Nederlandse Taalkunde III: historische grammatica
Vorig jaar keken we naar het externe, nu naar de interne taalverandering.
Overzicht
o Historische fonologie
o Historische morfologie
o Historische syntaxis
Historische fonologie
“Consuetudo loquendi est in motu” (Het gebruik van de spraak is altijd in beweging) Marcus
Terentius Varro (116-27 V.Chr.)
o (de fonologie van consonanten is eerder categorisch (<-> klinkers))
o De historische fonologie is de oudste, en meest succesvolle branche van de
historische taalkunde
o De verschillende periodes in de geschiedenis van het Nederlands (Proto-Indo-
Europees (PIE), Proto-Germaans (PGM), Gemeen-Germaans (GGM), Oudnederlands
(ONL), Middelnederlands (MNL), Nieuwnederlands (NNL), Hedendaags Nederlands
(HNL)) zijn onder andere geijkt op fonologische kenmerken.
(wat NL van Duits scheidt: fonologische kenmerken, nl. 2de Germaanse klankverschuiving
(ook wel syntactische en morfologische kenmerken maar vooral fonologische kenmerken))
o De interne en externe afbakening van het Nederlands en zijn variëteiten is gebaseerd
op fonologische eigenschappen die pas ten volle begrepen kunnen worden in
historisch perspectief (bv. de verdoffing van de heldere eind vocalen)
Grondleggers
Jacob Grimm (°1785, Hanau - †1863, Berlijn)
o Hij maakte synthetisch geheel van zijn zijn voorgangers
o Interesse in oude Duitse teksten (zoals broer Wilhelm ook geïnteresseerd in oude
talen), periode (romantiek) die erg gefascineerd is in oude teksten, verhalen…
o Jacob gaat rechten studeren, maar tijdens studie valt interesse op oude talen
o Vanuit gezinssituatie en werkgelegenheid heeft hij toegang tot veel teksten
o (1812 en 1814: broers gaan samen sprookjes optekenen, Jacob dan nog boek over
sagen)
o 1816: Jacob wordt 2de bibliothecaris in Kassel (stadje in Duitsland)
o Deutsche Grammatik (2de druk in 1822 (1ste in 1819))
• Grammaticaboek, maar is veel meer: is historische grammatica in vergelijking
met andere talen.
• In 2de druk wordt de doorbraak van Grimm voor het eerst gespecificeerd: de
wetten van Grimm. In dit boek formuleerde hij voor het eerst de eerste en
tweede Germaanse klankverschuiving.
• Op het spoor gezet van de klankwetten door de methode en data van Rasmus
Rask
1
, o Deutsche Wörterbuch (1838-1961)
• Tegenhanger van het WNT (Woordenboek der Nederlandsche Taal) in het
Duits
o Eerste wet van Grimm (eerste Germaanse klankverschuiving)
o Tweede wet van Grimm (tweede Germaanse klankverschuiving)
Rasmus Rask (°1787, Brændekilde - †1832, Kopenhagen)
o Had methodologische eisen geformuleerd die Grimm erg geholpen hebben. Zette
Grimm op het spoor van zijn klankwetten door zijn eigen verzamelde methode en
data. Uit systematische verschillen van verwante woorden in taal: klankwet op spoor
komen.
o 1814, gepubliceerd in 1818: kijkt niet zozeer naar de gelijkenissen tussen de
talenparadigma’s, maar naar de eventuele systematiek van de verschillen (=de
geboorte van de notie van de klankwet) → ontdekt systematische correspondenties
tussen talen.
→ Grimm werkte duidelijk niet alleen begin 19De eeuw
Willem Bilderdijk (°1756, Amsterdam - †1831, Haarlem)
o ‘amateuristisch’ werk: Grimm kijkt hier later op neer
o Romanticus, heeft doodsverlangen en veel ruzie met anderen
Lambert ten Kate (°1674, Amsterdam - †1731, Amsterdam)
o Inzichten gaan terug op zijn werk: Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel
der Nederduitsche Sprake (1723)
(gaat wel breder, bv. verwantschap met Latijn en Grieks)
• Op zoek naar de grondslag
• Vergelijkende grammatica (op zoek naar de verwantschap met de andere
variëteiten)
o De neiging om in het Nederlands te schrijven: werd wat genegeerd door de taalwetenschap
(Marcus Zuerius van Boxhorn (°1612, Bergen op Zoom - †1653, Leiden))
o Nog eerder, had ook al die samenhang gezien
→ wet van Stigler: geen enkele wetenschappelijke ontdekking wordt genoemd naar de
oorspronkelijke ontdekker (want duurt dus 100 jaar voordat ontdekking van Ten Kate
weerslag vindt bij Grimm) (en wet dus naar Grimm genoemd en niet naar Ten Kate)
Wiliam Jones (°1746, Londen - †1794, Calcutta)
“The Sanscrit language, whatever be its antiquity, is of a wonderful structure; more perfect
than the Greek, more copious than the Latin, and more exquisitely refined than either, yet
bearing to both of them a stronger affinity, both in the roots of verbs and the forms of
grammar, than could possibly have been produced by accident; so strong indeed, that no
philologer could examine them all three, without believing them to have sprung from some
common source, which, perhaps, no longer exists; there is a similar reason, though not quite
so forcible, for supposing that both the Gothic and the Celtic, though blended with a very
2
,different idiom, had the same origin with the Sanscrit; and the old Persian might be added to
the same family.” (1786) (beroemd citaat van Jones bij lezing voor de Royal Asiatic Society)
o Grote talenkennis, studeert rechten
o Diplomaat in India (dankzij talenkennis), komt in contact met Sanskriet. Grote
interesse in culturen, komt terecht bij oude documenten (Sanskriet) en wil deze
ontcijferen en valt hem op dat er veel gelijkenissen zijn met oude talen zoals Latijn
(start leesclub, doet lezingen < citaat: lezing voor de royal Asiatic Society)
o Ziet dat gelijkenissen geen toeval kunnen zijn (zie citaat), talen niet onafhankelijk
ontwikkeld, moeten gemeenschappelijke origine hebben
o Zijn ideeën zijn later allemaal bevestigd
Friedrich von Schlegel (°1772, Hannover - †1829, Dresden)
o Erg geïnteresseerd in het Oosten
o Über die Sprache und Weisheit der Indier (1808): boek over spraak en wijsheid van de
Indiërs (populair)
• Verwantschap vaststellen, woorden vergelijken, niet woord per woord maar
over hele taal heen vergelijken
• Pleit ervoor om talen waarvan men vermoedt dat ze verwant zijn
systematisch en woord-voor-woord met elkaar te vergelijken → historische
taalkunde wordt een wetenschappelijke onderneming
• Breekpunt in de methode (steekt de ‘nieuwe’ wetenschappers positief af
tegen oudere taalkundigen, maar ook ten opzichte van nationalistisch
geïnspireerde taalkundigen van later)
• (Zijn boek is geen voorbeeld van de toepassing van zijn eigen methode)
o Verwantschap aantonen aan de hand van cognaten en correspondentiesets:
vormelijke verwantschap op basis van een etymologisch verband
o Maar soms lijken woorden uit taal op elkaar, maar zijn dan toevallige
overeenkomsten en zijn niet verwant (dat zie je in veel talen)
Franz Bopp (°1791, Mainz - †1867, Berlijn)
o Methodologische eis van Von Schlegel (zo van woord-voor-woord met elkaar te
vergelijken) wordt nu in de praktijk omgezet
o 1816: inzicht van Jones (gemeenschappelijke origine van talen) combineren met de
richtlijnen van Von Schlegel (Bopp schrijft boek daarover)
• Werkwoordsysteem van het Sanskriet wordt systematisch vergeleken met dat
van het Latijn, Grieks, Perzisch en Germaans
o Zoals Rask (zie eerder) niet alleen kijken naar overeenkomsten, maar verschillen
bekijken en daar systematieken van inzien –> concept ‘klankwet’ wordt geboren
→ ‘comparatieve methode’: in verwante talen woorden naast elkaar leggen
en correspondentie zien tussen klanken
Matthias de Vries (°1820, Haarlem - †1892, Leiden)
o WNT (Woordenboek der Nederlandsche Taal) werd gebaseerd op het Duitse
woordenboek van Grimm (de Vries met Grimm overlegd voor wordenboeken)
3
, → allemaal overeenkomsten die toevallig
zijn, want Japans en Engels zijn niet
verwant. Zulke toevallige overeenkomsten
vind je in veel talen.
→ dit is lijst van Von Schlegel: je moet dus
niet woord-voor-woord met elkaar
vergelijken, maar woorden vergelijken over
gehele taal (zie hierbov en)
Comparatieve methode
o = Stel de verbanden vast tussen klanken in verwante talen, om hun voorouderlijke
staat te reconstrueren (en dus verwantschap aan te tonen)
o Maar pas op voor:
• Ontleningen
▪ Bv. tijger: ‘tigris’ in Grieks, dan naar Latijn en Nederlands: maar zegt
niets over verwantschap van taal. Ontleningen kunnen valse indruk
wekken over verwantschap.
• Secundaire ontwikkelingen
▪ Bv. brethren – brothers: 2 meervouden van ‘brother’
• Betekenisverandering
▪ ‘haas’ in NL verwant met Latijn?
- ‘haas’ in Latijn is ‘lepus’
- Maar kan toch verwant zijn: in Oskisch (dat verwant is met het
Latijn): casnar (‘oude man’)
- Latijn: canus (‘grijs’)
- En ‘haas’ betekent etymologisch ‘het grijze dier’ (veel
dierennamen zijn van kleuren afkomstig)
• Lexicale diffusie
▪ Bv. ‘huis’ en ‘muis’: zijn vergelijkbaar, zelfde klinker en coda, dus men
zou verwachten dat ze op dezelfde manier zouden ontwikkelen (<uu
<oe)
- Ontwikkeling van oe naar uu = palatalisering (vooraan in mond
gebracht): is in bepaalde regio’s wel gebeurd voor huis (was
eerst hoes en dan huus), maar niet voor muis (bleef moes)
▪ =taalverandering (bv. klankverschuiving) die slechts in een beperkt
aantal woorden optreedt en niet op alle plaatsen waar de
taalverandering logischerwijs verwacht kan worden (oorzaken:
prestige, frequentie…)
• Analogie (relaties veronderstellen obv overeenkomsten of vergelijkingen
tussen 2 ongelijksoortige elementenà
• Variatie in de voorouderlijke taal (in IE)
▪ Bv. extra ‘s’ vooraan: stier vs. taurus, sneeuw vs. neige
4
