zon & afwijkende vorm Saturnus
→ fasen Venus → manen Jupiter (4 oviaanse manen)
→ maanoppervlak gelijkt op dat van de aarde (katers etc) → ‘ontdekking’ Neptunus
