Samenvatting Inleiding tot de Politicologie
Universiteit Antwerpen
1e semester 2016-2017
Prof. Stefaan Walgrave
Inhoud
Hoofdstuk 1 – politiek en politieke wetenschap ..................................................................................... 6
1.1 Politiek ........................................................................................................................................... 6
1.2 variaties in politiek ........................................................................................................................ 6
1.2.1 politiek en territorium ............................................................................................................ 6
1.2.2 de verschuivende culturele grenzen van de politiek .............................................................. 6
1.2.3 de vormen en structuren van de politiek ............................................................................... 6
1.3 politieke wetenschap .................................................................................................................... 7
1.4 de instrumenten van de politieke wetenschap ............................................................................. 7
1.4.1 concepten ............................................................................................................................... 7
1.4.2 modellen ................................................................................................................................. 7
1.4.3 theorieën ................................................................................................................................ 8
Hoofdstuk 2 – Staat en macht ................................................................................................................. 9
2.1 bindende regels ............................................................................................................................. 9
2.2 de grondwet .................................................................................................................................. 9
2.3 macht ........................................................................................................................................... 10
2.4 de macht van de overheid ........................................................................................................... 11
2.5 de oorsprong van de politiek....................................................................................................... 11
2.5.1 Plato...................................................................................................................................... 11
2.5.2 Aristoteles............................................................................................................................. 11
2.6 de staat als contract .................................................................................................................... 12
2.6.1 Hobbes.................................................................................................................................. 12
2.6.2 Rousseau .............................................................................................................................. 12
Hoofdstuk 3 – Breuklijnen en ideologieën ............................................................................................ 13
3.1 tegenstellingen en breuklijnen .................................................................................................... 13
3.2 nieuwe tegenstellingen ............................................................................................................... 14
1
, 3.3 Ideologieën .................................................................................................................................. 14
3.3.1 het begrip ideologie ............................................................................................................. 14
3.3.2 liberalisme ............................................................................................................................ 14
3.3.3 conservatisme ...................................................................................................................... 15
3.3.4 socialisme ............................................................................................................................. 15
3.3.5 Christendemocratie .............................................................................................................. 15
3.3.6 feminisme ............................................................................................................................. 16
3.3.7 nationalisme ......................................................................................................................... 16
3.3.8 Fascisme ............................................................................................................................... 16
3.3.9 Ecologisme ............................................................................................................................ 16
3.3.10 rechts-populisme ................................................................................................................ 16
Hoofdstuk 4 – Democratie en politieke vertegenwoordiging ............................................................... 17
4.1 Democratie: een omstreden begrip ............................................................................................ 17
4.2 Variaties in vertegenwoordigende democratie (representatief) ................................................ 17
4.2.1 Delegatie, vertrouwen of partijpolitiek mandaat................................................................. 18
4.2.2 territoriale of inhoudelijke vertegenwoordiging .................................................................. 19
4.2.3 Vertegenwoordiging en afspiegeling.................................................................................... 19
4.3 Directe democratie ...................................................................................................................... 19
Hoofdstuk 5 – Politieke participatie en sociale bewegingen ................................................................ 21
5.1 Deelname aan de politiek ............................................................................................................ 21
5.1.1 wat is participatie? ............................................................................................................... 21
5.1.2 Ongelijke participatie ........................................................................................................... 22
5.1.3 Dalende participatie? ........................................................................................................... 22
5.2 sociale bewegingen en pressiegroepen ...................................................................................... 22
5.2.1 De rol van pressiegroepen.................................................................................................... 23
5.2.2 recente ontwikkelingen ........................................................................................................ 23
5.2.3 democratische gevolgen van participatie ............................................................................ 24
5.3 Politieke cultuur .......................................................................................................................... 24
5.3.1 The civic culture – Almond & Verba ..................................................................................... 24
5.4 Participatie en sociaal kapitaal .................................................................................................... 25
5.4.1 Wat is sociaal kapitaal? ........................................................................................................ 25
Hoofdstuk 6 – Politieke partijen en partijsystemen .............................................................................. 27
6.1 Politieke partijen in de hoofdrol.................................................................................................. 27
6.2 historische typologieën ............................................................................................................... 27
2
, 6.2.1 kaderpartijen en massapartijen ........................................................................................... 27
6.2.2 De volkspartij of catch-all party............................................................................................ 28
6.2.3 De moderne kaderpartij of kartelpartij ................................................................................ 28
6.3 Andere typologieën ..................................................................................................................... 28
6.3.1 Classificatie op basis van organisatie ................................................................................... 29
6.3.2 classificatie op basis van ideologie ....................................................................................... 29
6.3.3 Classificatie op basis van strategie ....................................................................................... 30
6.4 Partijsystemen ............................................................................................................................. 30
6.4.1 Aantal en formaat................................................................................................................. 30
6.4.2 Pluralisme ............................................................................................................................. 30
6.4.3 Beweeglijkheid ..................................................................................................................... 31
Hoofdstuk 7 - Kiessystemen en stemgedrag ......................................................................................... 32
7.1 Het belang van verkiezingen ....................................................................................................... 32
7.1.1 Wie mag er stemmen? ......................................................................................................... 32
7.2.2 Plicht, recht of registratie ..................................................................................................... 32
7.2 De selectie van kandidaten ......................................................................................................... 33
7.2.1 Open verkiezingen of primaries ........................................................................................... 33
7.2.2 gesloten systeem .................................................................................................................. 33
7.2.3 Quotawet.............................................................................................................................. 33
7.3 De verkiezingstechnieken ............................................................................................................ 33
7.3.1 Kiessystemen met relatieve of absolute meerderheid ........................................................ 33
7.3.2 proportionele kiessystemen ................................................................................................. 34
7.4 welke kandidaten zijn gekozen? .................................................................................................. 35
7.5 gevolgen van kiessystemen ......................................................................................................... 36
7.6 Stemgedrag ................................................................................................................................. 36
7.6.1 Verklaring van kiesgedrag .................................................................................................... 37
7.6.2 stabiliteit van stemgedrag .................................................................................................... 37
Hoofdstuk 8 – Parlement en regering ................................................................................................... 38
8.1 Montesquieu en de scheiding der machten................................................................................ 38
8.2 De kamers van het parlement ..................................................................................................... 38
8.3 De functies van het parlement .................................................................................................... 39
8.3.1 Representatie ....................................................................................................................... 39
8.3.2 Wetgevende functie ............................................................................................................. 39
8.3.3 Deliberatieve functie ............................................................................................................ 40
3
, 8.3.4 Controlefunctie..................................................................................................................... 40
8.4 Parlementaire en presidentiële regimes ..................................................................................... 41
8.5 De vorming van een regering ...................................................................................................... 41
8.6 Staatshoofd en de regering ......................................................................................................... 42
8.7 de leden van de regering ............................................................................................................. 43
Hoofdstuk 9 – Bestuur en beleid ........................................................................................................... 44
9.1 De beleidscyclus .......................................................................................................................... 44
9.1.1 Agendavorming .................................................................................................................... 44
9.1.2 Beleidsvoorbereiding............................................................................................................ 45
9.1.3 besluitvorming ...................................................................................................................... 45
9.1.4 Beleidsuitvoering .................................................................................................................. 47
9.1.5 Beleidsevaluatie ................................................................................................................... 48
9.2 Stijlen van bestuur ....................................................................................................................... 48
9.2.1 Meerderheid of consensus ................................................................................................... 48
9.3 Politiek en economisch beleid ..................................................................................................... 49
9.3.1 Impact van overheidsbeleid ................................................................................................. 49
Hoofdstuk 10 – Administratie en justitie .............................................................................................. 50
10.1 de administratie ........................................................................................................................ 50
10.1.2 De taakverdeling in de administratie ................................................................................. 50
10.1.3 New public management ................................................................................................... 51
10.1.4 controle over de administratie ........................................................................................... 51
10.2 Justitie ....................................................................................................................................... 52
10.3 Het leger .................................................................................................................................... 52
10.4 De politie ................................................................................................................................... 53
Hoofdstuk 11 – Federalisme en decentralisatie .................................................................................... 54
11.1 Staatsvorming en staatshervorming ......................................................................................... 54
11.2 federatie en confederatie.......................................................................................................... 54
11.3 Pro of contra de centrale staat? ................................................................................................ 55
11.4 De instituties van een federale staat......................................................................................... 55
11.4.1 de verdeling van de bevoegdheden ................................................................................... 55
11.4.2 Exclusieve of overlappende bevoegdheden....................................................................... 56
11.4.3 symmetrie en asymmetrie ................................................................................................. 56
11.4.4 Functionele of jurisdictionele bevoegdheidsverdeling ...................................................... 56
14.4.5 Een tweede kamer.............................................................................................................. 56
4
, 11.4.6 Belangenconflicten en overleg ........................................................................................... 57
11.4.7 Bevoegdheidsconflicten ..................................................................................................... 57
11.4.8 Financiering en herverdeling .............................................................................................. 57
11.5 Lokale besturen ......................................................................................................................... 57
Hoofdstuk 13 – De Europese Unie ........................................................................................................ 59
13.1 De geschiedenis van de Europese Unie ..................................................................................... 59
13.2 De instellingen en de werking van de Europese Unie ............................................................... 60
13.2.1 De Europese raad ............................................................................................................... 60
13.2.2 De Europese commissie ..................................................................................................... 60
13.2.3 De ministerraad / raad van de Europese Unie ................................................................... 60
13.2.4 Het Europees parlement .................................................................................................... 61
12.2.5 Het Europees Hof van Justitie ............................................................................................ 61
13.2.6 De Europese Wetgeving ..................................................................................................... 62
13.3 De Europese Unie en de politieke wetenschap......................................................................... 62
13.3.1 Multi-level governance....................................................................................................... 62
13.3.2 De Europese Unie als consensusdemocratie ..................................................................... 63
13.3.3 Democratie en participatie ................................................................................................. 63
5
,Hoofdstuk 1 – politiek en politieke wetenschap
1.1 Politiek
Politiek is alles wat te maken heeft met het sturen van de samenleving en het maken van afspraken.
Hoe groter de groep is die gestuurd moet worden hoe formeler de situatie wordt. Politiek is dus
overal waar regels bestaan.
1.2 variaties in politiek
De samenleving is het belangrijkste aspect van de politiek dat kan variëren. Daarnaast kan politiek
aangetroffen worden in alle organisaties en verenigingen.
1.2.1 politiek en territorium
Politiek wordt eerder geassocieerd met samenlevingen die verbonden zijn aan een territorium. Met
een territorium wordt bedoeld: gemeenten, provincies, regio’s, landen, internationale organisaties
van landen, etc.
Het lidmaatschap van een samenleving is veel omvattender en dwingender, aangezien je er niet
zomaar uit kan stappen. Binnen een samenleving is er ook geen ontkomen aan politiek, het is overal.
1.2.2 de verschuivende culturele grenzen van de politiek
De reikwijdte van de politiek is de mate waarin regels mogen ingrijpen, dit is sterk veranderd met de
tijd. In de loop der jaren kwamen er vanuit verschillende sectoren van de samenleving vragen om
nieuwe aspecten van de samenleving door de staat te laten regelen. In de 19e eeuw was er nog een
nachtwakersstaat, waarin de politiek erg beperkt was (politie, rechtbank, defensie). Nu is er veel
politiek ingrijpen. De nieuwe politieke cultuur vervaagt de scheiding tussen privé en publiek,
aangezien de politiek zich steeds meer bemoeid met het privé leven van zijn burgers.
Volgens links moet de staat zich juist bemoeien met het privé leven van zijn burgers, volgens rechts
moet de staat zich juist niet moeien. Dit is een van de belangrijkste discussies binnen de politiek.
1.2.3 de vormen en structuren van de politiek
Politiek kan veel verschillende vormen aannemen. Zoals democratische of autoritaire regimes, en
unitaire of federale staten. Een regime is de classificatie van politieke vormen die gebruikt worden
om een land te besturen. Regimes kunnen onderscheden worden door te kijken naar verschillende
aspecten.
In democratische regimes is de macht meer tijdelijk verspreid over verschillende groepen van de
bevolking. De toestemming om regels te maken en op te leggen wordt verleend door het verkiezen
van vertegenwoordigers door de bevolking. Daarnaast zin er erkende fundamentele rechten, zoals
vrijheid van meningsuiting.
In een autoritair regime is er geen machtsdeling. De volgzaamheid van de bevolking wordt door de
heerser afgedwongen. Beslissingen worden dus alleen door de heerser genomen en moeten door de
bevolking aanvaard worden.
Een unitaire staat, oftewel eenheidsstaat, is een staat waarvan de macht uitsluitend bij de centrale
overheid ligt. Een goed voorbeeld hiervan is Nederland
6
,Een federale staat is een staat welke bestuurd wordt vanuit de regio’s van een land. De soevereiniteit
wordt dan gedeeld tussen het centrale, nationale of federale niveau en de deelstaten.
Een andere classificatie in regimes is de variatie in politieke instellingen en procedures. Ieder regime
heeft zijn eigen manieren met betrekking tot verkiezingen, partijen, parlement, grondwet,
staatshoofd, etc.
1.3 politieke wetenschap
De politicoloog probeert complexe fenomenen te vereenvoudigen en regelmaat te ontdekken.
Politieke wetenschapers willen politieke gebeurtenissen en instellingen begrijpen en verklaren. De
politieke wetenschap doet dit echter wel volgens zijn eigen regels.
Intellectuele distantie is de moeilijkste en meest omstreden methode, dit aangezien politieke
wetenschappers, net als burgers, ook lid zijn van de samenleving die zij bestuderen. De politicologen
hebben ook een mening, waardoor complete neutraliteit niet bestaat. De politicoloog kiest een
aantal onderwerpen waarnaar hij onderzoek zal doen, van deze onderwerpen is af te leiden hoe de
politicoloog in de samenleving staat. Na het onderzoek doen de wetenschappers verslag aan de
samenleving.
De wetenschappelijke methode is het systematisch inzamelen van gegevens. Vaak algemene
verschijnselen die vergeleken worden. Daarnaast wordt er gezocht naar gelijkaardige en
verschillende cases. Een politieke wetenschapper moet kiezen uit allerlei onderzoeksmethoden en
technieken. De methode die gekozen wordt hangt af van de gestelde vraag en kan met zowel
kwalitatief als kwantitatief onderzoek. Openheid is hierin heel erg belangrijk, zo kan het onderzoek
overgedaan worden, gecontroleerd worden en verfijnd worden.
1.4 de instrumenten van de politieke wetenschap
De bedoeling van de politieke wetenschapper is om inzicht te verwerven en verklaringen te geven
voor wat er zich in de politieke sfeer van een samenleving afspeelt. Dit om orde te brengen in chaos
en complexiteit te verminderen. De politicoloog gebruikt hiervoor zijn eigen taal, wat niet
noodzakelijk de taal van de samenleving is. Daarnaast maakt de politieke wetenschapper gebruik van
een aantal instrumenten, het zijn hulpmiddelen die het mogelijk maken om de politieke
gebeurtenissen te ontleden en te classificeren, die het mogelijk maken om logisch te redeneren.
1.4.1 concepten
De politieke wetenschap maakt gebruik van concepten. Een concept is een begrip, een algemene
categorie, met de bedoeling het precies te kunnen afbakenen. Een concept dient om het denken te
organiseren en classificaties te maken. Concepten zijn nodig om over de politiek te kunnen spreken.
Daarnaast worden door concepten de hoofd en bijzaken van elkaar gescheden, wat de essentie
verduidelijkt.
1.4.2 modellen
Een model is een veronderstelling van de realiteit, maar het is niet zomaar een repreductie hiervan.
Ook modellen zijn instrumenten waar de wetenschap gebruik van maakt. Door de reductie van de
complexiteit worden dingen duidelijker. Een model is meer dan een concept, ook relaties tussen
concepten worden beschreven in een model.
7
,Easton
Easton ontwikkelde een model van de politieke kringloop, in dit model worden inputs omgezet in
outputs.
Eisen eisen is een van de twee inputs in het politieke systeem in het schema. Eisen zijn vragen /
verwachtingen vanuit individuen of groepen uit de bevolking om een politieke oplossing van een
probleem. Het moet wel om een politieke oplossing gaan, dus een oplossing waarbij aan de hele
samenleving een regel wordt opgelegd. Een volume overload kan voorkomen wanneer de eisen te
talrijk zijn, en een content overload kan voorkomen wanneer de eisen te gevarieerd zijn.
Sluiswachters om de politieke eisen te reguleren functioneren er verschillende mechanismen in
het politieke systeem, de gatekeepers / sluiswachters. Deze bundelen individuele eisen tot algemene
principes, zodat ze makkelijker te behandelen zijn. Dit zijn vaak belangenorganisaties en politieke
partijen.
Steun de tweede input van het politieke systeem is steun, dit zijn uitingen van het vertrouwen in
het systeem. Dit is bijvoorbeeld gehoorzaamheid en het naleven van de politieke beslissingen
(passief), maar ook betogen (actief). Als het politiek systeem geen steun meer heeft, zal het
moeilijker worden om wetten te laten naleven of om fraude en corruptie te bestrijden. Het politieke
systeem heeft een minimum aan steun nodig, maar ook verzet is mogelijk en normaal. Niet iedereen
is tevreden en leeft beslissingen na. Als steun geheel afwezig is, leidt dit op den duur tot ondergang
van het politiek systeem.
Terugkoppeling eisen en steun worden omgezet in politiek beslissingen, in regels waarmee de
samenleving gestuurd wordt. Politieke beslissingen zijn de outputs van het politieke systeem. Die
outputs hebben meteen weer gevolgen voor de eisen en de steun, wat aangeduid wordt met de
terugkoppeling / feedback. Werd een eis niet ingewilligd, dan kan die herhaald worden.
Het model van Easton is een reductie van de realiteit, die slechts een paar aspecten selecteert. Het
grote voordeel hiervan is eenvoud.
1.4.3 theorieën
De theorie is een derde instrument dat gebruikt wordt. Het is concreter dan een concept of een
model, het geeft aan hoe politieke verschijnselen met elkaar in verband staan. Theorieën zijn het
resultaat van waarnemingen en onderzoek, ze sturen op hun beurt het onderzoek. Een theorie
bestaat altijd op een of andere wijze uit een hypothese. Dit kan bijvoorbeeld zijn wat het stemgedrag
van mensen bepaald. De hypothese is een voorspelling waarvan nagegaan wordt of deze klopt.
8
,Hoofdstuk 2 – Staat en macht
2.1 bindende regels
De staat legt bindende regels op aan de samenleving en van burgers wordt verwacht dat ze zich
hieraan houden. Maar niet elke regel wordt even sterk afgedwongen. Wanneer een beleid wordt
aangevochten is er sprake van burgerlijke ongehoorzaamheid.
Het volgen van de regels gaat bijna automatisch, ze zijn geïnternaliseerd (een kaartje kopen voor de
trein doe je zonder al te veel na te denken).
De staat heeft een monopolie op het legitiem gebruik van geweld. De staat kan en mag geweld
gebruiken om regels af te dwingen. Hierbij te denken aan boetes of gevangenisstraf. Dus enkel de
staat mag regels met geweld afdwingen, burgers mogen dit niet. Dit betekent:
Als je bestolen wordt, mag je geen geweld gebruiken tegen de dief.
Zelfverdediging mag ook niet, al zijn rechtse partijen hier wel voorstander van.
De ordehandhaving is aan het privatiseren, echter hebben deze privébewakingsdiensten niet
meer rechten dan burgers.
Staatsgeweld moet proportioneel zijn. Dit betekent dat het gebruikte geweld overeen moet
komen met het door de burger gebruikte geweld. Dus de politie mag harder optreden tegen
een overvaller met een wapen dan tegen een overvaller zonder een wapen.
Er mag alleen geweld worden gebruikt als dat nodig is om een doel te bereiken.
2.2 de grondwet
Elk politiek systeem beschikt over regels om de regels aan te passen. Het maken van de regels begint
over het algemeen bij het creëren van een grondwet, welke de basisregels van de politiek vastlegt.
De grondwet is dan ook de eerste en belangrijkste regel van het land. De volgende aspecten zijn
belangrijk wanneer het gaat over de grondewet:
De grondwet zegt hoe andere regels gemaakt moeten worden.
Verder bevat de grondwet basisregels over het functioneren van het politiek systeem, dus hoe
het politiek systeem eruit ziet. Bijvoorbeeld de pariteit van de regering het gewicht dat
toegekend is aan elke partij.
De grondwet bevat grondrechten van burgers, basisrechten en basisvrijheden. Veel landen
hebben hun grondwet gemoderniseerd door socio-economische rechten (recht op onderwijs,
etc.) toe te voegen, naast de klassieke grondrechten. Nederland en België hebben beide een
gemoderniseerde grondwet.
Verder zijn er belangrijke regels waaraan voldoen moet worden om de grondwet te wijzigen, deze
regels verschillen per land, aangezien ieder land er een eigen grondwet op na houdt.
Het moet op voorhand aangekondigd worden welke artikelen uit de grondwet men wilt wijzigen.
Er moeten altijd verkiezingen tussen de aankondiging en de daadwerkelijke wijziging zitten, zodat
de burger hier ook een mening in kan laten horen. Na de verkiezingen wordt het parlement een
constituante, dit is een parlement dat de grondwet kan wijzigen.
Na de verkiezingen is er in het parlement nog een meerderheid van 2/3 nodig (in de VS is dit
75%). Dit betekent dus dat de grondwet nooit tegen de fransen gewijzigd kan worden. De
grondwet in de VS is bijna onmogelijk te wijzigen.
9
, De grondwet hoeft niet altijd neergeschreven te zijn. De grondwet in Groot-Brittannië is historisch
uitgegroeid uit teksten en gewoonten. De burgers hebben vrijheden, deze zijn alleen nooit
beschreven. Dit gaat terug tot de Magna Carta uit 1215, dit was een overeenkomst tussen de koning
en de burgers over vrijheden. Hierin is de rule of law belangrijk, de koning moet zich ook aan de
regels houden.
Ook is er een poging gedaan tot een Europese grondwet, echter is dit tegengehouden door
Nederland en Frankrijk. Door een Europese grondwet zou de Europese unie uitgeroepen worden tot
een staat of natie. De Europese grondwet is uiteindelijk vervangen door het verdrag van Lissabon.
2.3 macht
Macht is dat A ervoor zorgt dat B iets doet, wat B normaal nooit gedaan zou hebben. Het is dus het
opleggen en afdwingen van bindende regels. In een democratisch politiek systeem ontvangen
machthebbers hun macht van de bevolking, bijvoorbeeld door middel van verkiezingen. Als de macht
eenmaal is afgestaan aan de heerser, dan dient er gehoorzaamd te worden. Dus macht beïnvloedt
het gedrag van anderen, maar het kan zo zijn dat wat B doet, niet het geen is dat A wilde. Dit zijn
onbedoelde effecten.
Machtsmiddelen zorgen voor:
Afhankelijkheid / onzekerheid mensen laten zich beïnvloeden omdat ze iets nodig hebben of
iets willen.
Gehoorzaamheid
Een wederzijdse machtsrelatie in een machtsrelatie zijn mensen afhankelijk van elkaar. Het
belang van het machtsmiddel is hierin belangrijk voor de machtsrelatie.
Een machtsmiddel Machtsbronnen zoals verkiezingen leiden tot een machtsmiddel.
Macht is niet hetzelfde als gezag, gezag is aanvaarde macht, de ondergeschikte stemt hiermee in.
Macht is het opleggen van iemands wil aan anderen zonder toestemming, ook tegen eventuele
weerstand in. Dus de partij die verkozen wordt door middel van verkiezingen heeft gezag, en geen
macht.
Volgens Max Weber zijn er 3 soorten gezag:
1. Traditioneel gezag respect voor tradities en gewoontes (bijvoorbeeld dat de man het voor het
zeggen heeft in huis).
2. Charismatisch gezag gezag naar aanleiding van de persoonlijke eigenschappen van de
gezagsdrager (bijvoorbeeld overtuigingskracht).
3. Rationeel-legalistisch gezag respect voor de regels (de macht van iemand wordt aanvaard,
omdat die persoon volgens de regels aan de macht gekomen is).
Door te tijd heen is er een evolutie merkbaar van type 1 naar type 3
Volgens Amartya Sen is ongelijkheid ook een vorm van macht (onderdrukking). Er zijn volgens
Amartya Sen 3 vormen van macht:
1. Beslissen en bevelen (naakte macht) dit is de meest zichtbare vorm van macht. Iemand die de
macht heeft kan beslissingen nemen en kan bevelen dat die beslissingen worden uitgevoerd.
2. Agendasetting macht uitoefenen door ervoor te zorgen dat bepaalde thema’s niet op de
agenda komen en deze dus niet besproken worden.
10
