Charlotte Van Riet - Landschap en ecologie in historisch perspectief
LES 1: INLEIDING: (11/02):
1. Inleiding:
Doelstellingen:
• Bronnen herkennen en kunnen gebruiken
• Landschapsbiografie kunnen maken en inzicht hebben in biografie en gelaagdheid van een
landshap
• De problematieken kennen van de belangrijkste landschapstypen en kritisch kunnen omgaan
• Omgaan met de problematieken van erfgoedlandschappen en met de historische
achtergronden van ecologische problematieken
Topics:
• Theorie
• Methoden en bronnen
• Cartografie
• Toponymie
• Field systems
• Woeste gronden: het voorbeeld van de Kempen
• Boslandschappen
• Stedelijk landschap
• Landschap en erfgoed
• Kunst en ecologische verandering
Het historische landschap:
Geografische, archeologische, historische en soms zelfs esthetische elementen zitten vervat
in deze term.
De gelaagdheid van het landschap:
Een gelaagdheid vormt de biografie van het landschap.
2. “Landschap”:
Wat is een landschap?:
Een landschap is een zeer brede term die erg complex kan zijn, maar een component die er
altijd mee te maken heeft is de mens. De mens moet er ergens invloed in hebben gehad en het is iets
dat de mens waarneemt. Ook de perceptie van een landschap door de mens is cruciaal. Een gebied
dat puur natuurlijk is, is geen landschap.
Marc Antrop (geograaf) zegt dat het een gebied is, dat waargenomen is door de mens, het
moet iets herkenbaars in zich hebben en het moet een interactie tussen het natuurlijke en het
menselijke hebben, omdat het een resultaat is van menselijke actie.
Ton Lemaire (filosoof) zegt dat landschap natuur is dat gedomesticeerd en aangepast is door
de mens en door de acties van de mens in een landschap wordt getransformeerd.
1
, Charlotte Van Riet - Landschap en ecologie in historisch perspectief
W.H. Hoskins (landschapsarcheoloog) zegt dat alles waar hij naar keek iets aan hem wou
vertellen, maar dat hij de taal ervan niet begreep. (Dit is een zeer goede definitie van wat een
landschap is)
➔ Het landschap is geen universeel gegeven, het is contextueel en het is gebonden aan tijd, ruimte
en sociale factoren, waardoor het niet altijd duidelijk is wat de mens heeft gedaan en wat de mens in
het verleden heeft willen bedoelen met de veranderingen aan het landschap.
Landschap is iets cognitief en het heeft zelfs het element memory in zich. Landschap is iets
dat moet begrepen worden in de context waarin ze is gecreëerd en net zoals archeologisch materiaal
niet losstaat van die context. Landschap wordt gecreëerd door het te beleven. Iedereen ziet ook iets
anders.
Voorbeelden van verschillende meningen/blikken op landschap:
Vb. Het industrielandschap nabij Genk: Dit was een voorstel naar UNESCO toe om het op de
erfgoedlijst te zetten, maar het is afgekeurd. De Limburgers hielden vol dat het gaat om een zeer
uniek landschap, namelijk de inplanting van industrie in een dominant ecologisch gebied. Het is het
landschap van de mijnindustrie.
Vb. Kaarten van metrolijnen: De bewoners van Woluwe en die van Anderlecht hebben een
heel ander landschap en kennen iets anders. Dit is toe te passen op alle landschappen en
omgevingen.
Vb. Murals Belfast: Tegenwoordig terug zeer relevant door de overwinning van de IRA. In
Ierland is doormiddel van die muurschilderingen nog erg te zien hoe die twee groepen tegen elkaar
streden. Het gaat om de katholieken en de protestanten. De katholieke muurschilderingen tonen
foto’s van verzet en zelfs verwijzingen naar een ‘keltische’ identiteit. De
foto’s van de protestantse
muurschilderingen tonen meer
de onderdrukking met de vele
Engelse vlaggen
(De foto rechts onderaan is uit
het Baskenland, waar eenzelfde onafhankelijkheidsbeweging bestond).
Vb. Britain, fight for it now: Het landschap wordt hier door de regering
gelijkgesteld aan de Britse identiteit. Het is iets dat meteen herkend moet worden door
de Brit en dat bescherm met worden omdat het een gevoel van ‘thuis’ moet
weergeven. Dit landschap is eigenlijk pas na de 16de e. gecreëerd; hiervoor was dit
‘typische plaatje’ van Engeland niet hoe het er echt uitzag.
Vb. Yosemite: Yosemite stond lang bekend als het oerbeeld van de VSA, als een soort
religieuze belevenis, een kern van wat Amerika ooit was. 50% van de mensen die het bezoeken,
komen voor de natuur, de 3D schaal van het gebied en de andere helft komt louter voor de scenery.
Voor het idee, voor het plaatje dat van het park is gemaakt. Ze komen dus voor het beeld dat
gecreëerd is van het gebied en niet voor rond te wandelen in het driedimensionale gebied, maar voor
de gecreëerde scenery.
2
, Charlotte Van Riet - Landschap en ecologie in historisch perspectief
De dimensies van het landschap:
Landschap heeft een tweedimensionale as, namelijk de scenery. Maar heeft uiteraard ook de
driedimensionale as. Deze 2D kant van een landschap is een identiteitsgegeven van landschap.
Landschap als visueel, esthetisch en cognitief gegeven:
De cognitieve kaart is de wereld die je zelf kent. De plekken die geografisch tot jouw
geografische wereld behoren en de plekken die je niet kent. De esthetische belevenis houdt in dat er
een visuele waarneming is van het landschap (vanuit het gezichtsveld) een appreciatie en beleving
van het landschap als klankbord van gevoel en identiteit! dat zeer subjectief is, omdat ieder zijn
landschap leest uit zichzelf. Een landschap kan een cognitieve kaart zijn en het kan ook een
mindscape zijn, soms kan een landschap zelfs politiek beladen zijn.
3. Waar komt het concept en woord landschap vandaan?:
De esthetische beleving:
Waarschijnlijk is het voor het eerst bij Van Eyck ‘ontstaan’. Hiervoor gaat het om meer
abstracte weergaven van het landschap, omdat daar de focus niet op lag. De term was wel al gekend
in het middel-Nederlands (lantscap, landschaft, lantskip) waar het een verzamelterm was voor een
gebied (territorium) dat werd ingericht door de mens volgens de daar geldende zeden en gewoonten,
maar het weergeven ervan en het begrijpen van het concept zou pas in de 15de eeuw zijn ontstaan. In
Het gaat hier om een driedimensionale weergave met diepte, herkenbare factoren,
gebouwen… De levende achtergrond wordt voor het eerst echt belangrijk. Michelangelo zegt zelf dat
die Vlaamse schilders zich te veel bezighouden met het landschap en hij snapt niet waarom de nadruk
niet ligt op het Renaissancelichaam.
De landschapsschilder is bij uitstek Brueghel. De mens wordt in zijn werken ondergeschikt aan
zijn landschappen. Het gaat hier om een vorm van dagelijks leven, geen grote politieke of religieuze
taferelen. Het gaat hier om taskscapes; dagelijkse acties die men doet, maar ook verondersteld wordt
te doen. Wat wordt er verondersteld dat de mens doet, hoe ziet een rurale samenleving eruit?...
Brueghel toont figuren die zich koest houden en die hun leven met een grote normaliteit leven,
hoewel het eigenlijk gaat om enkele eeuwen aan opstanden en boerenontevredenheid. Er zit iets
esthetisch in, iets subjectiefs, dat ook weer heel belangrijk is.
In de 17de eeuw worden landschapsschilderijen populair en zijn ze een thema op zichzelf (niet
meer louter in de achtergrond) onder de burgerij omdat zij niet het recht hebben op het kopen van
parken, kastelen etc., waardoor zij een schilderij in huis hangen om dit probleem op te lossen.
In de 19de-eeuwse Verlichting ontstaat dan de romantische schilderkunst waarin het
landschap moet voldoen aan de emotionele gevoelens en waarden. Ook de ‘voyage picturesque’
ontstaat. Dit is de landschappelijke variant van de Grand Tour die tijdens de Renaissance door de elite
werd ondernomen. Het zijn hier landschappelijke scènes die met percipieert en consumeert en die
men wil zien en beleven. Deze taferelen worden veel op etsen aangebracht om later te verspreiden
en te consumeren. Het ruimtelijke gegeven van landschap behoorde tot een belangrijk deel van wat
de mens belangrijk vond en wat ook de voyage picturesque deed ontstaan.
3
, Charlotte Van Riet - Landschap en ecologie in historisch perspectief
Landschap en wetenschap:
In de 19de eeuw boomt de wetenschap, waaronder de geografie wat een interesse doet
ontstaan voor het landschap, ecosystemen etc. Darwin, Von Humboldt (Landschap = totaalkarakter
van een gebied) en vele andere wetenschappers gingen rondreizen en het landshap onderzoeken en
zijn de ‘grondleggers’ van het onderzoek naar landschap. Landschap word gecombineerd met
esthetiek, biologie, geografie…
Het landschapskarakter zal bekeken worden om te zoeken naar mooie sceneries. Deze
beweging zal leiden naar bescherming van natuur; landschaps-conservatie. Het gaat initieel dus om
een meer holistisch perspectief: cultuurlandschappen, regio’s met culturele, biologische en
abiologische elementen en esthetische waarden.
In de 19de eeuw is er een opkomst van de eerste wetenschappelijke onderzoeken er ontstaan
rond ca. 1850 de 1ste geografische instituten en ook landschapsarchitecten ontstaan. Het landschap
zal gedocumenteerd worden onder andere doormiddel van fotografie en expedities naar het
landschap ontstaan waarin veldwerk, literatuur, schetsen en fotografie van het landschap belangrijk
wordt.
Vb. Expedities tussen 1869-1871 onder geoloog Hayden, kunstenaar Morgan en fotograaf
Wiliam H. Jackson; Ze verifiëerden geologie ne legden het ‘karakter’ van het landschap vast. Ze
kenden een ideologie “Gods own country’ → Yosemite. De landschapsconservatiebewegingen gaan
ontstaan en beginnen in de Nationale Parken van Amerika waar natuur wordt beschermd als erfgoed.
Lamar over Yellowstone; We hebben vastgesteld dat er ‘wildernis’ bestaat, bestaande uit
rotsen, geisers… Het Westen – het park – zal blijven bestaan, terwijl de rest van de wereld (onder
industrie) zal bewegen.
Ook in België gebeurt dit soort toerisme, zelfs op plekken die we vandaag nog kennen
Namelijk in de Ardennen, aan de kust en naar de Kalmthoutse heide.
Jean Massart maakte onder andere foto’s van natuurgebieden, maar vaak ook met
historische elementen, zoals bebouwing.. Hij beseft heel goed dat er eigenlijk bijna niet zoiets bestaat
als een echt natuurlandschap, want zelfs vb. heide heeft een menselijke oorsprong. Op basis van zijn
werk zijn de eerste landschappen als erfgoed gedefinieerd. Landschappen worden na verloop zo deel
van het vak ‘Monumenten’ naar ‘Monumenten en Landschappen’ → Landschap als erfgoed. In de
vorm van reservaten gaat het om een meer biologische gegeven → landschap als ecologie en natuur.
Een ankerplaats is een gebied waar niet al te veel bebouwing is en waar een groot deel ‘zo
goed als’ ongeschonden landschap aanwezig is. Ze zijn dus exemplarisch voor een bepaald type
landschap.
Bij de onderscheiding van de landschappen door de geografen en historici in de 19de eeuw,
lag de focus op de ecologie en ecologische landschappen, met aandacht voor ecologische soorten.
Vandaag houden AOE en Agentschap Natuur en Bos zich vooral bezig met landschappen en
ecologie in België. Tot aan het begin van de 20ste e. is het onderzoek wel vrij descriptief.
Landschap en ecologie:
Landschap is een organisatie van verschillende ecosystemen en het creëert een mozaïek van
habitats die functioneel belangrijk zijn voor een bepaalde soort.
Patch-corrior matrix; In België is alles zo versnipperd waardoor soorten bijna niet te
onderscheiden en onderhouden zijn, waardoor er corridors worden ingeplant (berm, rij bomen…)
waardoor soorten zich alsnog kunnen voortplanten. Het model toont een heterogeniteit en
diversiteit.
4
