PENOLOGIE EN
2023-2024
,LES 1:
INTRODUCTIE OP PENOLOGIE EN
PENITENTIAIR RECHT
- Cursusmateriaal
o Canvas
Powerpoints
Teksten
Lesopnames
Bijkomend visueel materiaal
- Examen
o 10 punten: meerkeuze
o 10 punten: open vragen
Kennis en inzicht (niet louter theorie)
Inhoud vak is constant in beweging, wees mee met de updates
Wat is penologie?
= wetenschap van bestraffing
Juridisch begrip “straf” : Hof van Cassatie
- “Straf is een leed door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als een sanctie
wegens een gepleegd misdrijf”
o Het straffen moet een bewuste toevoeging van leed zijn t.o.v. wie een inbreuk pleegt
op de strafrechtelijke norm in deze definitie
Klassieke definitie
Penologische vragen
- Welk soort ‘leed’?, Wanneer?, Voor wie/door wie?, Moet het altijd negatief zijn/moet een
straf altijd leed toevoegen?
o We zullen zien dat er ook nog heel wat andere opvattingen zijn over wat ‘straf’ moet
zijn en dat men niet altijd moet vertrekken vanuit het idee dat straf leed moet
toevoegen maar dat straf zinvoller zal zijn om het probleem waar de dader mee zit en
waarom hij het misdrijf heeft gepleegd aan te pakken rehabilitatie
- Welke straffen? Quid maatregelen?
o Heel de discussie en het denken over ‘leed’ en wat de doelstelling van een straf zou
moeten zijn is gelinkt aan de soorten straffen die er over de jaren heen zijn
ontwikkelt
Meest klassieke straffen: gevangenis, geldboete
Maar we zien dat er ondertussen ook maatregelen zijn ontwikkelt
Vb. internering
- Waarom straffen? Welke doelstellingen? Wie straft?
- Hoe en waar worden de straffen uitgevoerd?
1
, o Strafinstituten : gevangenis, justitiehuizen, centra voor elektronisch toezicht
o Wie straft er? : vanuit juridisch oogpunt : de rechter, maar vandaag zijn er ook al
andere straffende instanties vb. procureur des konings via minnelijke schikking
Poll tijdens de les
- Welke vormen van leed kunnen er volgens jou als straf worden opgelegd
o Vb. vrijheidsbeperking via elektronisch toezicht, inbeslagname van je goederen,
vrijheidsberoving, …
- Wat moet men volgens jou proberen te bereiken met het straffen?
o Recidive voorkomen (preventie), pedagogische doelstelling (nadenken over zijn
gedrag), maatschappij beschermen, …
Bestraffing als complex gegeven/instituut
Verschillende fasen
- Opsporing, vervolging
o Alles wat met politie te maken heeft
- Straftoemeting
o Welke straffen zijn er en welke als misdrijf omschreven feiten kunnen gestraft worden
– deels wat je ziet in strafrecht
- Strafuitvoering
o Hierop gaan we focussen
Verschillende partijen
- Gestrafte/opgesloten personen
- Straffende/justitiële actoren
o = keten van verschillende actoren
- Slachtoffers
- Media – publieke opinie
o De selectieve aandacht van de media heeft een aanjagend effect op lange termijn
brengt dit wat teweeg
zie vb. de zaak Sanda Dia die ervoor gezorgd heeft dat veel universiteiten een
doopcharter zijn gaan ontwikkelen
zie vb. de zaak Bart de Pauw waardoor er heel wat aandacht uitging voor seksueel
grensoverschrijdend gedrag
Bestraffing als organisatie/instituut waar justitiële actoren beslissingen nemen over complexe zaken
- Als penoloog buigen we ons over vele aspecten van het straffen
o Vanuit een meer criminologisch/sociologisch denken gaan we bestraffing bestuderen
als een sociaal instituut
Penologie is breder dan louter ‘juridisch straffen’
- ! Sociologische visie : sociale realiteit van het straffen
o Bestraffingsinstituten : rechtbank, gevangenis, justitiehuizen, VCET
Personeel, vervolgde/gestrafte personen, penale cultuur, ruimtelijke
aspecten
2
, We gaan niet enkel kijken naar hoe een gevangenis organisatorisch
werkt, ook naar wie er werkt, welke groepen zitten er in de
gevangenis, hoe ziet het architecturaal uit, …
- Concept penaliteit volgens Garland (1990)
o Penologie als ‘the study of the social processes of punishment and penal control,
which is to say of the whole complex of laws, ideas and institutions which regulate
criminal conduct’
Belangrijke inspiratiebron voor de visie die we in deze cursus ontwikkelen
Penologie wordt door hem gedefinieerd als ‘de studie van sociale praktijken
van bestraffing en penale controle’
Die sociale praktijk verwijst naar dat hele complex van wetten,
doelstellingen en de instituties die het criminele gedrag proberen te
reguleren
o Ongewenst gedrag, grensoverschrijdend gedrag in alle
vormen proberen we door penaliteit/bestraffingsinstituut in
goede banen te leiden en naar een positieve uitkomst te
werken (effectiviteit)
- Multidisciplinaire benadering van het straffen
o Juridisch, sociologisch, criminologisch, historisch, …
- ! Empirisch onderzoek: nationaal en internationaal
Empirisch onderzoek: verschillende vormen
Onderzoek in de gevangenis, justitiehuis, rechtbank…
- Kwantitatief (survey)
- Kwalitatief: interviews, observaties, etnografisch onderzoek (‘being there’)
o ! Sensorische aspecten van het leven in de straffende instituten
Vb. stage in de gevangenis gedurende bepaalde tijd, spreken met
gedetineerden/gevangenisdirecteur/… helpt om te leren begrijpen wat een
gevangenisstraf juist is
Ervaringen van justitiabelen, opgesloten personen, personen die werken in de strafinstituten
- Wat gebeurt er? Wat soort werk is er? Hoe is het georganiseerd? Ruimtelijk – impact van de
gevangenisarchitectuur op het werk en op de relatie met de gedetineerden? …
Beslissingsprocessen van justitiële actoren
- Dosieranalyse: kwantitatief – kwalitatief
- Interviews
Innovatieve methoden: foto-voicing, auto-etnografie, …
- Foto-voicing = mensen die onder justitiële controle in de samenleving staan foto’s laten
nemen en zeggen waarom die foto een uitdrukking geeft aan hoe diegene zich voelt
3
, - Auto-etnografie = gedetineerde personen die zelf schrijven vanuit eigen ervaringen van
opgesloten zijn
- …
Wat is penitentiair recht?
Poll tijdens de les
- Wat behandelt het penitentiair recht volgens jou?
o Rechten en plichten van gedetineerden, detentieduur (! ≠ strafduur), …
= geheel van juridische normen i.v.m. de behandeling van gedetineerden
- Interne rechtspositie : Basiswet Gevangeniswezen, 2005 (rechten van gedetineerden tijdens
detentie)
o Wat is de rechtspositie van de gedetineerde als hij in de gevangenis zit
o De Basiswet was een grote mijlpaal omdat daarvoor de rechten van gedetineerden
niet vastlagen
Heeft lang geduurd alvorens dan ook het klachtenrecht werd ingevoerd
- Externe rechtspositie: Wet op de Externe Rechtspositie (wetten van 17 mei 2006 ev.)
(regeling van de overgang van binnen naar buiten)
o Alles wat te maken heeft met de overgang van wanneer je in de gevangenis zit en je
naar invrijheidsstelling gaat
Er zijn heel wat strafmodaliteiten die maken dat mensen vroeger uit de
gevangenis kunnen komen vb. onder voorwaarden, penitentiair verlof,
uitgangsvergunningen, …
Strafuitvoeringsrechtbank beslist hierover voor alle straffen van 3
jaar
Recent wijziging over de korte straffen
o Concept dat steeds verder opgetrokken is en dat is vandaag
de dag alles onder 3 jaar
Penologie en penitentiair recht
Juridische benadering
- Nationale en internationale normen
Criminologische benadering
- Gevangenisstraf, doodstraf, internering, terbeschikkingstelling
- Doelstellingen straf en systeem, effectiviteit van het straffen
- Maatschappelijke benadering van het straffen
o Concept penaliteit: wij bestuderen bestraffing als een sociaal instituut
We gaan naar de interne functionering kijken, maar ook naar de
maatschappelijk inbedding van dat instituut
In welke mate evolueert dat instituut mee met wat in de samenleving
gebeurt?
- Studie van de strafpraktijken en effecten van straf op betrokkenen en omgeving
4
, - Analyse van het penitentiaire beleid ! Overbevolking
o Het penitentiair beleid wordt dagelijks gemaakt door de Minister van Justitie, binnen
de gevangenissen en binnen het gevangenissysteem
Zie de recente stakingen van penitentiair beambten die staken tegen de
overbevolking en dit eigenlijk doen voor de gedetineerden, maar de situatie
van de gedetineerden wordt niet beter daardoor aangezien ze 24u of 48u
achter de deur worden gezet
- Inzicht in evolutie van de gevangenispopulatie, gevangeniswezen, gevangenisarchitectuur
- De gevangenis als machtsinstituut, totaal instituut
- Analyse van dagelijks leven in de gevangenis
- ! Rechten van gedetineerden, controle-organen
Doel cursus
Leren denken en spreken als een kritische penoloog
- Kritisch zijn tav straf en gevangenis als instituut machtsaspect, machtsmisbruik, ….
totale instituties, …
o In elk instituut zijn er machtsrelaties, maar in de gevangenis heb je een speciale
situatie : je zit met personeel dat heel veel macht heeft over de mensen die worden
opgesloten, als gedetineerde ben je heel afhankelijk van het personeel gevangenis
= machtsinstituut en een totaalinstituut
- Tegenwind bieden tegen ‘taken for granted’ populistische stellingen
o Stellingen zoals ‘sluit ze maar op en hou ze maar binnen’
- Nadenken over de legitimiteit van de gevangenisstraf
o Hoe legitiem is het vandaag de dag nog om mensen op te sluiten in een overbevolkte
gevangenis?
- Lineaire relatie tussen criminaliteit en bestraffing in vraag stellen
o ! Bredere sociale, politieke en economische factoren die de bestraffing bepalen
STRAFFEN: EEN PENOLOGISCHE
INTRODUCTIE
Juridische indeling
Belangrijkste hoofdstraffen in België
- Vrijspraak
- Vrijheidsstraf: gevangenisstraf
o Voorlopige hechtenis is GEEN straf, = bewarende maatregel
Maar wordt ook uitgevoerd in de gevangenis
- Vrijheidsbeperkende straffen : opschorting, uitstel, probatie, werkstraf, elektronisch toezicht,
alcoholslot, verval recht tot sturen, stadionverbod, woonverbod binnen bepaalde zone,
huisverbod, …
5
, o Uitstel: rechter geeft een gevangenisstraf of geldboete met uitstel over een bepaalde
periode – wanneer men in die periode niet recidiveert m.a.w. als men niet opnieuw
wordt veroordeelt dan moet men die straf niet uitzitten
o Opschorting: rechter verklaart de persoon schuldig voor de gepleegde feiten maar
schort de straf op – als diegene zich gedurende een bepaalde periode gedraagt zal je
geen effectieve straf moeten ondergaan
o Huisverbod: intra familiaal geweld vermijden
o Woonverbod: vb. SURB kan bepalen dat betrokkene niet binnen 50km van het
slachtoffer mag wonen
- Vermogensstraf: geldboete, opdeciemen (X 8) , rechter kan rekening houden met financiële
toestand
o De geldboetes die oorspronkelijk bepaald zijn in het Sw. moeten tegenwoordig
vermenigvuldigd worden met opdeciemen
- Internering: is juridisch gezien geen straf maar maatregel
o Internering = mensen waarvan men oordeelt dat ze op de moment van de feiten niet-
toerekeningsvatbaar waren (geestesgestoorden)
Is geen straf want enkel mensen die toerekeningsvatbaar zijn kunnen worden
gestraft
o In België wordt de internering voor een groot deel uitgevoerd in de gevangenis
- Politiestraffen, correctionele en criminele straffen
Subsidiaire of bijkomende straffen
- Soms automatisch verbonden aan straf (verborgen straffen)
o Voorbeeld: ontzetting uit politieke en burgerlijke rechten
- Verbeurdverklaring goederen
o Goederen die men heeft gebruikt om misdrijven te plegen, goederen die men heeft
verworven door het plegen van de feiten
- Afzetting van titels
- Beroepsverbod
o Vb. leerkrachten m.b.t. contacten met minderjarigen, redder die in een zwembad
grensoverschrijdend gedrag pleegt naar kinderen, …
- Bekendmaking uitspraak
o Elk vonnis is publiek, maar soms wordt het ook nog uitgehangen aan het stadhuis
- …
Vervangende straffen
= consensuele straffen straffen waar mensen zich mee moeten akkoord verklaren of een
inspanning voor moeten doen als de persoon dan die straf niet naleeft moet er een alternatief zijn
om die alsnog te straffen
Vb. in het kader van de werkstraf kan er een vervangende gevangenisstraf opgelegd worden
Vb. indien de rechter een geldboete oplegt zal hij ook altijd een vervangende gevangenisstraf
uitspreken afhankelijk of diegene de geldboete betaalt of niet
- Gevangenisstraf of geldboete
o Probleem van de niet-uitvoering van de vervangende gevangenisstraf (3dagen tot
6maanden)
6
, - Vervangend rijverbod
Toepassing van de straffen
Geldboete meest opgelegde en meest toegenomen straf (N = 267.273 in 2016)
- Gebrekkige uitvoering: Audit Rekenhof 2007; 2014
- Kamercommissie Justitie 26 februari 2014
o Inning: slechts 27% politiestraffen; 14% correctionele straffen
o Opdeciemen : X 8
- Vrijheidsstraf op de tweede plaats
- Daling van uitstel van straf en stijging van opschorting
Straf die vaak wordt
opgelegd houdt
mensen uit de
gevangenis maar
heeft wel grote
impact op het leven
Straffen in de gemeenschap (‘alternatieve straffen’)
Prof gebruikt het woord ‘alternatief’ niet graag omdat het altijd verwijst naar de gevangenisstraf als
ankerpunt moet evenwaardig kunnen staan aan de vrijheidsberoving en er niet onder
7
