ENDOCRINOLOGIE
INHOUDSOPGAVE
Overgewicht en obesitas .................................................................................................................................. 5
A. Definities ......................................................................................................................................................... 5
B. Prevalentie ...................................................................................................................................................... 6
C. Etiologie .......................................................................................................................................................... 6
1. Secundaire vormen..................................................................................................................................... 6
2. Erfelijk vs omgevingsfactoren ..................................................................................................................... 6
3. Adipositas is steeds het gevolg van een positieve energiebalans .............................................................. 7
D. Gevolgen ......................................................................................................................................................... 8
E. Behandeling .................................................................................................................................................... 8
1. Doelstellingen ............................................................................................................................................. 8
2. Strategieën voor gewichtscontrole ............................................................................................................ 9
3. Dieet ........................................................................................................................................................... 9
4. Gedragstherapie ....................................................................................................................................... 10
5. Fysieke activiteit ....................................................................................................................................... 10
6. Farmacotherapie ...................................................................................................................................... 11
7. Heelkunde ................................................................................................................................................ 12
Lipidenstoornissen ......................................................................................................................................... 15
A. Overzicht van het lipidentransport ............................................................................................................... 15
1. De plasma lipoproteïnen .......................................................................................................................... 15
2. Metabolisme van de lipoproteïnen .......................................................................................................... 15
B. Stoornissen van het lipidentransport ............................................................................................................ 16
1. De hypertriglyceridemie ........................................................................................................................... 16
2. Hypercholesterolemie .............................................................................................................................. 16
3. Secundaire dyslipidemie ........................................................................................................................... 17
C. Behandeling van de hyperlipidemie .............................................................................................................. 17
Diabetes mellitus ........................................................................................................................................... 18
A. Definitie ........................................................................................................................................................ 18
B. Indeling ......................................................................................................................................................... 18
C. Diagnose ....................................................................................................................................................... 21
1. Glycemiebepaling ..................................................................................................................................... 21
2. Glucosurie ................................................................................................................................................. 22
3. Geglyceerd hemoglobine.......................................................................................................................... 22
4. Andere diagnostische testen .................................................................................................................... 23
D. Etiologie – evolutie – prognose .................................................................................................................... 23
Type 1 diabetes ............................................................................................................................................ 23
1. Etiologie ............................................................................................................................................... 23
2. Symptomen en evolutie ....................................................................................................................... 24
Type 2 diabetes ............................................................................................................................................ 24
1
, 1. Etiologie ............................................................................................................................................... 24
2. Symptomen .......................................................................................................................................... 26
Andere specifieke vormen van diabetes ...................................................................................................... 27
Monogenetische diabetes........................................................................................................................ 27
Zwangerschapsdiabetes ........................................................................................................................... 27
E. Verwikkelingen .............................................................................................................................................. 28
1. Microangiopathie ..................................................................................................................................... 29
1.1 Diabetische retinopathie .................................................................................................................... 29
1.2 Diabetische nefropathie ..................................................................................................................... 31
2. Diabetische neuropathie .......................................................................................................................... 31
3. Macroangiopathie of atheromatose ........................................................................................................ 32
4. Dermatologische verwikkelingen ............................................................................................................. 32
5. De diabetische voet .................................................................................................................................. 33
6. Metabole coma’s ...................................................................................................................................... 33
F. Behandeling .................................................................................................................................................. 35
1. Behandeling van type 1 diabetes ............................................................................................................. 35
1.1 Doelstellingen .................................................................................................................................... 35
1.2 Middelen ............................................................................................................................................ 36
2. Behandeling van type 2 diabetes ............................................................................................................. 41
2.1 Doelstellingen .................................................................................................................................... 41
2.2 Middelen ............................................................................................................................................ 41
3. Behandeling van patiënten met gestoorde OGTT .................................................................................... 47
4. Behandeling van microangiopathie .......................................................................................................... 47
4.1 Diabetische retinopathie .................................................................................................................... 47
4.2 Diabetische nefropathie ..................................................................................................................... 48
Schildklierziekten ........................................................................................................................................... 49
A. Exploratie van schildklierziekten: principes .................................................................................................. 50
1. Klinisch onderzoek van de schildklier ....................................................................................................... 50
2. Technische onderzoeken van de schildklier ............................................................................................. 51
2.1 Functionele onderzoeken .................................................................................................................. 51
2.2 Structurele onderzoeken ................................................................................................................... 53
2.3 Punctie ............................................................................................................................................... 54
B. Functionele schildklierziekten ....................................................................................................................... 54
1. Hypothyroïdie ........................................................................................................................................... 54
1.1 Definitie en pathofysiologie ............................................................................................................... 54
1.2 Etiologie ............................................................................................................................................. 55
1.3 Symptomen en verwikkelingen .......................................................................................................... 55
1.4 Diagnose............................................................................................................................................. 57
1.5 Behandeling ....................................................................................................................................... 57
2. Hyperthyroïdie.......................................................................................................................................... 58
2.1 Definitie en pathofysiologie ............................................................................................................... 58
2.2 Etiologie ............................................................................................................................................. 59
2.3 Symptomen en verwikkelingen .......................................................................................................... 59
2.4 Diagnose............................................................................................................................................. 61
2.5 Behandeling ....................................................................................................................................... 61
3. Subklinische (milde) schildklierdysfunctie ................................................................................................ 65
4. Laag T3 syndroom .................................................................................................................................... 66
5. Screening schildklierfunctie (TSH) ............................................................................................................ 66
6. Thyroïditis ................................................................................................................................................. 67
6.1 Acute vorm ......................................................................................................................................... 67
6.2 Subacute vorm ................................................................................................................................... 67
2
, 6.3 Chronische vorm ................................................................................................................................ 68
C. Structurele schildklierziekten ........................................................................................................................ 69
1. Multinodulaire goiter ............................................................................................................................... 70
1.1 Definitie en etiologie .......................................................................................................................... 70
1.2 Symptomen en verwikkelingen .......................................................................................................... 70
1.3 Diagnose............................................................................................................................................. 70
1.4 Behandeling ....................................................................................................................................... 71
2. Schildkliernodus en schildklierkanker ...................................................................................................... 72
2.1 Definitie en etiologie .......................................................................................................................... 72
2.2 Symptomen ........................................................................................................................................ 73
2.3 Diagnose............................................................................................................................................. 73
2.4 Behandeling ....................................................................................................................................... 74
Ziekten van de hypofyse ................................................................................................................................ 76
A. Ziekten van de neurohypofyse ...................................................................................................................... 77
1. Diabetes insipidus..................................................................................................................................... 77
1.1 Etiologie ............................................................................................................................................. 77
1.2 Symptomen ........................................................................................................................................ 77
1.3 Diagnose en differentiaaldiagnose .................................................................................................... 78
1.4 Behandeling ....................................................................................................................................... 78
2. SIADH ........................................................................................................................................................ 79
2.1 Etiologie ............................................................................................................................................. 79
2.2 Symptomen ........................................................................................................................................ 79
2.3 Diagnose en differentiaaldiagnose .................................................................................................... 79
2.4 Behandeling ....................................................................................................................................... 79
B. Ziekten van de adenohypofyse ..................................................................................................................... 79
1. Insufficientie van de adenohypofyse ........................................................................................................ 79
1.1 Etiologie ............................................................................................................................................. 80
1.2 Symptomen ........................................................................................................................................ 80
1.3 Diagnose............................................................................................................................................. 81
1.4 Behandeling ....................................................................................................................................... 81
2. Hyperfunctie van de adenohypofyse........................................................................................................ 82
2.1 Hypersecretie van groeihormoon (acromegalie) ............................................................................... 82
2.2 Hypersecretie van prolactine ............................................................................................................. 83
C. Hypofyse indicentaloma ............................................................................................................................... 84
Bijnierziekten ................................................................................................................................................. 86
A. Ziekten van de bijniermedulla ....................................................................................................................... 86
1. Tekort aan bijniermerghormoon .............................................................................................................. 86
2. Feochromocytoom ................................................................................................................................... 86
2.1 Etiologie – pathogenese – voorkomen .............................................................................................. 86
2.2 Symptomen ........................................................................................................................................ 87
2.3 Diagnose............................................................................................................................................. 87
2.4 Behandeling ....................................................................................................................................... 87
B. Ziekten van de bijniercortex .......................................................................................................................... 88
1. Bijnierschorsinsufficiëntie ........................................................................................................................ 88
1.1 Etiologie ............................................................................................................................................. 88
1.2 Symptomen ........................................................................................................................................ 88
1.3 Diagnose............................................................................................................................................. 88
1.4 Behandeling ....................................................................................................................................... 89
1.5 Bijniercrisis ......................................................................................................................................... 89
3
, 2. Hyperfunctie van de bijnierschors ............................................................................................................ 90
2.1 Primair hyperaldosteronisme ............................................................................................................ 90
2.2 Hypercortisolisme: syndroom van Cushing ........................................................................................ 91
3. Congenitale bijnierschorshyperplasie ...................................................................................................... 94
4. Hirsutisme en virilisatie ............................................................................................................................ 95
C. Bijnierincidentaloma ..................................................................................................................................... 96
Ziekten van de bijschildklieren en stoornissen van het calciummetabolisme ................................................. 97
A. Hypoparathyroïdie ........................................................................................................................................ 97
1. Etiologie .................................................................................................................................................... 97
2. Symptomen .............................................................................................................................................. 97
3. Diagnose ................................................................................................................................................... 97
4. Behandeling .............................................................................................................................................. 98
B. Primaire hyperparathyroïdie......................................................................................................................... 98
1. Etiologie .................................................................................................................................................... 98
2. Symptomen .............................................................................................................................................. 98
3. Diagnose ................................................................................................................................................... 98
4. Behandeling .............................................................................................................................................. 99
C. Secundaire hyperparathyroïdie ................................................................................................................... 100
D. Metabole botziekten .................................................................................................................................. 100
1. Osteomalacie en rachitis ........................................................................................................................ 100
1.1 Etiologie en pathogenese ................................................................................................................. 100
1.2 Symptomen ...................................................................................................................................... 101
1.3 Diagnose........................................................................................................................................... 101
1.4 Behandeling ..................................................................................................................................... 101
2. Osteoporose ........................................................................................................................................... 102
2.1 Definitie ............................................................................................................................................ 102
2.2 Etiologie en pathogenese ................................................................................................................. 102
2.3 Symptomen osteoporose (primair en secundair) ............................................................................ 103
2.4 Behandeling ..................................................................................................................................... 104
Reproductieve endocrinologische stoornissen bij de man ............................................................................ 105
A. Mannelijke subfertiliteit ............................................................................................................................. 105
1. Definitie en prevalentie .......................................................................................................................... 105
2. Etiologie .................................................................................................................................................. 105
3. Diagnose ................................................................................................................................................. 107
4. Behandeling ............................................................................................................................................ 108
B. Hypogonadisme bij de man ........................................................................................................................ 109
1. Definitie – prevalentie – etiologie .......................................................................................................... 109
2. Klinische presentatie .............................................................................................................................. 110
3. Diagnose ................................................................................................................................................. 110
4. Behandeling ............................................................................................................................................ 111
C. Gynaecomastie ........................................................................................................................................... 111
1. Definitie .................................................................................................................................................. 111
2. Etiologie .................................................................................................................................................. 111
3. Diagnose ................................................................................................................................................. 112
4. Behandeling ............................................................................................................................................ 112
4
, OVERGEWICHT EN OBESITAS
B. Van der Schueren
A. DEFINITIES
- Obesitas = toestand van overtollige vetopstapeling
- Heel precieze bepaling hoeveelheid lichaamsvet: methoden beschikbaar vb
onderwaterbeweging
• Duur, moeilijk uitvoerbaar, niet beschikbaar
BMI
- Aanbevolen om hoeveelheid lichaamsvet in te schatten in klinische praktijk
- Nauwkeuriger dan enkel lichaamsgewicht, door rekening te houden met lengte
- Beperkingen
• Eenzelfde BMI bij verschillende personen -> niet per se ook zelfde vetpercentage
o Vetpercentage wordt overschat bij hoge spiermassa
o Vetpercentage wordt onderschat bij lage spiermassa (vb oudere personen)
• Houdt geen rekening met geslacht, leeftijd en etnische origine
- BMI = lichaamsgewicht ( kg) / lengte2 (m)
- Classificatie van overgewicht en obesitas op basis van WHO = gebaseerd op BMI
• BMI 25-29,9 kg/m2 = overgewicht
• BMI ≥ 30 kg/m2 = obesitas
• Zwaarlijvigheid is zowel overgewicht als obesitas
• Die indeling -> correlatie met gezondheidsrisico
o Maar ook sterk individueel bepaald (andere RF) en verschillend tussen populaties
Classificatie BMI Risico
Ondergewicht < 18,5 Gestegen
Normaal 18,5-24,9 Normaal
Overgewicht 25-29,9 Gestegen
Obesitas
- Klasse 1 30-34,9 Hoog
- Klasse 2 35-39,9 Zeer hoog
- Klasse 3 = morbiede ≥ 40 Extreem hoog
obesitas
L I C HA AMS VE TV E R DE LI NG
- Verdeling van vet ook belangrijke factor voor morbiditeits- en mortaliteitsrisico
- Abdominale vetverdeling: androïde, viscerale of appelvormige obesitas hoger risico dan meer
perifere vetverdeling (gynoide of peervormige obesitas)
- Inschatten dmv meten middelomtrek
• Met lintmeter (mag huid niet samendrukken en moet evenwijdig met de grond)
• Middelpunt onderste rib en crista iliaca
• Op einde van normale expiratie
- BMI en middelomtrek zijn gecorreleerd, maar middelomtrek op zich is ook een onafhankelijke
voorspellende factor
5
, - Hoge middelomtrek -> hoger risico voor DM2 en verschillende CV RF zoals dyslipidemie en
hypertensie
- Risico op metabool syndroom en buikomtrek
• Cutoff Europa
o M ≥ 94 cm
o V ≥ 80 cm
• Cutoff VS
o M ≥ 102 cm
o V ≥ 88 cm
• Cutoff Azië
o M ≥ 90 cm
o V ≥ 80 cm
B. PREVALENTIE
- Neemt wereldwijd toe
- 3 belangrijke tendenzen
• Progressieve toename van zwaarlijvigheid, in geïndustrialiseerde en ontwikkelingslanden
• Meer en meer kinderen en adolescenten overgewicht en obesitas -> basis van hoge
prevalentie van DM2 bij jongeren
• Globalisering: toename obesitas in ‘groeilanden’ (China, India)
- België: 50% heeft overgewicht, 18% is obees
• Aantal personen met overgewicht neemt toe met leeftijd
• Tegen 2030 zou 89% van de belgische vrouwen overgewicht hebben
C. ETIOLOGIE
1. SECUNDAIRE VORMEN
- Minderheid
- Overgewicht/obesitas door onderliggende ziekte
- Voorbeelden
• Genetisch: Laurence-Moon-Biedl, Prader-Will syndroom, leptine deficiëntie
• Endocriene stoornissen: Cushing, hyperthyroïdie, insulinoma
• Letsels van ventromediale hypothalamus vb craniofaryngioom
2. ERFELIJK VS OMGEVINGSFACTOREN
- Multifactorieel: erfelijke en omgevingsfactoren spelen een rol
- ‘obesity runs in families’
• 2 ouders met overgewicht -> 80% kans zelf overgewicht
• 1 ouder met overgewicht -> 40% kans op overgewicht
• Geen ouders met overgewicht -> 10% kans op overgewicht
• Kans op obesitas bij beide monozygote tweelingen > beide dizygote tweelingen
- Erfelijke factoren
• Steeds meer en meer genen geïdentificeerd met relatie tot obesitas
• Obesitas = polygenetisch
- Omgevingsfactoren
• Dierproeven, epidemiologische studies
• Essentiële rol in toenemend lichaamsgewicht bij bevolking
6
, • Geïndustrialiseerde landen: lagere SES = meer kans op overgewicht, ontwikkelingslanden:
hogere SES = meer kans op overgewicht
• Ratten die Westerse voeding krijgen ipv standaardvoeding -> obees
• Emigranten naar Westerse landen: lichaamsgewicht neemt toe
3. ADIPOSITAS IS STEEDS HET GEVOLG VAN EEN POSITIEVE ENERGIEBALANS
- Teveel lichaamsvet = positieve energiebalans (in het verleden) = meer energie-inname dan
energieverbruik -> overschot aan energie wordt opgeslaan onder vorm van vet
- Energie opname = energieverbruik + energie opslag
- Door te grote energie-inname of te weinig energieverbruik
- Energieverbruik over 24u -> 3 componenten
• Ruststofwisseling
o = min of meer constante hoeveelheid energie nodig voor functioneren van lichaam
in rust in basale omstandigheden
o Basale omstandigheden = thermoneutraal, 8-12u na maaltijd of fysieke inspanning
o Energie voor bloedsomloop, ademhaling en stofwisselingsprocessen in normale en
nuchtere toestand
o 60-65% van de totale energieconsumptie
o Majeure determinanten: vet-vrije lichaamsmassa (totaal gewicht-vetmassa), eiwit
turnover en schildklierhormonen
• Thermogenese
o Energieverbruik in rust dat niet tot ruststofwisseling kan gerekend worden
o Vertering, absorptie, metabolisme en opslag van voedsel (diet induced
thermogenesis = DIT = thermogeen effect van voedsel = belangrijkste component),
effecten van blootstelling aan koude, thermogenese agentia, psychologische
invloeden, stress
o +- 15% van totale energieverbruik
o Knaagdieren: teveel energie-inname -> omzetting naar warmte dmv facultatieve
thermogenese
▪ = belangrijk mechanisme om surplus aan energie in lichaam in warmte om te
zetten
▪ Deel wordt omgezet in vet, deel wordt omgezet via futiele stofwisselingscycli
waarbij bruin vetweefsel betrokken is
▪ Futiele stofwisselingscycli = stofwisselingsroutes waarbij beginproduct zelfde
is als eindproduct met verbruik van ATP die vrijkomt onder de vorm van
warmte
▪ Bestaat ook bij mens (wel minder belangrijk mechanisme dan bij knaagdieren)
o Koude-geïnduceerde thermogenese: ondergeschikte rol bij mens
▪ Enkel bij pasgeborenen is warmteproductie min of meer efficiënt als protectie
tegen koude
o Thermogene agentia: nicotine en in mindere mate cafeïne
▪ Belangrijke invloed op totaal energieverbruik
▪ Roken van 24 sigaretten per dag -> 200 kcal/dag + onderdrukt eetlust
• Stoppen met roken -> gewichtstoename door minder energieverbruik
en meer eetlust
o Psychologisch en stress: verhogen energieverbruik oa via toename HR
• Activiteitenstofwisseling = extra energieverbruik tijdens en na fysieke activiteit
o 15-20% van totale energieverbruik, afhankelijk van duur en intensiteit van
spierarbeid
7
, o Ev. energie voor groei, herstel van ziekte/verwonding, zwangerschap, lactatie
- Is het energieverbruik verlaagd bij adipositas?
• Ruststofwisseling
o Hoger door meer lichaamsvet en meer vetvrije lichaamsmassa
o Hoger in absolute aantallen, maar identiek per kg vetvrije massa
• Thermogeen effect van voedsel
o Soms verlaagd, vnl bij al sinds kinds aanwezige obesitas
o Gecompenseerd door hogere ruststofwisseling -> netto nog steeds hoger
energieverbruik
• Spierarbeid gelijk
→ meer energieverbruik bij obesen (20 kcal/kg/dag) -> hogere energie-inname tov
magere controlepersonen die evenveel fysieke activiteit uitvoeren
• Na periode van vermagering is aangehouden beperking van energie-opname nodig
o Post-obese persoon: lagere energiebehoefte voor gewichtsstabilisatie dan toen
individue obees was
o Als dan ook nog verlaagd thermogenetisch effect van voedsel -> nog moeilijker om
nieuw lichaamsgewicht stabiel te houden
D. GEVOLGEN
O P 3 VL AK KE N
- Mentaal
• Vaker depressie, angst, persoonlijkheidsstoornissen en vertroebeld zelfbeeld
- Mechanisch
• Orthopedisch: artrose, overbelasting van gewrichten
• Reflux
• Incontinentie
• Obstructief slaapapnee syndroom
• Cutaan (intertrigo)
- Metabool
• Vnl door verhoogde abdominale vetopstapeling
• Abdominaal vet = metabool actief (snel mobiliseerbaar als vrije VZ) en zet inflammatoire
substanties vrij (cytokines, O2-radicalen) -> leververvetting met insulineresistentie ->
metabool syndroom en CV gevolgen
• Verminderde levensverwachting vnl door verhoogd CV risico (metabool syndroom,
dyslipidemie, arteriële hypertensie, CV lijden, DM2)
• Verhoogd risico op jicht, hepatosteatose/NASH, cholelithiase, kanker, PCOS, infertiliteit
• Def. metabool syndroom
o Abdominale obesitas
o Glucose-intolerantie/ insulineresistentie
o Hypertensie
o Atherogene dyslipidemie (↑ TG, ↓ HDL)
o Pro-inflammatoire/ pro-trombotische status
E. BEHANDELING
1. DOELSTELLINGEN
- Meeste volwassenen: + 0,25 kg/jaar
• 1e doel op populatieniveau = stabilisatie van gewicht
8
