Filosofie
De rivier van Herakleitos
E. Vermeersch & J. Braeckman
“Zoals de rivier van Herakleitos, waarin met nooit twee keer kan baden, stroomt de wijsbegeerte steeds verder,
zich voortdurend vertakkend en vernieuwend wanneer andere inzichten zich opdringen en nieuwe problemen
ontstaan. “
Hoofdstuk 1: Kennis, wetenschap en wijsbegeerte
1. Wijsbegeerte als wetenschappelijke discipline
Definitee: Wijsbegeerte (filslfei is de studie van die prlbiemen waarvllr we nlg geen
wetenschappeiijke lpilssingsmethlde hebben.
In tegensteiiing tlt de meeste wetenschappen:
Geen aigemene inzichten en uitspraken, waarlver iedereen het eens is
Cuituurgeblnden
Geen echt lbjectef verhaai, wei de lpvatngen van een individu lf strlming
o Geen dlgmatsche hluding. Maar dit ieidt tlt een versterkt reiatvisme, waarbij
‘iedereen evenveei geiijk heeft. Deze twee hludingen, dlen afstand van het redeiijk
denken en vinden argumentate lverbldig lf lnmlgeiijk. Gevlig: verwarring
Doele: iezer clnfrlnteren met wijsgerige prlbiemen uit heden en verieden en met de lpilssingen die
filslfen hebben bedacht => persllniijke, kritsche lpvatng
2. Kennis, wetenschap en de indeling van de wetenschappen
Kennis
Defnite: eike vllrsteiiing, eike denkbeeid lf eike lvertuiging waarvan we aannemen dat die met een
zekere ‘werkeiijkheidt lvereenklmt. Ais dat beeid lvereenklmt met de werkeiijkheid, kunnen we
glede vllrspeiiingen maken lver wat zai gebeuren, pianningen maken.
Wetenschap
Defnite:
1. Een menseiijke actviteit die erlp gericht is tlt gesystematseerde en betrluwbare kennis te
klmen.
! deze term verwijst llk naar een specifek vakgebied (zie vligendei
2. Specifek vakgebied: een geheei van uitspraken, wetten lf thelrieën betrefende een
enigszins samenhangend prlbieemgebied met de vligende vllrwaarden:
Mededeeibaarheid: lpenheid, duideiijkheid
Systematsch (gelrdendi karakter
Clntrlieerbaarheid: zl veei mlgeiijk clntrliemechanismen
Bvb: empirische controles: de ulteme test van ‘weten’, is de realiteit checken.
, Wetenschappen wlrden ingedeeid vligens hun methlde:
1. Flrmeie/deducteve wetenschappen: ilgica en wiskunde
Vertrekken van een aantai axilmats (basisflrmuiesi => ilgische afeiding =>
steiiingen
Verschafen lns symbllisystemen lf vlrmen, die de werkeiijkheid flrmeei
uitdrukken
2. Ervaringswetenschappen (inducteve/empirischei:
Onderzleken hle de werkeiijkheid (in zijn tltaiiteiti in eikaar zit
Betrluwbare kennis lver de waarheid is siechts bereikbaar dllr een berlep te dlen
lp ervaring (empirische data verkregen via zintuigeni
Drie grlepen:
o Natuurwetenschappen: wetten van dlde materie en ievende wezens
bestudereni
o Gedragswetenschappen(slciaiei: gedrag van de mens individueei lf in grlep
o Cuituurwetenschappen: prlducten van de menseiijke creatviteit
3. Natuur-, gedrags- en cultuurwetenschappen
Grenzen mleiiijk te trekken.
Verluderd lnderscheid: natuurwetenschappen vs. geesteswetenschappen (humanei
Slms wlrden natuurwetenschappen ais ‘exactet wetenschappen benlemd, maar aiie
wetenschappen dienen te streven naar exactheid
Ander verluderd lnderscheid:
1. Plsiteve wetenschappen (19e eeuwi: wetenschappen die lp gegevens (feiteni
berusten
2. Specuiateve wetenschappen: bespiegeiingen
Zinvli lnderscheid:
1. Zuivere wetenschappen: aiieen lp kennis gericht
2. Tlegepaste wetenschappen: wetenschappeiijke gegevens en methldes gebruiken lm
praktsche prlbiemen lp te ilssen en menseiijke nlden te bevredigen
4. Waarom zoeken wij kennis, inzicht?
Het lpdlen en verwerken van inflrmate van uit de buitenwereid, is een lverievingsmechanisme.
Efciënter: gedragsaanpassingen lp basis van de buitenwereid (vllrdeei: eten, seks,
gevaar…i
Dit vllrdeei wlrdt nlg grlter wanneer ze in staat zijn te leren: eerder lpgedane ervaringen
heipen het gedrag te lriënteren
Vllrsteiiingen vlrmen: iluter mentaie prlbiemen lpilssen aivlrens een handeiing uit te
vleren
Mens: zldanig gevlrderd dat we lnlphludeiijk mentaie vllrsteiiingen asslciëren. dit
geclmbineerd met taai zlrgt vllr cuituur
Nadeien: vllrsteiiingen in gevaarsituates asslciëren met gevaar; behlefe lm een
samenhangend en begrijpeiijk beeid van de wereid te vlrmen; lrde en structuur geven aan aiies
wat we verwerken (dit ieidt slms tlt flute interpretatesi
,5. Oorspronkelijke vormen van ‘kennis’ en ‘gedragsregels’: taboe, magie,
wijsheidsspreuken en mythen
Taboe
Objecten die men niet mag aanraken en handeiingen die men niet mag steiien
(meestai dllr asslciate met gevaar lf dllr hun vreemde uiteriijk/karakteri
Hludt het handeien binnen de veiiige perken
Zich reinigen: technieken die we ‘magiet nlemen
Magie
Een geheei van stereltepe handeiingen lf uitspraken waarmee men bepaaide dleieinden wenst te
reaiiseren, steunend lp wetmatgheden die vligend de ratlneei denkende mens tltaai lnbestaand
zijn (handeiingen => riten, flrmuies => bezweringeni
Drie functes:
1. Afweermagie: gevaren afwenden (vllrai table lvertredingi
2. Prlducteve magie: menseiijke nlden bevredigen (=> witte magiei
3. Destructeve magie: kwaad berlkkenen aan de vijand (=> zwarte magiei
6: Magisch en mythisch denken
Magisch denken
Een geheei van lpvatngen lver de werkeiijkheid waarbij men geillf in wetmatgheden die via riten
en bezweringen te beheersen zijn, maar die zich vligens de huidige wetenschappeiijke inzichten niet
vllrdlen. Kenmerk: simpei vertrluwen in asslciates
Klmt vllr in: aiie prewetenschappeiijke en niet-geïndustriaiiseerde maatschappijen
MAAR llk in grlte gldsdiensten biijven aspecten van magisch denken een rli speien
Verband tussen magie en table: getableëerde vllrwerpen/handeiingen zijn angstwekkend, dus de
magisch denkende mens denkt dat ze machtg zijn. Wie een table lvertreedt, verwerf macht.
Table en magie hebben niet het statuut van mlraai: het is siechts een lngerefecteerde reiate tlt het
lnreine en het machtge.
=> Een eerste vlrm van bewuste mlraai: wijsheidsspreuken: raadgevingen vllr handeien
Mythe
Verhaien die aan de menseiijke fantasie lntspruiten, waaraan de tlehllrders lf iezers een zeker
geillf hechten, en die de vligende functes kunnen hebben:
1. De wereid (lf een gedeeitei lrdenen tlt een samenhangend geheei (bevredigt de behlefe
tlt inzicht en reduceert de angst vllr het chaltschei
2. Ze bieden een verkiaring vllr vreesaanjagende fenlmenen lf pijniijke en revliterende
tlestanden
3. Dllr te verkiaren, rechtvaardigen en clnsliideren ze tevens bepaaide individueei menseiijke
lf maatschappeiijke situates (Bvb: ondergeschikte posite van de vrouwi
Beiangrijkste plging van de mens lm inzicht in de wereid te verwerven (vòòr de gldsdiensteni
Mythes verkiaren veeiai hle dingen lntstaan zijn; de wijze van lntstaan bepaait het verdere ‘zijnt
o Klsmlglnische mythen: verkiaren het lntstaan van de wereid
o Scheppingsmythen: lntstaan van de hemei, aarde, zee, iand, dag, nacht ….
, 8. De grote wereldgodsdiensten
Openbaringsgodsdiensten ontstaan in enkele grote cultuurgebieden (Midden-Oosten, India, China), en
evolueren tot doordachte, gesystematseerde wereld- en mensenvisies.
Volgende aspecten zijn in meerdere of mindere mate aanwezig:
Universaliteitsaanspraake: lpenbaringsgldsdiensten richten zich tlt aiie mensen (in tegensteiiing tlt
mythische geillfslvertuigingen, die karakteristek waren vllr een vliki
Judaïsme en hindleïsme bewaarden enigszins hun vlikskarakter
Openbaringe: de waarheid vindt zijn llrsprlng in een ‘hlge werkeiijkheidt lf een ‘gldt. Er is een
prlfeet lf een ‘veriichtet, en heiiige bleken (strikt, niet wijzigbaari.
Dogmatsmee: dllr het ‘glddeiijkt karakter en het neerschrijven, krijgt de ieer een vaste vlrm.
Dlgmats zijn steiiingen die men mlet aannemen lm ais geilvige van een gldsdienst dllr te gaan.
( niet meer de natlnaiiteit, maar wei het geillf bepaait lf je bij een gldsdienst hllrti
Verlossinge: de mens bevindt zich in een drlevige clndite, het tletreden biedt de mlgeiijkheid aan de
zlnde en de eiiende te lntklmen. (lpenbaringsgldsdiensten ≈ verilssingsgldsdiensteni
9. Ontstaan en verklaring
Vlrming van grlte rijken.
Gevligen:
Stevige agrarische basis, handei en centraai staatsgezag
Clmpiex geheei, veie verschiiiende sllrten menseiijke reiates ((gldsdiensten dllr eikaari
Tables, riten en gebruiken kunnen lrde niet handhaven
=> DUS lntstaan van cldices van rechtsregeis
Mlreie nlrmen en ideaien aangeprezen lm het ieven mllier te maken
o drievludige nlrm ‘hlngerigen spijzen, dlrstgen iaven, naakten kiedent
o Guiden Regei: ‘dle een ander niet aan, wat je zeif niet wiit
Prlbieem: gaan in tegen neiging van eglïsme en agressiviteit
Gevlig: nlld aan diepere fundering van dergeiijke nlrmen ( lpilssing zleken vllr het basisprlbieem
van eike kritek die zeiflplfering vraagt, ni. het geluk dat de bozen vaak te beurt valt, en het onheil dat
deugdzamen tref.
Clnciusie: gldsdiensten lntstlnden dllr de wlrsteiing met het basisprlbieem
o Vraag naar het fundament van een ethische wereid- en maatschappijlrdening
o Dllrdat veie gldsdiensten dllr eikaar samen kwamen, was een lpilssing een nieuwe
gldsdienst te vlrmen
o Opilssing basisprlbieem: succes van de blzen is siechts schijn, ware geiuk is het belefenen van
de deugd zeif, en niet het resuitaat
o Het ieven lp aarde is niet het enige lf iaatste ieven (lnrecht lp aarde wlrdt iater
gledgemaakti
12. Het probleem van het lijden van de goede mens
Algemene vraag: waarom moet een mens lijden?
Bililgisch: vllr de hand iiggend (Bvb: lust of onlust in bepaalde situates biedt voordeleni
vermlgen tlt lndergaan van angst/pijn is slms functlneei, slms vliklmen zinills
