Sociaal-Politieke Geschiedenis
Samenvatting | Prof. Antoon Vrints en Prof. Jonas
Roelens | 2023-2024
,COLLEGE 1: WAT IS CRIMINALITEITSGESCHIEDENIS?
We zullen enkele punten van debat bediscussiëren, het examen zal er dus waarschijnlijk ook zo uitzien. De
historiografische debatten binnen de criminaliteitsgeschiedenis moet je kritisch kunnen benaderen.
▪ Wat is criminaliteitsgeschiedenis?
▪ Bronnen en methodes.
▪ Is geweld zinloos?
▪ Werden we (minder) gewelddadig(er)?
▪ Wijst (binnenlands staatsgeweld op een sterke of zwakke staat?
▪ Worden straffen humaner?
▪ Klassenjustitie?
▪ Gaat achter criminaliteit protest schuil?
▪ Zijn vrouwen (altijd) minder “crimineel” dan mannen?
▪ Een Amerikaanse Sonderweg op vlak van misdaad en straf?
Criminaliteitsgeschiedenis
Waarom criminaliteitsgeschiedenis? Is er een reden om ons als historici bezig te houden met
criminaliteitsgeschiedenis? Een marginaal onderwerp? Neen, en dat om twee redenen: (1) het is een vorm van
fascinatie; en (2) omdat de hele samenleving erbij betrokken is: het is een soort v. ‘verklikker’ van dieper liggende
maatschappelijke problemen en tendensen. Criminaliteit heeft een gigantische impact op onze SLV, maar vaak wordt
het gigantisch bronnen-arsenaal – dat immers voorhanden is – onderkent, en blijft het e. fenomeen waarvan de impact
maar latent geweten is. Het is dus niet zomaar iets marginaals, maar kan een antwoord geven waarom sociaal- en
politiek onbehagen en onrust ontstaat, of anderzijds de gevolgen (o.b.v. strafregisters etc.) ervan verklaart, hetgeen
andere bronnen vaak niet doen.
Waaruit blijkt dat criminaliteit e. belangrijk verschijnsel is?
▪ Iets v. alle tijden: al van oudsher probeert men orde in de chaos te scheppen, en probeert men een scheiding te maken
tussen (on)geoorloofd/toelaatbaar gedrag om e. SLV op te bouwen – alleen de waarden/normen en manieren v.
onderdrukking verschillen v. cultuur tot cultuur, maar ook in tijd.
o Criminaliteit als ‘verklikker’ v. dieper liggende maatschappelijk problemen en tendensen, die zich plaatsen op de
gekende pol. breuklijnen en daardoor de SLV opiniematig verdelen.
▪ Criminaliteit speelt e. rol in de mate van optreden en kracht v/h staatsgezag (en de desbetreffende
evolutie ervan – denk aan Foucault), protesten (o.a. Witte Mars – in welke context plaats je dat?
Waarom organiseert men zoiets? 🡪 dieper liggende betekenis als ‘verklikker’), maar ook fenomenen
als armoede en ongelijkheid die tot frustratie, polarisatie en jaloezie leiden, discriminatie en uitsluiting;
welke rol speelt gender hierin? Etc.
o Evolutie naar juridische wetboeken en gedragscodes worden continue aangepast, maar ook zij evolueren
doorheen de tijd.
o Auteurs gaan zich vragen stellen bij de mate v. beveiliging en ommegang met ‘criminelen’; sommigen hangen
het Verlicht vooruitgangsoptimisme aan (cf. scheiding ‘barbaarse’ ME en ‘humane’ 18 de eeuw) – ook in de 20ste
veel aanhangers, o.a. Elias’ Civilisatietheorie; anderen spreken over ‘paradigmaswitches’ of wissel v.
kennissysteem/episteem zoals Foucault: 19de-eeuwse ommegang met criminaliteit is gewoon andere revolutie,
niet noodzakelijk beter.
▪ Criminaliteit pol. geïnstrumentaliseerd (als onderdeel v/d politieke economie v/d punitiviteit, vooral sinds 19de eeuw):
‘staat’ gaat wetgeving naar hand zetten, en al dan niet naargelang de publieke opinie zwaarder/lichter straffen + pol.
partijen (extreem rechts/links) om reputatie en steun bij pub. opinie te verkrijgen.
o Ook fysiek te zien in de architectuur: Justitiepaleis Brussel als architectuur ‘van de macht’, maar ook repressie-
en politieapparaat extreem uitgewerkt en gebureaucratiseerd (cf. het aantal pv’s opgesteld in België is één v/d
meeste ter wereld)
▪ Fascinatie rond ambiguïteit tss goed en kwaad die tot uiting komt via series, foltermusea en dark tourism. Het leeft in
de SLV (o.a. horror) waarbij ontoelaatbaar gedrag wordt uitvergroot. Keert vaak terug als centraal thema in series, films,
literatuur
2
,Criminaliteitsgeschiedenis is dus belangrijk, maar vooraleer we e. analyse op poten kunnen zetten, moeten we e.
evolutie in tijd en ruimte opstellen. Het idee wat ‘criminaliteit’ inhoudt is immers veranderd doorheen de GE en werd
tegen de 18de – 19de eeuw – althans volgens Foucault tegelijk met de ontwikkeling v/h gevangeniswezen – door de
‘staat’ danig aangewend/gemanipuleerd om normen en wetten op te leggen op delinquenten. Een disciplinaire SLV
zou het gevolg zijn. Er ontstaat een idee van ‘zelfcontrole’ bij de ontwikkeling van de gevangenis (cf. panopticum).
Waarom interesseert criminaliteitsgeschiedenis ons? Valt het wel te historiseren? Heeft criminaliteit wel e.
geschiedenis? Is er een patroon in terug te vinden? Geef enkele voorbeelden uit de les:
▪ Cesare Lombroso (Italiaans arts en criminoloog; eind 19de eeuw) bekend voor zijn bijdragen aan de studie v.
crimineel gedrag in de vroege criminologie, maar bekritiseerd voor z’n essentialistische en deterministische
benadering zoals de criminal type (en atavisme) = criminele gedragingen deels genetisch en fysiek af te leiden,
zoals asymmetrisch gezicht, grote oren, laag voorhoofd etc. als classificatie.
o Vb. Napolitaanse maffia en de fysiologische kenmerken v. vervalsers: verband tss criminaliteit en
uiterlijke kenmerken.
▪ Crime and human nature (Wilson en Herrnstein; 1985) onderzoekt de relatie tussen criminaliteit en
menselijke natuur en stelt verschillende theorieën en hypothesen voor om criminaliteit te begrijpen. Essentie:
o Rational Choice Theory, die stelt dat mensen crimineel gedrag vertonen wanneer de potentiële
voordelen v. criminaliteit opwegen tegen de kosten en nadelen: mensen beslissen rationeel of ze e.
misdaad zullen plegen, gebaseerd op hun perceptie v/d mogelijke (voordelige) uitkomsten: de
voordelen v. criminaliteit worden afgewogen tegen de nadelen v. bestraffing.
▪ Dus ‘crime as opportunity’ waarin de omgevingsfactoren en de beschikbaarheid v. situaties
(om e. misdaad te plegen) een invloed hebben op de keuze om al dan niet e. misdaad te plegen
(in de hoop op e. pos. uitkomst).
o Rol v. menselijke natuur en genetica, waarbij verschillen in aanleg en temperament invloed hebben
op de neiging tot crimineel gedrag.
Wilson en Herrnstein kregen felle kritiek omdat hun benadering criminaliteit reduceert tot e. rationaliteitsprobleem
en als gevolg ook té weinig aandacht schenkt aan structurele oorzaken. De mens is volgens hen ook dermate
gedetermineerd o.i.v. genetica en hun aangeboren natuur. Als laatste geeft het boek té weinig aandacht voor de
culturele en historisch veranderende context: crimineel gedrag varieert immers tss culturen en historische periodes,
en wat vandaag strafbaar is, kon 100 jaar geleden als volkomen normaal gezien worden. Criminaliteit is als gevolg e.
sociaal construct. Het is geen sociale werkelijkheid an sich, maar een sociale constructie zonder een universele
definitie. Het hangt af van setting tot setting. Het is een complex maatschappelijk discours tussen diverse actoren,
zoals politiek, wetenschap, de rechtspraak en de media.
Er zijn verschillende bronnen voor de sociaal-politieke benadering van de criminaliteitsgeschiedenis:
▪ De grote allesomvattende werken: de Britse marxistische school, zoals Hobsbawn en E.P. Thompson & de
Annales, zoals Braudel, Le Roy Ladurie (grondlegger van de mentaliteitsgeschiedenis) en Vovelle.
▪ De kleine verhalen: de microhistoria van Ginzburg.
▪ Michel Foucault.
▪ De civilisatietheorie van Elias
SOCIAAL POLITIEKE GESCHIEDENIS
De sociaal-politieke geschiedenis is geen geschiedenis van de sociale politiek, maar van een geïntegreerde benadering
waarbij elke term (sociaal, geschiedenis en politiek) van belang is. Deze benadering operationeert de sociaalhistorische
benadering van de criminaliteit.
▪ Term sociaal: geen apart onderzoeksterrein, maar een benaderingswijze op de relationele kijk van
samenleven. Sociale groepen en individuen kunnen niet bestudeerd worden vanuit hun isolement, maar
steeds binnen de bredere context van sociale bindingen en groepsverhoudingen.
3
, o Dus: een persoon is geen individu op zich, maar moet bestudeerd worden in een breder
groepsfenomeen. Het begrip duidt op de samenhang tussen de opvattingen v/e groep en haar positie
in het maatschappelijke veld.
▪ Term geschiedenis: bij deze term zijn groepsverhoudingen niet onveranderlijk, maar juist wel veranderlijk. Als
historische focus staan hierbij de processen v. maatschappelijke veranderingen centraal: doorheen de GE zien
we dat sociale relaties steeds opnieuw tegenover elkaar worden geplaatst en geordend worden… het is net
dat dat het veranderlijke karakter bepaalt, maar ook van invloed zijn op de attitudes en opinies gangbaar in
de veranderlijke SLV die we onderzoeken doorheen de tijd. Deze sociale relaties krijgen vorm in de
dagdagelijkse interacties waarbij er ruimte is voor onderhandeling en creativiteit.
▪ Term politiek: slaat op de processen van sociale ordening maar met aandacht voor de factor macht. Macht,
vaak gereduceerd tot machtshebbers, is geen prerogatief van heersers (autonoom en topdown), maar is net
diffuus (niet begrensd) waarbij het machtsdiscours in interactie verloopt tss zowel de bovenste als laagste
gelederen v/d SLV.
Rechtsgeschiedenis en criminaliteitsgeschiedenis
Criminaliteitsgeschiedenis bekijkt alles veel breder en minder zwart-wit dan rechtsgeschiedenis. Rechtsgeschiedenis
focust op alles vanuit de wet, terwijl criminaliteitsgeschiedenis zelfs de meest banale zaken onderzoekt. De “whig
vision” rechtsgeschiedenis vertrekt vanuit het heden en kijkt naar het verleden om dit heden te legitimeren; dus een
soort zelf rechtvaardigen van de rechtsgeschiedenis. De uitgangspunten zijn dus het heden, het strafrecht, legitimering
en moralisering en kijkt vanuit een teleologische perspectief met vooruitgang en optimisme.
Verschillend perspectief binnen de rechtsgeschiedenis.
▪ Intern: geschreven door juristen voor juristen, de wet in de enge zin met normatieve bronnen en de analyse
van wetteksten. Ze volgen de wet als het geheel van wettelijke regels, normen en doctrines.
▪ Extern: de wet in de praktijk, de wet in brede zin (= hier staat het functioneren van de gerechtelijke instituties
binnen de maatschappelijke context centraal, de relatie met sociale, economische, politieke en culturele
trends). Het sociaalwetenschappelijk perspectief is dan ook belangrijk in plaats van het juridische perspectief.
Als bron heeft men hierbij de archieven van de dagelijkse rechtspraak.
Connectie rechtsgeschiedenis en criminaliteitsgeschiedenis. Tot midden 20ste eeuw ook sterk teleologische visie en
vooruitgangsvisie op de rechtsgeschiedenis, die geëvolueerd is tot vandaag de dag: het barbaarse verleden. Nood aan
kruisbestuiving tussen Geschiedenis en Recht.
4
