Religie, zingeving & levensbeschouwing Les 1 – 03/10
Interview Ernst van den Hemel
Hoort religieonderwijs thuis op school? Achterhaald? Maar religie is factor van
betekenis in de 21e eeuw, en nodig om de wereld te leren kennen/begrijpen – 84% is wel
religieus nochtans
RZL: vraagstelling in deze cursus
Focus: op theopolitics, historische insteek en focus op monotheïstische godsdiensten
Secularisatie (,desecularisatie en globalisering)
Secularisatiethese:
- Rol van religie neemt af
- In moderne, geïndividualiseerde samenlevingen met liberale democratie
- Neemt af omdat: Levensstandaard neemt toe, dan minder nood aan religie
- Seculier wetenschappelijk betoog wint aan belang: dominante manier van denken
geworden
- Emancipatie individuen/groepen: de vrouw, gaat hand in hand met de afname van
religie in het publieke leven
- Belang van religieuze betoog neemt af
Op verschillende niveaus zie je die evoluties:
• Maatschappelijk: religieuze instituten hebben minder vat op het sociale leven (in vorige
generaties reguleerde de kerk het sociale leven en organiseerde veel in kerkelijk
verband, zoals ontspanning en sociale bescherming)
• Individueel: hierdoor is geïnstitutionaliseerde religie minder relevant: tijdgenoten zijn
wel nog met zingeving/religie bezig, er is een grote vraag naar => wordt heel
geïndividualiseerd: de grote antwoorden
+ individualisering van het zin zoeken gaat in alle richtingen
- Bv. bijgeloof neemt een grote vlucht
Maar: Wetenschappelijk vertoog, het summum van het denken, dat het op veel mensen
geen vat heeft (toch nog veel complottheorieën over vaccins bv. sommige mensen zijn
vatbaar voor waanzinnige theorieën)
“When people lose their faith, they don’t believe nothing, but they believe in anything”
Veel sociologen zich hierover uitgesproken:
• Weber: over verband protestantisme en kapitalisme
• Durkheim
Berger ‘The sacred canopy’ -> secularisatiethese, hoe meer wetenschap, hoe meer
emancipatie, hoe meer vrijheid, democratie, hoe minder religie wordt
Secularisatie vanaf de moderniteit, door de FR. Revolutie ook een stuwing
voorwaarts, ook met de:
Cultuuromslag 1968: afrekening met patriarchaat, traditie, autoriteiten -> geeft schok
• Glücksman: “de derde dood van God” -> dood van Christus aan het kruis, moderniteit,
ontwikkeling wetenschap & de massadodingen van de 20 e eeuw heeft veel mensen
van religie weggedreven – als er een God zou bestaan, dan zouden zulke dingen niet
kunnen gebeuren
Tot 1989 – communisme ging ten gronde
➔ Kantelpunt in godsdienst, want tot dan leek godsdienst een maatschappelijk
randverschijnsel, zoals in de communistische wereld, want daar geen
godsdienstvrijheid en was godsdienst verboden
➔ In Westerse wereld: secularisatie en crisis van het Godsgeloof
In dit debat van secularisatiethese komt er een verfijning, eind 20e eeuw:
, • Harvey Cox: ‘Religie in de stad van de mens’: een van de eerste om te zeggen: deze
these klopt niet helemaal, als je kijkt naar de stad, zie je dat religie niet helemaal
verdwijnt
• José Casanova: we zouden best 3 dingen onderscheiden
1) Secularisatie als duidelijke scheiding van politieke en religieuze sfeer (heel veel
manieren om dat in te vullen) – autonomie van de 2 sferen blijft gewaarborgd: dus
niet moeien met de andere groepen, en de groepen hebben ook geen claim over
hoe de staat wordt ingericht (enkel via democratische middelen) blijft een
voortdurend debat:
Bv. moslimexecutieven wordt niet langer erkend, kritiek: kan de burgerlijke overheid zomaar
ingrijpen op de organisatie van een religieuze groep in de Belgische samenleving, in het kader
van scheiding kerk-staat
2) Vermindering van belang van geïnstitutionaliseerde religie
3) Privatisering van religie => Problematisch voor hem: idee dat religie enkel op
private vlak zou mogen bestaan en niet op publieke bv. hoofddoekendebat (is
volgens hem niet de juiste invulling van secularisatie)
• Charles Taylor: ‘A Secular Age’ -> debat over seculiere staat verfijnen, maakt
onderscheid tussen:
- Seculiere staat als doelstelling: het bevorderen van het wederzijds respect en van de
gewetensvrijheid, laat aan zijn burgers de gelegenheid al dan niet gelovig te zijn, deel
uit te maken van een groep en dat kenbaar te maken, in respect met elkaar, dus ze
kunnen dus ook overstappen van de ene religie naar de ander enz.
- Als middel: scheiding kerk-staat, scheiding van autonomie die erkend zou moeten
worden
2 modellen, 2 uitersten:
1) Republikeinse model: het Franse model – legt nadruk op de middelen (meer dan op
doel) (scheiding kerk-staat) dus op absolute neutraliteit van de staat en de overheid
= Laïcité
Waar Kerk/Geloof is teruggedrongen – dingen met een levensbeschouwelijke kleuring
maar toch overheidsinstelling is, dus gesubsidieerd met publiek belastinggeld zou niet
kunnen in Frankrijk (katholieke universiteit zou puur privé zijn)
2) Angelsaksisch model/liberaal: doelstelling: respectvol samenleven en gewetensvrijheid
= meer pragmatisch
Bv. Amerikaanse speech
Alle twee Westerse, liberale democratieën, maar voelt als een andere manier hoe het
is ingevuld
In de praktijk is het een continuüm, niet één enkel model, maar elke samenleving doet zijn
eigen ding
Zie Belgisch model: zeker niet republikeins, maar ook niet puur Angelsaksisch – invulling door
verzuiling, nog altijd de vakbonden en ziekenfondsen (natuurlijk wel wat verzuild), samenleving
was gebaseerd op levensbeschouwelijke breuklijnen
In Nederland: verzuiling meer vervaagd, in Duitsland ook niet (1 vakbond per industrietak bv.)
Kanttekeningen op de secularisatiethese
- Concepten van Grace Davie
1/ Believing without belonging -> obv sociologisch onderzoek – stekt dat in Europa band
verminderd is met kerken en godsdiensten (secularisatiethese), maar daarom niet dat
geloof in bepaalde zaken (bv. leven naar de dood, of het bestaan van een ziel) naar
verhouding gezakt is bij de gewone burger DUS mensen erkennen zich niet meer tot 1
bepaalde kerk of religie, maar in hun individuele zingeving overleven toch een aantal
belangrijke geloofspunten – VR: is dit tijdelijk verschijnsel of gaat het afkalven?
, 2/ Vicarious religion = ‘plaatsvervangend’, de band met institutionele kerken wordt losser,
maar betekent niet dat de meerderheid van de bevolking tegen de kerk zou zijn
Bv. een consistente groep wil nog graag huwen voor de kerk, maar hoopt nog te kunnen
rekenen op de kerk als ze daar nood aan hebben
➔ Groep rekent erop dat kerkelijke diensten toegankelijk blijven als public service
Paradigmawissel met einde van Koude Oorlog – Desecularisatie
Rond denken over secularisatie krijg je paradigmawissel
Gilels Kepel - ‘La revanche de dieu’: over Joegoslavië enzo: in de burgeroorlog die ontstond
en uiteenvallen van staten, en nieuwe staten die ontstonden zag je dat godsdienst belangrijk
werd als identiteitsmaker
DUS religies zijn blijkbaar niet zo dood
‘God is back’ - Micklethwait en Wooddrigde -> wanneer is religie terug verschenen op
publieke forum als een kracht die ertoe doet? Eén feit ervan was: de omslag in
1978: twee dingen kwamen samen: Iraanse revolutie (verjagen van Shah, pro-Amerikaanse,
Westerse koers, was behoorlijk geseculariseerd) (maar toen kwam: Komeini -> succes bij
jongeren => streng islamitische staat, verbazing van Westerse wereld)
+ De verkozen paus was een Pool, Europa gescheiden tussen Oost en West => en speelt een
belangrijke rol bij het ontmantelen van de communistische wereld => kantelmoment
In Westerse cultuur:
- Secularisering en geloofsafval zet door, soms met radicaal/strijdbaar atheïsme
- Hernieuwde waardering voor rol godsdienst door niet-gelovige wetenschappers Alain
de Botton: ‘religion for atheist’ -> zelfs als atheïst waardering voor religie, als sociaal
nut, lijm van de samenleving dat de burgers bij elkaar houdt
- Spiritualiteit/sacraliteit terug, maar tegelijk ook wantrouwen voor geïnstitutionaliseerde
godsdienst bv. trektocht naar Compostella, als spirituele connotatie
Desecularisatie:
Berger – ‘The Desecularisation of the world’ zegt: ik heb mij vergist 20 jaar geleden, dat religie
naar marge van samenleving zou gaan om dan te verdwijnen in moderne samenleving, maar
is niet zo, het is terug en speelt een rol in de samenleving
Maar: West-Europese uitzondering (hij dacht dat West-Europa voorliepen)
+ academische bias (omringd door mensen die mij dat bevestigden, want academici zijn vaak
seculiere mensen, maar in de echte wereld is omgekeerde beweging bezig)
Habermas
- Evolutie doorgemaakt
➔ Klassieke (Neo-)marxistische analyse van de samenleving: kritiek op godsdienst, want
wordt gezien als controle van bezittende klasse op werkende klasse = vorm van
vervreemding, afleiden van belangrijke dingen
- Neigt naar meer positieve attitude over sociale rol van religie
Gesprekken met Kardinaal Ratzinger (conservatieve theoloog), rechterhand van Paulus de 2 e,
die verkozen is als Benedictus de 16e
Vindt toch dat religieuze argumentatie mag in publiek debat/maatschappelijk debat, Maar wel:
religieuze argumentatie zo rationeel mogelijk verwoorden, zodat ook mensen met ander
referentiekader kunnen volgen - maar moet wel bij formele beslissing, waar echt de wet wordt
gemaakt, geen religieuze argumentatie
Tegenwoordig desecularisatietrend?
- Er is ook een andere trend: re/hersecularisatie
Inglehart, vanaf 2007 weer afkalving van religie
, Alle landen die hij onderzocht heeft: veruit de meeste landen: de rol van religie neemt af
Ook in VS vermindert het belang van religie (the cultural wars)
De rol van religie neemt prominente plaats in maar toch heel politiek uitgebuit (dus daardoor
afgenomen)
De rol van religie toch toegenomen in:
- India: huidige president (Modi) uit nationalistische/hindoeïstische hoek, minder ruimte
voor andere groepen zoals christenen en moslims
- Bulgarije, Moldavië en Rusland: orthodox
- Nieuw-Zeeland
(Moet bevestigd worden door andere cijfers, maar is wel een indicatie)
Waar zitten we nu in?
Wisselwerking tussen staat en geloof, over wat de samenleving nodig heeft
Samuel Huntington: ‘Clash of civizilations’ in 1994: theorie op invloed van religie gebouwd
– botsing der beschavingen
Op wereldvlak: 7/8 beschavingen
Elk van die is gedomineerd door religie, religie geeft samenleving vorm
Donkerblauw: Westerse wereld, door de christelijke godsdienst: christelijk en
protestantisme -> en altijd 1 leidende mogendheid
Vindt orthodox iets anders: Rusland als leidende land
Islamitische wereld: het groene
Iedere beschaving gebouwd op één leidende godsdienst + leidende mogendheden
binnen iedere beschaving
➔ Van hem moeten we multiculturalisme afzweren, eentje kiezen!
➔ Moeten niet denken dat Westerse waarden universeel zijn, want ze zijn gebonden aan
onze beschaving (Poetin treedt daar ook tegenop)
9/11 kwam – voilà, hij heeft gelijk, islam in oorlog met Westen – dat was zo gedoemd
Kritiek:
- Oversimplificatie: Elk model is versimpeling van de werkelijkheid, maar een heel grote
versimpeling want: beschavingen zijn geen geüniformeerde blokken, want Europeanen
denken vaak anders dan Amerikanen
- Conflicten vaker binnen beschavingen, dan tussen beschavingen
- De laatste jaren de trend die bezig is, band tussen bepaald gebied, cultuurgebied en
bepaalde godsdienst wordt niet sterker, maar juist losser omdat: bv. internet –
globalisering + secularisatie = deterrioralisering (Olivier Roy)
- Toch uniformiseringsprocessen die uitgaan van globalisering
Globalisering van de laatste 30 jaar heeft impact gehad op de godsdienst – is globalisering
veramerikanisering?
Benjamin Barber: ‘Jihad vs. Mc World’ (Het feit dat je overal Mcdonalds kunt gaan eten)
Volgens hem: Jihad is reactie op globalisering
Poetin verdedigt Russische model
Interne discussie binnen de godsdiensten, hebben zich moeten herstructureren -> dus
nood aan interdependentie -> religieuze identiteiten moeten zich hernieuwen:
samenwerking en dialoog
Migratiegolven is aspect van globalisering, beslissen ergens anders te wonen =>
superdiversiteit, in onze steden
