Tweede master rechten VUB 2023-2024
SAMENVATTING PENOLOGIE EN
PENITENTIAIR RECHT
INHOUDSOPGAVE
Inleiding ........................................................................................................................................................... 8
Wat is penologie? ................................................................................................................................................ 8
Bestraffing als complex gegeven/ instituut ......................................................................................................... 8
Straffen als complex gegeven ......................................................................................................................... 8
Begrippen ............................................................................................................................................................ 9
Straffen: een penologische introductie .......................................................................................................... 10
Juridische indeling ............................................................................................................................................. 10
Belangrijkste hoofdstraffen in België ............................................................................................................ 10
Subsidiaire of bijkomende straffen ............................................................................................................... 10
Vervangende straffen.................................................................................................................................... 11
Toepassing van de straffen ............................................................................................................................... 11
Straffen in de gemeenschap – alternatieve straffen ......................................................................................... 12
Eerste generatie, jaren 1960 ......................................................................................................................... 12
Tweede generatie – autonome straffen ....................................................................................................... 12
Drie hoofdstraffen ......................................................................................................................................... 12
Autonome straffen ........................................................................................................................................ 12
Toepassing van de autonome straffen .............................................................................................................. 13
Belangrijke kwesties als we nadenken over straf .............................................................................................. 14
De doodstraf .................................................................................................................................................. 15
Enkele belangrijke begrippen ............................................................................................................................ 15
VN: Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke rechten ............................................................ 15
De doodstraf in cijfers ................................................................................................................................... 15
Schendingen internationale verdragen ......................................................................................................... 18
De doodstraf in Europa ..................................................................................................................................... 18
De abolitionistische beweging ...................................................................................................................... 18
Huidige situatie ............................................................................................................................................. 19
De doodstraf in België ....................................................................................................................................... 19
16e en 17e eeuw ............................................................................................................................................ 19
18e eeuw ....................................................................................................................................................... 19
Code Pénal 1791 en 1810.............................................................................................................................. 20
Koninkrijk der Nederlanden 1815-1830 ........................................................................................................ 20
Na Belgische Revolutie .................................................................................................................................. 20
1
, Tweede master rechten VUB 2023-2024
Wereldoorlogen ............................................................................................................................................ 21
Conclusie ....................................................................................................................................................... 22
De Verenigde Staten van Amerika..................................................................................................................... 23
De rol van het Amerikaanse Hooggerechtshof ............................................................................................. 25
De publieke opinie over de doodstraf ........................................................................................................... 25
De doodstraf: pro/contra .............................................................................................................................. 27
Internering ..................................................................................................................................................... 29
Geschiedenis...................................................................................................................................................... 29
Voor 1930: geen internering ......................................................................................................................... 29
Kritiek → Wet op de bescherming van de maatschappij .............................................................................. 29
Reactie: Wet van 1964 .................................................................................................................................. 30
Interneringswet 2007 .................................................................................................................................... 30
Verandering in de praktijk ............................................................................................................................. 30
Internationale kritiek op België nam toe ...................................................................................................... 30
Periodiek bezoek CPT aan FPC Gent ............................................................................................................. 31
Wet 5 mei 2014 betreffende de internering ...................................................................................................... 32
Doelstelling interneringsmaatregel ............................................................................................................... 32
Wanneer internerinG? .................................................................................................................................. 32
Uitvoering zorglandschap ............................................................................................................................. 33
De praktijk? ....................................................................................................................................................... 35
Blijvende problemen ..................................................................................................................................... 35
Geïnterneerde personen zonder verblijfsrecht .................................................................................................. 36
Geen verblijfsrecht ........................................................................................................................................ 36
Definitieve invrijheidstelling (niet kennen) ................................................................................................... 37
Terbeschikkingstelling van de strafuitvoeringsrechtbank (TBS) ...................................................................... 39
Wet van 26 april 2007 ....................................................................................................................................... 39
Cijfers ............................................................................................................................................................ 40
Uitvoering...................................................................................................................................................... 40
Quid beveiligingsperiode? ................................................................................................................................. 40
Penologische doelstellingen, recidive en effectiviteit van straffen ................................................................. 42
Gedachte experiment ........................................................................................................................................ 42
Penologische benadering .................................................................................................................................. 42
Verschillende niveaus van doelstellingen ..................................................................................................... 42
Instrumentele doelstellingen ........................................................................................................................ 43
Intrinsieke doelstelling .................................................................................................................................. 46
Organisationele doelstellingen ..................................................................................................................... 47
Conflicterende doelstellingen ............................................................................................................................ 48
Tussen organisationele doelstellingen .......................................................................................................... 48
Organisationele versus instrumentele en intrinsieke doelstellingen ............................................................ 48
Tussen instrumentele doelstellingen ............................................................................................................ 49
Tussen intrinsieke doelstellingen .................................................................................................................. 50
Instrumentele versus intrinsieke doelstellingen ........................................................................................... 50
2
, Tweede master rechten VUB 2023-2024
Conclusie ........................................................................................................................................................... 51
Voorbeeld examenvraag ................................................................................................................................... 51
Maatschappelijke benadering van bestraffing................................................................................................ 52
Maatschappelijke aspecten van penaliteit ........................................................................................................ 52
David Garland (1990) .................................................................................................................................... 52
Durkheims expressief perspectief (1858 – 1917) .......................................................................................... 53
Marxistisch sociaal-economisch perspectief ................................................................................................. 54
Webers rationaliseringsperspectief .............................................................................................................. 55
Foucaults disciplineringsperspectief ............................................................................................................. 56
Elias’ civilisatieperspectief ............................................................................................................................ 57
Conclusie ....................................................................................................................................................... 57
Bestraffing als maatschappelijke en penale constructie ................................................................................... 58
Uitgangspunt ................................................................................................................................................. 58
Dynamische visie ........................................................................................................................................... 58
Toepassing op de evolutie van de gevangenispopulatie ............................................................................... 59
Conclusie ........................................................................................................................................................... 62
Wat je moet kennen na dit hoofdstuk ............................................................................................................... 62
Het Belgische penitentiaire beleid .................................................................................................................. 63
Voor 1830 .......................................................................................................................................................... 63
Cellulair systeem vanaf 1830 ............................................................................................................................ 64
Interbellum: opkomst positivisme ..................................................................................................................... 67
Na WOII: opkomst gemeenschapsregime ......................................................................................................... 68
Na WO II ............................................................................................................................................................ 69
Vanaf jaren 1980: belangrijke thema’s ............................................................................................................. 72
Hoe meer zielen, hoe meer vreugd? ............................................................................................................. 72
Gevangenisoverbevolking ................................................................................................................................. 72
Overbevolking: jaren 1980 ............................................................................................................................ 73
Vanaf jaren 1990 ........................................................................................................................................... 73
Expansionisme............................................................................................................................................... 74
Categorieën gedetineerden .......................................................................................................................... 76
Reductionisme .............................................................................................................................................. 76
Beleid(sopties) regeerakkoord 2014 (Michel I) ............................................................................................. 77
Beleid(sopties) justitieplan Geens 2015 ........................................................................................................ 77
Plannen Vivaldi regering (oktober 2020) ...................................................................................................... 78
Beleidsopties vandaag: Van quickenborne – Van Tigchelt ............................................................................ 78
Wat je moet kennen na dit hoofdstuk ............................................................................................................... 79
De gevangenisbevolking, gevangeniscapaciteit en enkele bijzondere problematieken .................................. 80
Gevangenissen verspreid over het land – principe van regionalisering ............................................................ 80
Organisatie van het gevangeniswezen ............................................................................................................. 80
Organogram – directoraat-generaal penitentiaire inrichtingen (DG EPI) ..................................................... 80
Organisatiestructuur gevangenis .................................................................................................................. 81
3
, Tweede master rechten VUB 2023-2024
Hoogbeveiligde afdelingen ............................................................................................................................ 81
Evolutie van de gevangenisbevolking ............................................................................................................... 82
Hoe evolutie gevangenispopulatie bestuderen? .......................................................................................... 82
Bestuderen evolutie gevangenispopulatie: België ........................................................................................ 82
Welke parameters? ....................................................................................................................................... 83
1980 – vandaag ............................................................................................................................................. 83
Hoe komt de gevangenispopulatie tot stand? .................................................................................................. 83
Categorieën gedetineerden of ‘wettelijke toestand’ ......................................................................................... 84
Gevangenispopulatie per wettelijke toestand: 2013-2020 ........................................................................... 84
Definitief veroordeelden volgens strafduur (1980-2013) indexen ............................................................... 85
Veroordeelden .............................................................................................................................................. 85
Beklaagden: indexen: 1980-2015 .................................................................................................................. 85
Dagpopulatie beklaagden 2016-2021 ........................................................................................................... 86
Gemiddelde duur voorlopige hechtenis: 2016-2021 .................................................................................... 86
Stijgend aantal beklaagden ........................................................................................................................... 86
Gevangenisbevolking volgens wettelijke categorie 12 oktober 2021 ........................................................... 87
Gedetineerden met niet-Belgische nationaliteit................................................................................................ 87
Volgens nationaliteit ..................................................................................................................................... 88
Hoeveel buitenlanders zitter er in onze Belgische gevangenissen?.............................................................. 88
Daling of stijging gevangenispopulatie? ........................................................................................................... 88
Of stijgend gedetineerden onder elektronisch toezicht? ............................................................................. 88
Nog een aantal bijzondere problematieken ...................................................................................................... 89
Suïcide ........................................................................................................................................................... 89
Druggebruik in Vlaamse gevangenissen ........................................................................................................ 90
Gezondheidstoestand van gedetineerden .................................................................................................... 90
Gevangeniscapaciteit ........................................................................................................................................ 91
Wat je moet kennen na dit hoofdstuk ............................................................................................................... 92
Psychosociale gevolgen van detentie ............................................................................................................. 93
Belang psychosociale gevolgen van detentie .................................................................................................... 93
Proximity, pain and state punishment (Hayes, 2018) ................................................................................... 93
Totale instituties (Goffman, 1961) .................................................................................................................... 95
Formele regels (Goffman, 1961) ................................................................................................................... 95
Complexiteit van machtsverhoudingen ........................................................................................................ 95
Modellen ........................................................................................................................................................... 96
Deprivatie ...................................................................................................................................................... 96
Importatiemodel: Irwin & Cressey (1962): thieves, convicts and the inmate culture .................................. 99
Integratie: inmate code, prisonering, importatie ......................................................................................... 99
Leefklimaat in penitentiaire inrichtingen .......................................................................................................... 99
1. Contacten tussen personeel en gedetineerde personen .................................................................... 100
2. Autonomie........................................................................................................................................... 100
3. Veiligheid en orde ............................................................................................................................... 100
4. Contacten met de buitenwereld ......................................................................................................... 102
5. Zinvolle dagbesteding en welbevinden ............................................................................................... 102
6. Randvoorwaarden ............................................................................................................................... 103
4
, Tweede master rechten VUB 2023-2024
Europese detentiestandaarden en monitoring ............................................................................................. 104
De Raad van Europa ........................................................................................................................................ 104
Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens ..................................................................................... 104
Art. 3 EVRM ................................................................................................................................................. 104
Het EVRM en het EHRM .............................................................................................................................. 105
Internering – EHRM Examen! ................................................................................................................ 107
Korte terugblik op les 3 ............................................................................................................................... 107
Aerts v. België (1998) .................................................................................................................................. 107
De Donder en De Clippel v. België (2011) ................................................................................................... 108
L.B. v. België (2012) ..................................................................................................................................... 109
Claes v. België (2013) .................................................................................................................................. 109
Dufoort v. België en Swennen v. België (2013) ........................................................................................... 110
Aantal veroordelingen................................................................................................................................. 110
W.D. v. België + pilootprocedure (2016) .................................................................................................... 110
Rooman v. België (2019) ............................................................................................................................. 110
Venken en anderen v. België (2021) ........................................................................................................... 111
Europees Verdrag ter preventie van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing
(1987) .............................................................................................................................................................. 111
Verdrag ........................................................................................................................................................ 111
CPT en EHRM............................................................................................................................................... 111
CPT: werking en basisprincipes ................................................................................................................... 112
CPT: bezoeken ............................................................................................................................................. 112
CPT en België ............................................................................................................................................... 113
Samenspel EHRM en CPT................................................................................................................................. 114
Tom Daems ( 2017) - wanneer is een gevangeniscel te klein?................................................................... 114
European Prison Rules ..................................................................................................................................... 116
European Prison Rules (2020) ..................................................................................................................... 116
Nelson Mandela Rules................................................................................................................................. 117
Bangkok Rules (2010) .................................................................................................................................. 117
EPR: Basisprincipes ...................................................................................................................................... 117
EPR: Belangrijke thema’s............................................................................................................................. 118
Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie gedetineerden, 2005 ............................................................... 119
Ontstaanscontext ............................................................................................................................................ 119
Wettelijk kader ................................................................................................................................................ 119
Basisbeginselen ............................................................................................................................................... 120
Juridische principes ..................................................................................................................................... 120
Penologische principes ................................................................................................................................ 120
De geest van de wet – de letter van de wet ............................................................................................... 121
Collectieve brieven en huishoudelijk reglement ......................................................................................... 121
Wetten tot wijziging van de basiswet ............................................................................................................. 121
Inwerkingtreding ............................................................................................................................................. 122
Artikelsgewijze opsomming............................................................................................................................. 123
Indeling en bestemming (art. 1-13) ............................................................................................................ 123
Toezicht (art. 20-31) .................................................................................................................................... 123
5
, Tweede master rechten VUB 2023-2024
Detentieplanning (art. 35-40) ..................................................................................................................... 125
Materiële levensvoorwaarden (art. 41-47) ................................................................................................. 125
Samenlevingsvoorwaarden (art. 48-52) ...................................................................................................... 126
Contact met de buitenwereld ..................................................................................................................... 126
Vormingsactiviteiten en vrijetijdsbestedingen (art. 76-80) ........................................................................ 127
Arbeid (art. 81-86) ....................................................................................................................................... 128
Gezondheidszorg ......................................................................................................................................... 128
Sociale hulp- en dienstverlening en juridische bijstand (art. 102-104) ....................................................... 128
Orde, veiligheid en gebruik van dwang ........................................................................................................... 129
Controlemaatregelen .................................................................................................................................. 129
Veiligheidsmaatregelen ............................................................................................................................... 129
Maatregelen van rechtstreekse dwang (art. 119-121) ............................................................................... 130
Tucht (art. 122-127) .................................................................................................................................... 130
Decreet van 8 maart 2013 betreffende de organisatie van hulp-en dienstverlening aan gedetineerden, BS 11
april 2013 ..................................................................................................................................................... 132
Decreet: 6 doelstellingen ................................................................................................................................. 132
Activiteiten om doelen te bereiken ............................................................................................................ 132
Voorbeelden hulp- en dienstverlening........................................................................................................ 132
Vertaling decreet naar lokale context ............................................................................................................. 132
5 doelstellingen STRAP ................................................................................................................................ 133
Enkele knelpunten: het Rekenhof .................................................................................................................... 133
Van binnen naar buiten – de externe rechtspositie van veroordeelden ....................................................... 134
Moeten gedetineerden vroeger kunnen vrijkomen? ....................................................................................... 134
Wat kennen? ................................................................................................................................................... 134
Uitgangspunt................................................................................................................................................... 134
Waar het allemaal begon… ............................................................................................................................. 135
Kritieken op de wet Lejeune ....................................................................................................................... 135
Voorstellen tot wijziging (academici, magistratuur) ................................................................................... 135
Historisch overzicht ..................................................................................................................................... 136
Wet op de externe rechtspositie van de veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer
toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten (2006) – WERV .................................. 136
Basisprincipes .............................................................................................................................................. 136
Wettelijke basis externe rechtspositie ........................................................................................................ 137
Krachtlijnen WERV ...................................................................................................................................... 138
Krachtlijnen wetgeving................................................................................................................................ 138
Bevoegdheden van de strafuitvoeringsrechter .......................................................................................... 138
Bevoegdheden van de strafuitvoeringsrechtbank ...................................................................................... 139
Chronologie van de inwerkingtreding ......................................................................................................... 139
Impact op het detentietraject ..................................................................................................................... 139
Beslissingen van de Minister van Justitie: onderdeel standaardregime, voor alle veroordeelden .................. 140
Uitgaansvergunning .................................................................................................................................... 140
Penitentiair verlof ....................................................................................................................................... 141
Onderbreking van de strafuitvoering .......................................................................................................... 141
Plaatsing in een transitiehuis ...................................................................................................................... 142
6
, Tweede master rechten VUB 2023-2024
Beslissingen van de strafuitvoeringsrechtbank: straffen waarvan het uitvoerbaar gedeelte meer dan 3 jaar
bedraagt .......................................................................................................................................................... 142
Algemeen .................................................................................................................................................... 142
Bevoegdheid SURB – gevangenisstraf van meer dan 3 jaar ........................................................................ 143
Voorwaardelijke invrijheidsstelling ............................................................................................................. 143
Voorlopige invrijheidsstelling met het oog op de verwijdering van het grondgebied of met het oog op
overlevering (VILO) ..................................................................................................................................... 146
Beperkte detentie ....................................................................................................................................... 146
Elektronisch toezicht ................................................................................................................................... 147
Oefening ...................................................................................................................................................... 148
De definitieve invrijheidsstelling (art. 71) ........................................................................................................ 148
Oefening ...................................................................................................................................................... 148
Slachtoffer ....................................................................................................................................................... 149
Bepalingen m.b.t. het slachtoffer................................................................................................................ 149
De strafuitvoeringsrechter .............................................................................................................................. 149
Straffen waarvan het uitvoerbaar gedeelte tot en met 3 jaar bedraagt .................................................... 149
Voorlopige invrijheidsstelling: gevangenisstraf tot en met 3 jaar ................................................................... 150
Praktijk ........................................................................................................................................................ 150
Elektronisch toezicht i.p.v. gevangenisstraf (M.O. 2013 en 2017) .................................................................. 150
Beleidsverklaring Minister van Justitie Van Quickenborne – “Sneller, menselijker, straffer” (26 januari 2021)
........................................................................................................................................................................ 151
Beleidsnota.................................................................................................................................................. 151
Reflecties ......................................................................................................................................................... 152
IVS-modaliteiten in cijfers ........................................................................................................................... 152
Voorwaardelijke invrijheidsstelling is eerder marginaal ............................................................................. 152
IVS van veroordeelden + 3 jaar vanuit de gevangenis ................................................................................ 153
Voorwaardelijke invrijheidsstelling is geen automatisme .......................................................................... 154
Strafeindes bij + 3 jaar ................................................................................................................................. 155
De pijnen van invrijheidsstelling ................................................................................................................. 156
7
, Tweede master rechten VUB 2023-2024
INLEIDING
LES 1, TEKST 1 OP CANVAS
WAT IS PENOLOGIE?
Penologie is de wetenschap van de bestraffing.
Het juridisch begrip ‘straf’ heeft bijna 100 jaar geleden een invulling gekregen van het Hof van Cassatie. Zij
definieerden straf als: “Het leed dat door de wet wordt bepaald en door de rechterlijke macht wordt opgelegd
als een sanctie wegens een gepleegd misdrijf”. Het is dus een bewuste toevoeging van leed t.o.v. wie een
inbreuk pleegt op de strafrechtelijke norm. Dit is echter een beperkte definitie.
We kunnen ons een aantal penologische vragen stellen: welk soort leed/ wanneer/ voor wie/ door wie/ moet
het altijd negatief zijn? Welke straffen? Quid maatregelen? Waarom straffen? Welke doelstellingen? Wie
straft? Hoe en waar worden de straffen uitgevoerd?
Bij een straf is het zinvoller om het probleem van de dader aan te pakken. Straffen worden opgelegd door de
rechter of de Procureur des Konings of andere instanties en worden uitgevoerd in strafinstituten, zoals de
gevangenis, het VCET, justitiehuizen, …. Met straffen wil men preventie, re-integratie, nadenken over het
gedrag en het beschermen van de maatschappij bereiken.
BESTRAFFING ALS COMPLEX GEGEVEN/ INSTITUUT
Een straf bestaat uit verschillende fasen: de opsporing en vervolging, de straftoemeting en de strafuitvoering.
Er zijn ook verschillende partijen betrokken: de gestrafte of opgesloten personen, de straffende en justitiële
actoren, de slachtoffers en de media met de publieke opinie. De media hebben ook veel aandacht voor
bepaalde zaken (vb. Sven Pichal, Sanda Dia, Bart De Pauw). Deze selectieve aandacht heeft veel invloed.
Bestraffing wordt gebruikt als organisatie/ instituut waar justitiële actoren beslissingen nemen over complexe
zaken!
STRAFFEN ALS COMPLEX GEGEVEN
Penologie is breder dan het louter juridisch ‘straffen’.
Volgens de sociologische visie is het de sociale realiteit van het straffen. Er zijn verschillende
bestraffingsinstituten: de rechtbank, de gevangenis, de justitiehuizen, het VCET, …. Zij worden onderscheiden
door personeel, vervolgde/gestrafte personen, penale cultuur en ruimtelijke aspecten.
Penaliteit (Garland, 1990): penologie wordt beschreven als ‘the study of the social processes of punishment
and penal control, which is to say of the whole complex of laws, ideas and institutions which regulate criminal
conduct.’ Via straffen gaat men ongewenst gedrag vermijden en een positieve afloop geven.
Er is dus een multidisciplinaire benadering van het straffen: juridisch, sociologisch, criminologisch, historisch, …
Empirisch onderzoek wordt zowel nationaal als internationaal gedaan.
8
, Tweede master rechten VUB 2023-2024
EMPIRISCH ONDERZOEK: VERSCHILLENDE VORMEN
1. Onderzoek in de gevangenis, justitiehuis, rechtbank, …
Dit wordt zowel kwantitatief (survey) als kwalitatief gevoerd (interviews, observaties, etnografisch onderzoek
‘being there’). Dit bekijkt sensorische aspecten van het leven in de straffende instituten.
2. Ervaringen van justitiabelen, opgesloten personen, personen die werken in de strafinstituten
3. Beslissingsprocessen van justitiële actoren
Dossieranalyse (kwantitatief en kwalitatief), interviews, …
4. Innovatieve methoden
Foto-voicing, auto-etnografie (via ex-gedetineerden), …
BEGRIPPEN
Penitentiair recht = geheel van juridische normen in verband met de behandeling van gedetineerden.
De interne rechtspositie wordt geregeld door de Basiswet gevangeniswezen, 2005 (rechten van gedetineerden
tijdens detentie).
De externe rechtspositie wordt geregeld door de Wet op de externe rechtspositie (wetten van 17 mei 2006 en
volgende). Dit is de regeling van de overgang van binnen naar buiten.
De juridische benadering gebeurt via nationale en internationale normen.
De criminologische benadering houdt volgende zaken in:
- Gevangenisstraf, doodstraf, internering, terbeschikkingstelling
- Doelstellingen straf en systeem, effectiviteit van het straffen
- Maatschappelijke benadering van het straffen
- Studie van de strafpraktijken en effecten van straf op betrokkenen en omgeving
- Analyse van het penitentiaire beleid → overbevolking!
- Inzicht in de evolutie van de gevangenispopulatie, gevangeniswezen, gevangenisarchitectuur
- De gevangenis als machtsinstituut, totaal instituut
o Analyse van het dagelijks leven in de gevangenis.
o Rechten van gedetineerden, controle-organen.
9
, Tweede master rechten VUB 2023-2024
STRAFFEN: EEN PENOLOGISCHE INTRODUCTIE
Les 1, Tekst 2 op Canvas.
JURIDISCHE INDELING
BELANGRIJKSTE HOOFDSTRAFFEN IN BELGIË
a. Vrijspraak
b. Vrijheidsstraf: gevangenisstraf
Voorlopige hechtenis is GEEN straf, maar wel een bewarende maatregel. Dit wordt opgelegd door de
onderzoeksrechter.
c. Vrijheidsbeperkende straffen
Opschorting, uitstel, probatie, werkstraf, elektronisch toezicht, alcoholslot, verval recht tot sturen,
stadionverbod, woonverbod binnen bepaalde zone, huisverbod, …
d. Vermogensstraf
Geldboete, opdeciemen (x 8), de rechter kan rekening houden met de financiële toestand van de
betrokkene.
e. Internering
Internering is juridisch gezien geen straf maar een maatregel. Enkel mensen die bekwaam zijn kunnen
gestraft worden.
Het gaat hier om politiestraffen, correctionele en criminele straffen.
SUBSIDIAIRE OF BIJKOMENDE STRAFFEN
a. Ontzetting uit politieke en burgerlijke rechten
Dit zijn de verborgen straffen. Soms worden zij automatisch verbonden aan een straf.
b. Verbeurdverklaring goederen
c. Afzetting van titels
d. Beroepsverbod
Bijvoorbeeld een leerkracht die grensoverschrijdend gedrag heeft gepleegd.
e. Bekendmaking uitspraak
f. …
10
