Prof. Kristien Hens, PhD
Kristien.hens@uantwerpen.be
, Samenvatting
In het onderdeel medische ethiek bespreken we in het eerte jaar wat filosofie en ethiek zijn, en hoe
bio-ethiek zich situeert ten opzichte van andere disciplines. We bespreken vervolgens vijf
verschillende ethische theorieën: utilitarisme, deontologie, theorie van de rechtvaardigheid,
deugdethiek en zorgethiek komen aan bod. Hierna bespreken we de vier basisprincipes van de bio-
ethiek (autonomie, het goede doen, geen schade berokkenen en rechtvaardigheid). We bespreken
verschillende methodes die gehanteerd worden in de bio-ethiek en we leren hoe we een medisch-
ethisch dilemma kunnen benaderen.
Leerdoelen
ARTS EN MAATSCHAPPIJ –
INLEIDING BIO-ETHIEK
2022-2023
Biomedische ethiek kunnen situeren ten opzichte van aanverwante domeinen
Verschillende ethische theorieën kunnen benoemen en uitleggen
De methodologie van bioethisch onderzoek kunnen uitleggen
Wat is bio-ethiek?
Inleiding
In dit eerste deel bespreken we wat medische ethiek, bio-ethiek, ethiek en filosofie precies zijn. Bio-
ethiek is een discipline binnen de toegepaste ethiek, die zelf een discipline is binnen de ethiek. Ethiek
is een vakgebied binnen de filosofie. Maar zoals u kunt zien in de figuur hierboven, is het
belangrijkste onderwerp van bio-ethiek de biomedische wetenschap en, specifiek voor de medische
ethiek, de medische praktijk. Bio-ethici kunnen ofwel op de faculteiten biomedische wetenschapen,
geneeskunde, dierengeneeskunde... werken, ofwel op het departement wijsbegeerte of
1|Page
,godsdienstwetenschap. Veel bio-ethici hebben een opleiding genetica gevolgd of zijn artsen met een
bijkomende masteropleiding in de wijsbegeerte. Anderen zijn filosofen of theologen met een
bijzondere interesse in biomedische wetenschappen en biotechnologie. In deze cursus gaan we het
vooral hebben over medische ethiek, en niet zozeer de ethiek van de biotechnologie.
Wat is filosofie? (/Wat is werkelijkheid?)
Filosofie valt uiteen in twee grote disciplines: praktische filosofie en theoretische filosofie. Onder
theoretische filosofie vallen de wijsgerige antropologie, de wetenschapsfilosofie en de metafysica.
Hier staat de vraag centraal naar de theoretische kennis van de mens, de wereld, al wat is… Voor een
groot deel is dit domein van de filosofie sinds de Moderne Tijd (17 de – 18de eeuw) ingepalmd door de
wetenschappen. Toch blijft de theoretische filosofie als discipline bestaan. Tal van kwesties die juist
door de wetenschappen worden opgeroepen, blijven filosofen bezighouden. De filosofie wil die
kwesties kritisch ondervragen en ophelderen. Denk bijvoorbeeld aan de vraag onder welke
voorwaarden er wetenschap kan ontstaan. De recentste theorieën in de kosmologie, zoals de
snaartheorie, zijn empirisch niet meer bewijsbaar, en experimenten die het bestaan van snaren al
dan niet kunnen aantonen zijn er nog niet. Zij vallen dus eigenlijk niet meer onder wat we
traditioneel als wetenschappelijke kennis zouden beschouwen. Wetenschapsfilosofen kunnen hier
samen met natuurkundigen nadenken over de wetenschappelijke praktijk.
Onder praktische filosofie verstaat men takken zoals ethiek, politieke
filosofie en sociale filosofie. Over wat ethiek is hebben we het verder nog.
Niet: louter eigen mening
‘Doordenken’
Van filosofie denkt men vaak dat het uit louter reflectie op haar eigen
waarden bestaat, of over waarden gaat zonder werkelijke
wetenschappelijke basis. Filosofen en ethici hebben hun vakgebied al
meermaals moeten verdedigen tegen de gedachte dat het slechts om toogpraat zou gaan. Filosofie is
echter een discipline die zaken ‘doordenkt’ op een heldere en consistente manier. Hierdoor verschilt
filosofie van andere vormen van nadenken over op ten minste drie manieren:
Blijven doordenken, niets vanzelfsprekend beschouwen,
Wat is een ziekte? Verschillende geneesmiddelen om ouderdom te stoppen, maar is dit een ziekte? Nadenken over
concepten zoals ziekten kan veel doen.
1. Filosofie reflecteert over de betekenis van concepten
2. Filosofie stelt algemeen aanvaarde veronderstellingen in vraag
3. Filosofen ontwikkelen theorieën ipv experimenten uit te voeren
Wel: gedachtenexperimenten
Vernieuwing: Experimentele filosofie
1. Filosofie reflecteert over de betekenis van concepten
Wanneer we er langer bij stilstaan, is de betekenis van alledaagse concepten niet zo eenvoudig als
we op het eerste gezicht denken. Denk bijvoorbeeld aan ‘een ziekte genezen’. Wat is een ziekte?
Betekent dat dat er een aantoonbare biologische oorzaak is, zoals het geval is bij de griep? Betekent
2|Page
, het een afwijking van een gemiddelde? Heeft het te maken met soort-specifiek functioneren? Is een
psychiatrische stoornis een ziekte? Dit soort vragen zijn relevant voor onderzoekers en medici. Er
wordt bijvoorbeeld veel geld geïnvesteerd in onderzoek naar autistische genen. Maar wat zou het
doel van dit soort onderzoek moeten zijn? Is autisme een ziekte die genezen zou moeten worden of
is het, in mildere manifestaties, eerder een variatie van normaal menselijk gedrag? Een ander
belangrijk onderwerp is het concept van persoonlijke identiteit. Wat betekent het om een identiteit
te hebben? Is een identiteit stabiel in de tijd? Wat met interventies zoals Deep Brain Stimulation
(DBS): beïnvloeden zij identiteit en is dit dan relevant in de discussie over de aanvaardbaarheid van
deze technieken?
2.Filosofie stelt algemeen aanvaarde veronderstellingen in vraag
Vele mensen zijn er bijvoorbeeld rotsvast van overtuigd dat wetenschap zich lineair ontwikkelt en dat
gaandeweg meer en meer wetenschappelijke kennis ontstaat. Echter, door de
wetenschapsontwikkeling kritisch te bekijken, stelt de wetenschapsfilosofie zich vragen bij het
ideaalbeeld van de zich steeds voortschrijdende wetenschap. Zo hebben wetenschapsfilosofen
aangetoond dat wat wetenschap is, vaak afhangt van wat binnen bepaalde wetenschappelijke
kringen gangbaar of acceptabel is. Wat te denken van de mannenpil? Het onderzoek is hier gevoerd,
de wetenschap is er, men was een aantal jaar geleden klaar om te beginnen met klinische studies,
toch neemt geen enkele man een anticonceptiepil. Wetenschapsfilosofen, wetenschapssociologen en
wetenschapsgeschiedkundigen tonen met dit soort van voorbeelden aan dat wat uiteindelijk
aanvaard wordt als wetenschap, niet louter afhangt van wat wetenschappers ‘gevonden’ hebben,
maar dat de maatschappij daar ook iets in te zeggen heeft.
3.Filosofen ontwikkelen eerder theorieën dan dat ze experimenten uitvoeren
Filosofen ontwikkelen liever theorieën, gebruikmakend van data uit hun interessegebied, dan dat ze
zelf wetenschappelijke data produceren via experimenten. In dat opzicht kan je inderdaad zeggen
dat filosofie geen wetenschap is. Ze gebruiken wel vaak gedachtenexperimenten. Wanneer we de
theorie van rechtvaardigheid van John Rawls bespreken, geven we hier een voorbeeld van. Sommige
gedachtenexperimenten zijn behoorlijk amusant. Zo is er bijvoorbeeld Derek Parfit, die veel
publiceerde over het concept van persoonlijke identiteit. In zijn boek Reasons and Persons (1984),
nodigt hij ons uit om stil te staan bij de teletransporter. De teletransporter lijkt op die van Star Trek.
Wie hem binnengaat, wordt in slaap gedaan, vernield en afgebroken in atomen. De teletransporter
kopieert de informatie naar Mars aan de lichtsnelheid en daar word je opnieuw samengebracht. Is
deze nieuw samengestelde persoon dezelfde persoon wie je was op de aarde? En wat als de
oorspronkelijke persoon niet vernield wordt maar wanneer er kopieën gemaakt worden elders in het
universum? Wat betekent het om dezelfde persoon te zijn? Dit soort gedachtenexperimenten lijkt
heel vergezocht, maar ze helpen ons dilemma’s op te lossen die veel dichter bij huis zijn. Hoe hard
moet je neurologisch veranderd zijn om te kunnen spreken van een nieuwe persoon? Is het ethisch
verantwoord euthanasie uit te oefenen bij een dementerend persoon, als hij hiervoor een
wilsverklaring heeft opgemaakt toen hij nog geen dementie had? Wat met medicijnen zoals rilatine,
die weliswaar het leven van iemand gemakkelijker kunnen maken, maar misschien ook wel invloed
hebben op zijn persoonlijkheid? Is ‘je identiteit bewaren’ op zich een waarde of is enkel het
welbevinden van het individu van belang?
3|Page
