ETISCHE EN RECHTSFILOSOFISCHE STROMINGEN
1. HOOFDSTUK 1 – DE KLASSIEKE RECHTVAARDIGINGSTOETS
1 – Normatieve problemen: enkele schijnbare oplossingen
Drie terreinen die in elkaar overlopen
- Ethiek/moraalfilosofie
- Rechtsfilosofie
- Politieke filosofie
-> alle drie hebben ze betrekking op normatieve problemen
- moraalfilosofie of ethiek (wat is een goed mens?)
o bv. mogen dove ouders voor een doof kind kiezen? (velen vinden dit raar:
waarom zou je kiezen voor een ‘gehandicapt kind’?)
- rechtsfilosofie (wat houdt rechtvaardige wetgeving precies in? Wat zijn goede
wetten?)
o Bv. mogen zware criminelen na een derde van de straf vrijgelaten worden?
o case Kitty van Nieuwenhuizen => vervroegd vrijgelaten ex Wet Lejeune onder
bepaalde voorwaarden
o Bv. Mag je reclames voor sugardaddies verbieden?
- politieke filosofie (wat is een goede samenleving?)
o Bv. moet het kindergeld afhangen van het inkomen? (velen vinden dit raar: Is
dit wel fair? Moet dit niet herverdeeld worden?)
Problemen die je dagelijks in de kranten leest + iedereen heeft er een mening over!
Normatieve problemen = de vraag of een bepaalde handeling, regel, toestand, maatregel
toegelaten, verplicht of verboden moet worden
- Gerelateerde problemen : sociale rollen en natuurlijke determinanten (bv. afstand,
plaats, tijd, toeval, …) zijn bepalend voor de oplossing van het probleem
o Bv. “Mag een arts in sommige gevallen zijn beroepsgeheim doorbreken?”
“Mag een politicus de verkeerswet overtreden?”
- Ongerelateerde problemen : sociale rollen en natuurlijke determinanten zijn
irrelevant. Het probleem heeft betrekking op alle mensen ongeacht hun sociale rol of
natuurlijke determinanten.
o Bv. “Mag abortus?” “Mag ik een wapen dragen?”
1
,Normatieve problemen los je op aan de hand van de ratio (rationele argumentatie = we
proberen rationeel erover te denken, om normatieve problemen op te lossen) =>
beredeneerde oplossingen, transparante argumenten, je staat open voor kritiek,
weerleggen van bezwaren tegen jouw visie, … ➔ = je vermijdt onberedeneerde
oplossingen: beroep op geloof, emotie of feitelijke toestand
1) Geloof – “Wil van God”
- In je argumentatie gaan verwijzen naar de wil van God
- bepaalde handelingen, … zijn goed of slecht “omdat God het zo (niet) wil” =>
aanvaardbaar voor gelovigen
- MAAR …
o geen overtuigingskracht voor andersgelovigen
o leidt vaak tot misbruik van geloof in ethische kwesties
o leidt tot dilemma van Euthyphro
discussie tussen Socrates en Euthyphro over hoe men het morele kan
verantwoorden
Euthyphro is zeer gelovig, zeer zedig, gewetensgetrouwe persoon: kan
niet meer accepteren dat zijn vader de hele tijd slaven afslachtte
(OPM: Plato had niks tegen slavernij op zich …)
Euthyphro geeft zijn eigen vader aan wegens moord => was not done!
“Bonus pater familias”
Euthyphro vindt zijn aanklacht vroom, “want de goden willen het zo”
Algemene opvatting: moreel verantwoord verdrag = wat de goden ons
bevelen
DILEMMA VAN EUTHYPHRO
Gods redenen zijn onbekend Euthyphro Gods redenen zijn bekend Socrates
‘louter omdat God het zo wil’ “Is het niet eerder zo dat de goden gedrag
God weet zelf niet wrm hij iets niet voorschrijven omdat het op zichzelf moreel
verbiedt of toelaat (bv. even goed plicht tot is?”
stelen) Hij vindt iets omdat er externe redenen
DUS God is willekeurig gekend zijn (bv. het intrinsiek goede
karakter van een daad) die duidelijk maken
dat iets moreel goed is
DUS God is overbodig: kunnen ons
gedrag beter laten leiden door
redenen die onafhankelijk zijn van
God
DUS we laten ons beter leiden door redenen onafhankelijk van God
2) Emoties
- bv. kat uit een boom redden, bv. orgaantransplantatie door ouders aan kinderen,
…
2
, - Zowel negatieve emoties van schuld, schaamte walging als positieve emoties van
trots, warmte, medeleven, liefde kleuren onze normatieve opinie
- normatieve oplossingen vaak door emoties gestuurd => probleem!
- + : we treden meer in actie tegen onrecht en voor rechtvaardigheid
- - : morele gevoelens kunnen uitmonden in onbeheersbare immorele toestanden
o bv. wraak, vergelding, … – bv. je suis un voleur (Charleroi, 2008) : tonen
aan de gemeenschap dat iemand niet te vertrouwen is
(eigenrichting heeft men liever niet)
- : emoties zijn niet helder => geven geen duidelijk antwoord!
- - : haken af als betrouwbare gidsen
- je kan niet af van het belang van de rationele motivering! ➔ motivering vereist
een rationele aanpak
o zie bv. art. 149 Gw.: motiveringsverplichting => inzicht in hoe een rechter
tot een beslissing komt (enkel bij het Hof van Assisen is er geen volledige
motiveringsverplichting)
o een democratisch bestel is dus weinig gebaat bij morel intuïties of
gevoelens, ze zijn verplicht getoetst te worden aan wetten of besluiten
3) Feitelijke toestand
- = uit feiten normatieve lessen trekken
- OPM: feiten zijn wel belangrijk in zoeken naar oplossingen voor normatieve kwesties
=> op basis van je kennis (liefst wetenschappelijk onderbouwd)
- MAAR niet ongehoord verwijzen naar feitelijke toestand
o normatieve oplossing mag zich niet bezondigen aan naturalistische drogreden
(= het probleem van de onmogelijkheid om normen te ontlenen aan de
natuur), naturalistic fallacy < Schotse filosoof David Hume
uit feiten trek je normatieve lessen => Je leidt af uit wat is bv. “omdat
iets is, moet het ook zo zijn”
bv. het is niet omdat iemand van nature blind is dat die dat zijn hele
leven moet zijn, er is geen argument om je bij die blindheid neer te
leggen
Zaken die met het “zijn” te maken hebben, gaat men interpreteren
met het “moeten”
FEITELIJKE TOESTAND NORMATIEF OORDEEL
Verklaren Rechtvaardigen
Begrijpen Aanvaarden
Voorspellen Verwerpen
- bv. theaterstuk over terroristisch bloedbad in Toulouse wordt verboden want
‘begrijpen is begrip opbrengen’ (comprendre c’est pardonner) => FOUTE redenering!
- artikel van Hongaarse vrouwen -> hieruit gaan concluderen of abortus fout of goed is
-> mengeling tussen feiten en normen
2 - Normatieve problemen: de rationele benadering
- Je baseert je standpunt louter op logische argumenten en wetenschappelijke feiten
3
, - = GEEN verwijzingen naar geloof, emotie of feitelijke toestand
- grote gevolgen! => kan in strijd zijn met je geloof, emoties, …
o “Je kan niet meer terug, want de rede is onverbiddelijk” => Peter Singer
vergelijkt de rede met een roltrap: “Once we step on it, we cannot get off
until we have gone where it takes us”
- DUS normatieve wetenschap zoekt argumenten voor elke oplossing – hoe
bevreemdend, choquerend, … dan ook
- bv. “Kan je vrijwillige seks tussen broer en zus eigenlijk verbieden of hen verbieden
om te trouwen en kinderen te krijgen?”
o Patrick Stuebing en zus/lief Susan Karolewski (hadden nooit met elkaar
samengeleefd, voelden zich aangetrokken t.o.v. elkaar) zie dia 23/ lees blz 15-
17
o incest is verboden door de Duitse Grondwet
> man werd veroordeeld tot gevangenisstraf + beschuldigd van het
toebrengen van ‘fysieke schade’ aan zijn kinderen (gehandicapt!)
> vrouw werd nooit veroordeeld => had een lichte mentale beperking
> OPM: seks tussen verwanten is in België toegelaten (een
privégebeuren, slaapkamergebeuren)
Huwen mocht niet => redenering: “Niet huwen, geen seks” (een
foute inschatting uiteraard)
o Irrationele argumenten
emotie: velen vinden seks tussen verwanten weerzinwekkend – vaak is
het een taboe
feitelijke toestand: biologisch mechanisme om het te verweren =>
“incest voelt vies aan”
o Rationele argumenten pro?
wederzijdse instemming
meerderjarige volwassenen
Genetische risico geen punt bij niet-verwante koppels
Wat met verwante koppels die geen kinderen willen of zich laten
steriliseren
- Lees kind in de vijver/ kind in Afrika blz 17 - 19
2.1. Jeremy Bentham : de morele calculus (utilitarisme)
Jeremy Bentham bedacht een erg beroemde methode om normatieve wetenschap een
rationeel fundament te geven.
Religieus bijgeloof maakte het overleden lichaam taboe terwijl dissecties veel kennis
opleverden of gebalsemde lijken de levenden van nut bleven. Bentham verzette zich
hiertegen. Volgens hem moest je kijken vanuit een nutsperspectief, je moet de dingen gaan
bekijken in functie van het nut.
Bentham stelde voor om beroemde doden in een pantheon uit te stallen voor het publiek.
(hijzelf heeft dit na zijn dood ook gedaan)
4
