SV PSYCHOPATHOLOGIE EN PSYCHIATRIE 2022-2023:
(3de bachelor criminologie KUL/vak uit psychologie)
Samenvatting Psychopathologie en Psychiatrie (P0M34A), prof. Sienaert en Dankaerts 1
,Inhoud
HOOFDSTUK 1: DIAGNOSTIEK EN CLASSIFICATIE ....................................................................................................................... 5
Hoe kijken we naar psychopathologie? ................................................................................................................................ 5
Diagnose ............................................................................................................................................................................... 6
Kritiek .................................................................................................................................................................................... 7
Klinische praktijk: hoe kijken we naar pathologie? ............................................................................................................... 9
HOOFDSTUK 2: PSYCHOTISCHE STOORNISSEN ........................................................................................................................ 10
Psychotische episode: kenmerken ...................................................................................................................................... 10
Psychose continuum ........................................................................................................................................................... 14
Schizofrenie......................................................................................................................................................................... 15
Natuurlijk verloop schizofrenie ........................................................................................................................................... 16
Etiologie: risicofactoren ...................................................................................................................................................... 17
Waanstoornissen ................................................................................................................................................................ 18
HOOFDSTUK 3: STEMMINGSSTOORNISSEN ............................................................................................................................. 19
DEEL 1: DEPRESSIE ............................................................................................................................................................ 19
Symptomenclusters bij depressieve episode ...................................................................................................................... 19
DSM-depressie .................................................................................................................................................................... 20
Prevalentie depressie .......................................................................................................................................................... 25
Ethiopathogenese ............................................................................................................................................................... 25
Geschiedenis ....................................................................................................................................................................... 28
Manie .................................................................................................................................................................................. 29
Hypomanie .......................................................................................................................................................................... 29
Diagnose ............................................................................................................................................................................. 30
Epidemiologie en verloop ................................................................................................................................................... 30
HOOFDSTUK 4: ANGSTSTOORNISSEN ...................................................................................................................................... 34
Specifieke fobie ................................................................................................................................................................... 34
Sociale angststoornissen ..................................................................................................................................................... 35
Paniekstoornis..................................................................................................................................................................... 37
Gegeneraliseerde angststoornis – piekeren ....................................................................................................................... 38
Obsessief-compulsieve (en gerelateerde) stoornissen ....................................................................................................... 39
OCS-gerelateerde stoornissen ............................................................................................................................................ 41
Dwangmatig vs drangmatig gedrag .................................................................................................................................... 41
HOOFDSTUK 5: EETSTOORNISSEN ............................................................................................................................................ 42
Anorexia Nervosa ................................................................................................................................................................ 42
Bulimia Nervosa .................................................................................................................................................................. 45
Binge eating disorder .......................................................................................................................................................... 46
HOOFDSTUK 6: TRAUMA- EN STRESSORGERELATEERDE STOORNISSEN .................................................................................. 47
Post-traumatische stress syndroom (PTSS)......................................................................................................................... 47
HOOFDSTUK 7: DISSOCIATIEVE STOORNISSEN ......................................................................................................................... 49
Hoe geraken we verslaafd? ................................................................................................................................................. 51
‘Stoornissen in gebruik van middelen’ in DSM-5 ................................................................................................................ 52
Alcohol ................................................................................................................................................................................ 53
Cannabis.............................................................................................................................................................................. 54
Samenvatting Psychopathologie en Psychiatrie (P0M34A), prof. Sienaert en Dankaerts 2
, De stoornissen in DSM-5 ..................................................................................................................................................... 55
Verschillende stoornissen ................................................................................................................................................... 55
HOOFDSTUK 10: NEUROCOGNITIEVE STOORNISSEN................................................................................................................ 58
We worden ouder…............................................................................................................................................................. 58
Delier ................................................................................................................................................................................... 59
Dementie............................................................................................................................................................................. 61
Alzheimer ................................................................................................................................................................................. 64
Dementie met Lewy Bodies ................................................................................................................................................. 64
Vasculaire dementie ............................................................................................................................................................ 65
Frontotemporale dementie ................................................................................................................................................. 65
Persoonlijkheid ................................................................................................................................................................... 66
Historiek .............................................................................................................................................................................. 67
Persoonlijkheidsstoornissen ............................................................................................................................................... 68
Pyromanie ........................................................................................................................................................................... 73
Kleptomanie ........................................................................................................................................................................ 73
Periodiek Explosieve Stoornis ............................................................................................................................................. 73
Geschiedenis behandelingen .............................................................................................................................................. 75
Achterliggende oorzaken .................................................................................................................................................... 75
Huidige behandelingen ....................................................................................................................................................... 76
INLEIDING ................................................................................................................................................................................ 81
Kinder- en jeugdpsychopathologie ..................................................................................................................................... 81
Historiek .............................................................................................................................................................................. 83
Classificatie K&J .................................................................................................................................................................. 84
Neurobiologische ontwikkeling ........................................................................................................................................... 85
HOOFDSTUK 1: AUTISMESPECTRUMSTOORNIS (NBO) ............................................................................................................ 87
Autismespectrumstoornis in DSM-5 ................................................................................................................................... 87
Opdeling (niveaus – spectrum) ........................................................................................................................................... 89
Tekens van autisme ............................................................................................................................................................ 90
Prognose ASS ...................................................................................................................................................................... 91
Geassocieerde problemen .................................................................................................................................................. 92
HOOFDSTUK 2: AANDACHTSDEFICIËNTIE- EN HYPERACTIVITEITS-STOORNIS (NBO) ............................................................... 94
Historiek .............................................................................................................................................................................. 94
Kenmerken .......................................................................................................................................................................... 95
Verhouding ADHD tot “normaal” gedrag ............................................................................................................................ 96
Prevalentie .......................................................................................................................................................................... 97
Levensloop .......................................................................................................................................................................... 97
Comorbiditeit ...................................................................................................................................................................... 98
Stigma ................................................................................................................................................................................. 99
HOOFDSTUK 3: TICS EN TOURETTE (NBO) ............................................................................................................................. 100
Tics: algemeen .................................................................................................................................................................. 100
Meetinstrumenten ............................................................................................................................................................ 101
Differentiaal diagnose ....................................................................................................................................................... 102
Historiek ............................................................................................................................................................................ 102
Samenvatting Psychopathologie en Psychiatrie (P0M34A), prof. Sienaert en Dankaerts 3
, Prevalentie ........................................................................................................................................................................ 103
HOOFDSTUK 4: GEDRAGSSTOORNISSEN................................................................................................................................ 105
Normaal gedrag kinderen ................................................................................................................................................. 105
Voorspellers ...................................................................................................................................................................... 106
Types agressie ................................................................................................................................................................... 106
Gedragsstoornissen in DSM-5 ........................................................................................................................................... 107
Prevalentie ........................................................................................................................................................................ 109
Het geweten ..................................................................................................................................................................... 109
HOOFDSTUK 5: TRAUMA- EN STRESSGERELATEERDE STOORNISSEN .................................................................................... 111
DEEL 1: TRAUMA .............................................................................................................................................................. 111
Typologie........................................................................................................................................................................... 112
Opdeling volgens duur symptomatologie ......................................................................................................................... 112
Developmental Trauma Disorder ...................................................................................................................................... 115
DEEL 2: STRESS (hechting en mishandeling) .................................................................................................................... 117
Hechting ............................................................................................................................................................................ 117
Hechtingstheorie............................................................................................................................................................... 117
Hechtingstypologie ........................................................................................................................................................... 118
Van hechting naar hechtingsstoornis ................................................................................................................................ 118
Voorbeeld: Roemeense Adoptiestudies............................................................................................................................ 120
Kindermishandeling .......................................................................................................................................................... 121
HOOFDSTUK 6: OVERIGE (vanuit K&J perspectief) ................................................................................................................ 124
Selectief mutisme ............................................................................................................................................................. 124
Psychose ........................................................................................................................................................................... 125
Depressieve en bipolaire stemmingsstoornissen (beeld is zelfde als bij volwassenen) .................................................... 126
Obsessief-compulsieve stoornissen .................................................................................................................................. 126
Genderdysforie ................................................................................................................................................................. 127
Persoonlijkheidsstoornissen ............................................................................................................................................. 128
Overige… ........................................................................................................................................................................... 128
Samenvatting Psychopathologie en Psychiatrie (P0M34A), prof. Sienaert en Dankaerts 4
,VOLWASSENEN- EN OUDERENPSYCHIATRIE
Pascal Sienaert
HOOFDSTUK 1: DIAGNOSTIEK EN CLASSIFICATIE
Examen: 24 mkv over volwassenen, 16 over jeugd (40 in totaal)
Hoe kijken we naar psychopathologie?
• “Madness”:
- Beschrijft gedrag(-sverandering)
- Persoonlijkheidsverandering
- Beïnvloed van buitenaf (zogezegd giftige stoffen, “bezeten”)
- Onvoorspelbaar, gevaarlijk, irrationeel, vreemd, afwijkend, …
• Hippocrates van Kos:
- Over humores/temperamenten
- 4 lichaamsvochten: slijm (flegmatisch: rustig, kalm), bloed (sanguin: vurig, energiek), gele gal
(cholerisch: driftig), zwart gal (melancholisch)
• Van “madness” naar “illness”:
- Thomas Sydenham (UK): vader van moderne medische classificatieleer
- Als afzonderlijke ziekten met eigen symptomen, verloop en prognose
• Medisch model:
- Ziekte-begrip beïnvloed door 2 ontdekkingen:
1. Correlatie klinisch syndroom met post-mortem afwijkingen in hersenen
2. Ontdekking micro-organismen (bacteriën) als ziekte-verwekkers (=microbetheorie) bv Syphillis
hangt samen met psychopathologie
• Philippe Pinel:
- Mensen met psychiatrische aandoening voordien gewoon “weggestoken”, slechte omstandigheden
- Pinel eerste psychiater die mensen bevrijdde en zorgde voor comfortabelere omgeving, ging voor
eerst ook echt met patienten praten
- In België: Jozef Guislain (Gent)
• Eind 18e – begin 19e eeuw:
- Oprichting asielen (“insane/lunatic asylum”)
- Nu “psychose” – EPA: patienten met een ernstige psychiatrische aandoening
- 1844: eerste poging tot classificatiesysteem:
o Indeling patienten in groepen, nagaan hoeveel mensen waar zitten
o ‘Statistical classification of institutionalised mental patients’
o Voorloper DSM!!
- Emil Kraepelin:
o Groepeert ziektebeelden obv gemeenschappelijke patronen van symptomen (syndroom)
o Afzonderlijke entiteiten
o Eigen (biologische) oorzaak
o Specifiek verloop en prognose (geneeslijk vs ongeneeslijk)
Samenvatting Psychopathologie en Psychiatrie (P0M34A), prof. Sienaert en Dankaerts 5
,• Begin 20e eeuw:
- Nood aan classificatie neemt toe
- Andere settings: ambulante praktijken
- Niet-psychotische aandoeningen: neurosen, persoonlijkheidsproblematieken, mildere vormen van
psychopathologie, …
- Interesse in diagnostiek
International Classification of Diseases (ICD-II):
- Eerste overzicht van lichamelijke en psychiatrische aandoeningen
DSM-I:
- Amerikanen verder gewerkt op ICD (1952)
- Gebaseerd op etiologische theorieën:
o Impairment of brain tissue function
o Psychogeen (psycho-analyse)
o Niet gebaseerd op empirische data!!
DSM-II (1968):
- Samenhang met opkomst medicatie (nood aan verband diagnose en behandeling)
- Psycho-analyse:
o Nadruk op context, ervaringen in de jeugd
o Ook geen empirische data
- Psychobiologie van Adolf Meyer:
o Anti-kraepeliniaans – biologisch reductionisme
o Waarom een genetisch probleem proberen genezen adhv therapie?
o Invloed van sociale en psychologische factoren / reactie-typen
o Geen empirische data
• Diagnose is subjectief:
- US-UK Diagnostic Project
- Onderzoek naar hoe vaak diagnose wordt gesteld: in US dubbel zo vaak diagnose ‘psychose’ gesteld
- Nood aan internationale afspraken, algemene criteria
DSM-III (1980):
- A-theoretisch:
o Geen suggestisch doen, geen etiologische theorieën
o Geen psycho-analytisch denken
- Moet observeerbaar zijn
- Descriptief
- Categoriaal
- Multi-axiaal systeem (5 assen: bv as I syndromale stoornissen)
Diagnose
• Doel:
- Vaststellen van symptomen + samenhang
- Symptoom = ziekteteken = teken dat er een ziekte is
- Beschrijven van toestand
- Verklaren/begrijpen van toestand (lichamelijke en psychische oorzaken, sterke en kwetsbare kanten
van persoonlijkheid, invloed gedrag)
- Behandeling bepalen
Samenvatting Psychopathologie en Psychiatrie (P0M34A), prof. Sienaert en Dankaerts 6
,• Typen:
1. Syndroomdiagnose (“label”):
o Descriptief, louter beschrijvend
o Geen info over etiopathogenese
2. Structuurdiagnose (“beschrijving bij label”):
o Beschrijven waardoor en op welke manier syndroom ontstaan is (etiopathogenese)
o Beïnvloedende factoren: neuro- biologisch en psychologisch
▪ Predisponerende factoren (maken iemand kwetsbaar)
▪ Luxerende factoren (lokken stoornis uit)
▪ Onderhoudende factoren (onderhouden/versterken stoornis)
o Voorbeeld:
Doel (vervolg):
- Identificatie van groep patienten met vergelijkbare klinische kenmerken:
o Om behandeling in te stellen
o Om prognose te voorspellen
• Communicatie:
- Psychiatrisch esperanto
- Hulpverleners onderling: moet duidelijk zijn over wat het juist gaat
- Onderzoek
- Administratieve registratie, terugbetaling, …
• Ideale classificatie:
- Gebaseerd op etiopathogenese en prognose
- In psychiatrie doorgaans niet met zekerheid vast te stellen
- > grotendeels syndroomdiagnoses
- > descriptief
o Categoriaal: kwalitatief onderscheid (alles of niets) => gezond vs ziek
o Dimensionaal: kwantitatief onderscheid (min of meer) => meer continuüm, spectrum
Kritiek
1. Op het ziekte-concept:
o Vanuit anti-psychiatrie, bv scientology
o Bij congressen omtrent psychiatrie vaak betogingen buiten gebouwen
o Dr. Thomas Szasz: gedrag classificeren => gedrag beperken, diagnose is ‘thingnifying’,
ontmenselijking van patienten, ziekte-concept als sociale controle (wanneer er geen biologische
afwijkingen aangetoond kunnen worden)
o DSM is niet a-theoretisch!!:
▪ Diagnostische categorieën worden gepresenteerd als ziekte-entiteiten, hersenziektes:
‘neurobiologische theorie’ is impliciet aanwezig, zonder eenduidig wetenschappelijk
bewijs
▪ Psychologische problemen zijn niet ‘hetzelfde’ als lichamelijke ziekten
▪ Indruk van wetenschappelijkheid – nauwelijks eenduidige bevindingen
Samenvatting Psychopathologie en Psychiatrie (P0M34A), prof. Sienaert en Dankaerts 7
, o DSM-diagnoses zijn constructen, proberen tot een consensus te komen, ontstaan rond de
vergadertafel => is niet een ‘naturliche Krankheitseinheit’
o Maar DSM is niet “de bijbel”!! Steeds kritisch gebruiken (filmpje: sinds DSM bipolaire stoornis in
VS x20 en autisme x40, …)
2. Categoriaal vs dimensionaal:
o Geen scherpe grenzen tussen:
▪ Ziek en gezond: veel criteria bij DSM zijn fenomenen die ook in normaliteit thuishoren
bv angst, somberheid
▪ Diagnosen: symptomen overlappen, te veel co-morbiditeit
o Vat complexe klinische realiteit (van een individu) niet: vaak ‘Not Otherwise Specified’ of ‘NOS’
o Meeste aandoeningen situeren zich op spectrum, gemeenschappelijke:
▪ Symptomen
▪ Genetische factoren
▪ Omgevings- of risicofactoren
▪ Neuraal substraat
▪ Bv bipolair spectrum (1 onderliggend genotype uit zich in verschillende fenotypes)
3. Validiteit en betrouwbaar:
o Interbeoordelaars-betrouwbaarheid: twee clinici komen los van elkaar in een gegeven casus tot
eenzelfde diagnose
o Test-hertest-betrouwbaarheid: herbeoordeling leidt opnieuw tot dezelfde diagnose
o Validiteit: clinicus kan de ene diagnose van de andere onderscheiden
o Bv David Rosenhan, On Being Sane in Insane Places: veinsde auditieve hallucinaties en werd
opgenomen, daarna zogezegd pseudopatienten laten testen: psychaters meenden 41
pseudopatienten te hebben ontmaskerd terwijl er eigenlijk geen enkele pseudopatient werd
gestuurd
o Wat is een depressie?
▪ Depressie in DSM:
➢ Één vlag, vele ladingen
➢ Veel tegengestelde symptomen, kan er bij verschillende patienten volledig anders
uitzien (denk filmpje katatone vrouw)
➢ 2 patiënten kunnen diagnose hebben zonder één symptoom gemeenschappelijk te
hebben
➢ Obv 9 DSM-symptomen kunnen 227 unieke profielen voorkomen
4. Stigma:
o ‘Living up to one’s label’
o ‘Why try?’
Samenvatting Psychopathologie en Psychiatrie (P0M34A), prof. Sienaert en Dankaerts 8
,Klinische praktijk: hoe kijken we naar pathologie?
Samenvatting Psychopathologie en Psychiatrie (P0M34A), prof. Sienaert en Dankaerts 9
, HOOFDSTUK 2: PSYCHOTISCHE STOORNISSEN
Zie film A Beautiful Mind (2001)
• Casus John Nash:
- Goede student, behaalde doctoraat
- Blijkt aan paranoïde schizofrenie te lijden
- Vele opnames – insulinecoma
- In ’88 partieel herstel
- Behaalde in ’94 nobelprijs economie
• Psychose:
- Verlies van contact met realiteit
- Verbrokkelen van psychisch functioneren (stoornissen in waarnemen, denken, voelen, handelen,
plannen, impulscontrole)
- Geen – beperkt – of wisselend ziekte-inzicht
• Gestoord realiteitsbesef?
- Men gaat er van uit dat er bij psychotische stoornissen gebrek aan realiteitstoetsing is
- MAAR is bij andere stoornissen ook zo: depressie, eetstoornissen, …
- Psychose: toch besef dat er iets mis is
Psychotische episode: kenmerken
• Definitie DSM-5:
Met betekenis + en – symptomen:
1. Wanen:
- Inhoudelijke denkstoornis
- Onjuiste niet-corrigeerbare overtuigingen met een subjectieve zekerheid, egosyntoon (ik-eigen-
- Bizar vs niet bizar: bv getrouwd met een alien vs achtervolgd worden door je buurman
- Toeval bestaat niet meer: bladeren die van de boom vallen hangen samen met groter geheel
Samenvatting Psychopathologie en Psychiatrie (P0M34A), prof. Sienaert en Dankaerts 10
