Universiteit Antwerpen Schakelprogramma Milieuwetenschappen
Docent: Duurzame ontwikkeling
Duurzame ontwikkeling
1 Les 1: Historiek D.O. en meten van vooruitgang
Lesgever: Gert Van Hecken - 11/02/2021
Lesdoelen:
• Contextualiseren van het begrip “duurzame ontwikkeling” binnen een
historische context
• Bespreken van enkele indicatoren van duurzame ontwikkeling,
alternatieven voor BBP
1.1 Inleiding
• Duurzame ontwikkeling kan vanuit verschillende invalshoeken bekeken w:
o Milieu(wetenschap)
o Sociale beweging
o (Ontwikkelings) economie
• => Invalshoek bepaalt accent => niet objectief
• Mensheid w zich meer bewust globale en lokale problemen
• Sociale protesten tegen (climate) injustice
• Link tussen huidige maatschappij model en de verschillende problematieken
1.2 Tijdslijn
• 1962, Silent Spring, Rachel Carson
o Link tussen agro-industriële landbouw en consequenties voor de
biodiversiteit
• 1972, Limits to Growth
o Rapport gepubliceerd door Club van Rome met (slechte)
voorspellingen over de toekomst
o Het is mogelijk om de impact tegen te houden mits maatregelen
• Verschillende VN-conferenties
• Oprichting van talrijke instituten
• Accidenten in olie/chemie/nucleaire/ … industrie
• Toename van de wereldbevolking
• 1987, Our Common Future
o Brundtland rapport
o Definitie van de term ‘duurzame ontwikkeling’
▪ 3 pijlers van D.O.: Sociaal (en cultureel), economisch en
milieu
• 1988, oprichting IPCC
2020-2021
, • 1992, Earth Summit
o In Rio de Janeiro
o Oprichting UNCED
o 6 punten
o Veel conferenties
o Weinig resultaten
o Financiëring?
o N-Z verhouding
• Opvolging RIO
• 2000, Millennium Doelstellingen
• 2012, Rio +20
o Idee van de groene economie
▪ Verdere uitbuiting van mensen en hulpbronnen
▪ Geen veranderingen aan structurele problemen van
ongelijkheid en klimaatverandering
o Weinig resultaten
o SDG’s
• 2015, COP 21, Parijs
o Max T. stijging met 2°C tov pre-industriële tijd
o Zero-netto emissie tegen 2050
o Veel beloften, weinig verplichtingen
Maatschappelijk systeem moet zwaar in vraag gesteld worden.
1.3 Indicatoren van duurzame ontwikkeling
• Aandachtspunten: belangrijk om te begrijpen
o Waarom deze indicatoren w ontwikkeld
o Wat ze proberen aan te geven
o Hoe ze gerelateerd zijn tot ‘mainstream’ beleid rond ‘duurzame
ontwikkeling’
1.3.1 BBP = Bruto Binnenlands Product
• Totale geldwaarde (aan marktprijzen) van alle finale goederen en diensten
die in een bepaalde periode (jaar) door een bepaald land w geproduceerd
o Privé + publieke consumptie
o Ongeveer = export – import
o Economische activiteiten
• Houdt enkel rekening met economische activiteiten
• Blijft dominante maatstaf
• Welvaart?
o Duurzaamheid, ongelijkheid, geluk
• Maatstaf w op zichzelf een doel
o Streven naar zo hoog mogelijk BBP
2
,Samenvatting Duurzame ontwikkeling
1.3.2 Hoe meten we duurzame welvaart?
• Geluk = mogelijkheid om het soort leven te leiden dat men wil (vrijheid)
• Alternatieven maatstaven dan BBP
1.3.2.1 HDI = Human Development Index
• Gezondheid
o Long and Healthy life
o Levensverwachting
• Onderwijs
o Knowledge
o Education Index Figuur 1: Schematisch overzicht HDI
• BBP
o A decent standard of living
• -> geen ecologische
1.3.2.2 Ecological footprint
• Aanbieding vs consumptie van natuurlijke rijkdommen
• -> Volledig omgekeerde verdeling van landen die het goed doen tov BBP of
HDI
1.3.2.3 HPI = Happy Planet Index
• W = wellbeing
o Subjectief
o How satisfied the
residents of a country feel
with life overall
o Schaal van 0 – 10
• L.E. = Life expectancy
o In jaren
• I.O. = Inequalit of Outcomes
o In %
• E.F. = Ecological Footprint Figuur 2: Schematische voorstelling HPI
3
,1.3.3 Ontwikkeling en aansturen van D.O.
1.3.3.1 MDG = Millenium Development Goals
• 2000 -2015
• 8 concrete doelstellingen
o Armoede bestrijding
o Onderwijs
o Gelijkheid
o Duurzame ontwikkeling Figuur 3: De 8 MDG's
o Milieu
o 8ste doelstelling = solidariteitsdoelstelling (N tov Z)
• Resultaten: zeer slechte resultaten
• Voordelen:
o Gemakkelijk verstaanbaar, publieke aandacht
o Politieke accountability en druk
• Kritieken:
o Niet juridisch bindend
o Technocratische illusie
▪ Symptoombestrijding
▪ Geen bevraging van de structurele component
o Te weinig aandacht voor verandering binnen industrie landen
o Onvoldoende aandacht voor milieu
1.3.3.2 SDG = Sustainable Development Goals
• 2015 – 2030
• 17 doelstellingen
• Uitdagingen voor alle landen
• Kritieken:
o Te veel doelstellingen
▪ Zeer algemeen
▪ Onoverzichtelijk
▪ Lokale contexten
niet genoeg in acht
genomen Figuur 4: De 17 SDG's
o Contradictorische
doelstellingen
▪ Is groei model nog mogelijk?
▪ Op welke principes is onze maatschappij gebaseerd?
o Niet ambitieus genoeg
▪ Bv: armoede = < 2 dollar/dag
o Duurzame ontwikkeling
▪ Vaag
▪ Illusie van de groene economie
4
,Samenvatting Duurzame ontwikkeling
2 Les 2: Globalisering, greenwashing en transitie
Lesgever: Jan Staes – 18/02/2021
2.1 Deel 1: Globalisering en natuurlijke hulpbronnen
• Wereldbevolking stijgt
o Ongelijke verdeling in dichtheid
• Draagkracht van de wereld
o Oogsten van de aarde
o Bio-based economie
▪ Biomassa pyramide
▪ Druk op voedselproductie?
• Piek jaar van grondstoffen Figuur 5: Samenvatting globalisering en
o = jaar van maximum toename in hulpronnen
productie
o Alle landbouwproducten hebben reeds gepiekt
o Geen piek: Kool, gas, olie, fosfaat, kern E.
• Kunnen we economische groei samensmelten met duurzaamheid?
• Circulaire economie?
• Stroom van nutriënten, water en Koolstof gaat de wereld rond
2.1.1 Gevolgen
2.1.1.1 Waterschaarste
• Water = randvoorwaarde voor economie
• Virtuele waterstromen
• Virtuele waterbalans
• Dammen bouwen
o Dammen hebben een eindige levensduur.
▪ Sedimentatie (opvullen van reservoir met slib en zand)
▪ Erosie (benedenstrooms) door sediment honger
o Tijdens operatie
▪ Uitstoot broeikasgassen (vnl. Methaan).
▪ Grondverschuivingen
▪ Verdamping door groot oppervlak
▪ Ecologische impact
• Geen vismigratie meer mogelijk
• Zuurstofloze zone dieper dan 3 meter onder
wateroppervlak (daar leeft niets!)
▪ Methaanuitstoot uit sediment (zuurstofloos)
▪ Opdrogen van meren door verminderde water aanvoer
▪ Vernietigen van estuaria door verminderde
sedimentaanvoer
5
, o Na operatie
▪ Ontmantelingskost zeer hoog
▪ Opnieuw ecologische en sociale impact!
• Conclusie:
o Er dreigt een globaal watertekort...
o Men heeft de draagkracht op vele plaatsen overschreven, met
dalende grondwatertafels, opdrogende meren en stervende
riviermondingen tot gevolg.
o Op termijn zal dit leiden tot steeds meer conflicten omwille van
watervoorraden.
o Klimaatverandering zal dit (op vele plaatsen) nog verergeren.
2.1.1.2 Vermesting van de aarde (eutrofiëring)
• Meer gebruik van fertilizers zorgt voor
daling in efficiëntie van fertilizers
2.1.1.3 Uitstoot broeikasgassen vanuit landbouw
2.1.1.4 Habitatsverlies
2.1.1.5 Biodiversiteitsverlies
2.1.2 Wat is het alternatief?
• Als men het concept van circulaire
Figuur 6: Dalende efficiëntie van fertilizers
economie toepast op landbouwsystemen -
komt men al snel terecht bij agro-ecologie en is er nood aan een agro-
ecologische intensificatie in combinatie met een meer regionale benadering
van voedselzekerheid.
• Voedsel (on) zekerheid wordt niet bepaald door tekort aan productie, maar
de beperkte toegang (armoede) tot het geproduceerde voedsel.
• Agro-ecologische landbouw kan vrij intensief zijn, maar vraagt
kleinschaligheid, arbeid en kennis.
• Veeteelt op de marginale gronden (graslanden) – mét respect voor de
draagkracht.
• In die zin is agro-ecologie ook een “overtuiging/beweging” met bepaalde
politieke dimensies, gedreven door duurzaamheidsprincipes.
• De vraag is of men de globalisering kan kenteren naar een regionale
benadering van voedselproductie en men terug kan keren naar een
kleinschalige(r) landbouwmodel.
• Maar de industriële veeteelt heeft daar geen plaats in.
6
,Samenvatting Duurzame ontwikkeling
2.2 Deel 2: Transitie: tussen droom en daad
• Wens om duurzaam te consumeren
o Niet altijd makkelijk haalbaar
• Labelen
o Greenwashing
▪ Kritische ingesteldheid nodig tov labelling
• Onheilspellende berichten
• Systemische fouten:
o Weeffouten in maatschappelijke systemen
o Economisch, politiek-bestuurlijk, innovatie
• Transitie:
o Kritiek => erkenning => verandering
o Hoe kunnen we veranderingsprocessen rond grote uitdagingen beter
begrijpen?
o Hoe kunnen we verandering in een meer duurzame richting teweeg
brengen?
2.2.1 Transitie vanuit een academisch perspectief
2.2.1.1 Transitie in de tijd
• Voorontwikkeling:
o Onderhuidse, maar n
zichtbare veranderingen
o Neg. Terugkoppeling
o Orde en stabiliteit
• Take-off = ontstekingsmom.
o Structurele verandering
komt op gang
o Pos. Terugkoppeling
o Relatief korte periode van
chaos en instabiliteit Figuur 7: Transitie in de tijd
• Versnelling
o Structurele veranderingen w zichtbaar
o Pos. Terugkoppeling
o Relatief korte periode van chaos
en instabiliteit
• Stabiliteitsfase
o Nieuw dynamisch evenwicht w
bereikt
o Neg. Terugkoppeling
o Orde en stabiliteit
Figuur 8: Andere mogelijke verlopen van transities
7
,2.2.1.2 MLP = Multi Level Perspectief
Transitie in de ruimte
Figuur 9: Verschillende schaalniveaus van transitie: het MLP
• Macroniveau = landschap
o Relatief traag verlopende trends
o Grote maatschappelijke ontwikkelingen
o Hoog autonoom karakter
o Bv: Globalisering, VN, Kyoto-protocol
• Mesoniveau = regime
o = stelsel van dominante praktijken, regels en belangen om
maatschappelijke behoefte in te vullen.
o -> veel weerstand tegen
veranderingen
▪ Willen bestaande configuratie
in stand houden
▪ Onderlinge
verbondheid/afhankelijheid
sociotechnisch netwerk Figuur 10: Voorbeeld van een regime
▪ Keuzes over materiële aspecten
• Microniveau = niche
o Afwijkingen van het bestaande
o Nieuwe initiatieven en technieken
o Korte-termijn ontwikkelingen
▪ Volgen elkaar op en kunnen snel weer verdwijnen
8
,Samenvatting Duurzame ontwikkeling
2.2.1.3 Nabeschouwing MLP
• Regimes lijken homogeen
o Afbakening van een regime niet altijd duidelijk
• Landschap: te algemeen
o Te veel gericht op destabiliserende impact van het landschap
• Wat met niet-duurzame praktijken en gewoontes in ons dagelijks leven?
• => Verleden begrijpen -> geanticipeerde toekomst sturen
o -> Transitiemanagement
2.2.1.4 Transitiemanagment ™
• = Bevorderen en stimuleren van maatschappelijke innovaties in de
richting van een duurzame samenleving
• Van hoe het is naar hoe het zou moeten zijn
• Visies: expliciteren van Duurzaamheid en Duurzame Ontwikkeling
• Transitiepaden: visies op lange termijn -> acties op korte termijn
(strategie om ambities te realiseren)
• Transitieagenda: actieplan om duurzaamheid in een bepaald systeem te
stimuleren
2.2.2 Wanneer treden transities op?
• Algemeen:
o Transities treden op wanneer ontwikkelingen op verschillende
niveaus (regime, niche, landschap) elkaar versterken
• Specifiek: Transities treden op door:
o Landschapsdruk
▪ bv. klimaatverandering, economische crisis, bevolkingsdruk
o Toenemende tegenstrijdigheden in het regime zelf
▪ bv. fileprobleem, ongevallen, CO2
o De maturiteit van een niche
▪ Aanwezigheid van een dominant ontwerp, stabilistaie van het
design
▪ Actoren met macht ondersteunen het niche-netwerk
▪ De prijs en prestatie zijn in verhouding
▪ De innovatie maakt deel uit van een nichemarkt, dat meer
dan 5% marktaandeel heeft
o Timing van de interacties tussen de niveaus (landschapsdruk én
mature niches):
o Aard van de interactie tussen de verschillende niveau
▪ Landschap – regime: Reinforcing - disruptive
▪ Regime – niches: competitief - symbiotisch
9
, 3 Les 3: Hoe meten we het onmeetbare?
Lesgever: Bert Gielen – 25/02/2021
3.1 Wat is duurzame ontwikkeling?
• Ecologische, economische en socio-culturele aspecten
• Tijd: hier en nu
• Spatiaal: Hier en elders
• Normatief, subjectief, complex en vaag karakter
3.1.1 Normatief karakter van D.O.
• = het begrip bevat een norm, iets dat nagestreefd moet worden
• Norm = breed gedragen waarden in een samenleving of cultuur
o Niet per se door iedereen gedeeld
• Norm van D.O. (Brundtland-definitie):
o De toekomstige generaties moeten minimaal over dezelfde
mogelijkheden beschikken als de huidige.
3.1.2 Subjectief karakter van D.O.
• = interpretatie hangt af van persoonlijke opvattingen en voorkeuren
• Subjectiviteit van D.O.:
o Menselijke behoeften
3.1.3 Complex karakter van D.O.
• Het in samenhang beschouwen van ecologische, economische en sociale
aspecten
3.2 Waarom is D.O. zo moeilijk te operationaliseren?
• Operationaliseren = het vertalen van een algemene omschrijving naar een
concrete aanpak met duidelijke omschreven doelen en meetbare
resultaten
• Moeilijkheid: het normatieve, subjectieve, complexe en vage karakter van
het begrip duurzame ontwikkeling
10