Samenvatting
Veiligheid,
Terrorisme en
Mensenrechten
Academiejaar 2023 – 2024
,Inhoud
1. Proloog en termen..............................................................................................................................3
1.1. Termen.........................................................................................................................................3
1.2. Verklaringen veiligheidsobsessie.................................................................................................4
1.2.2. Cultuursociologische verklaring............................................................................................4
1.2.3. Etymologische verklaring......................................................................................................5
1.2.4. Rechtsfilosofische verklaring.................................................................................................5
1.3. Antichoon-doctrine......................................................................................................................6
2. Perspectieven op veiligheid in verhouding tot de controlecultuur en het instrumentalistisch
strafrecht................................................................................................................................................6
2.1. Het begrip ‘terrorisme’................................................................................................................6
2.1.1. Enkele soorten terrorisme....................................................................................................6
2.1.2. Motieven..................................................................................................................................7
2.1.3. Aanpakken van terrorisme........................................................................................................7
2.2. Uitdieping tekst Garland..............................................................................................................8
2.2.1. De twaalf transformaties......................................................................................................8
2.2.2. Verklaringen van de twaalf transformaties.........................................................................10
2.2.3. De onhoudbare mythe van de soevereine veiligheidsstaat.................................................11
2.2.4. Aanpassingsstrategieën en ontkenningsstrategieën...........................................................11
2.2.5. Criminologische narratieven...............................................................................................12
3. Rechtvaardigingen van veiligheid met inbegrip van afdracht van veiligheidszorg aan private actoren
..............................................................................................................................................................12
3.1. De zes paradoxen.......................................................................................................................12
3.1.1. Veiligheid wilt risico’s indijken maar veronderstelt juist het voortduren van criminaliteit..12
3.1.2. De groei van de private veiligheidszorg heeft het publieke strafrecht niet verkleind, maar
net vergroot..................................................................................................................................13
3.1.3. Veiligheid belooft een gerust geweten maar verhoogt net de angst...................................13
3.1.4. Veiligheid wordt aangeprezen als universele waarde, maar aardt bij stigmatisering..........13
3.1.5. Veiligheid houdt vrijheid als wortel voor maar knaagt in feite aan burgerlijke vrijheden...14
3.1.6. Veiligheid wordt in de markt gezet als een ‘public good’, maar is vijandig ten opzichte van
de ‘good society’...........................................................................................................................14
3.2. Rechtvaardiging voor veiligheidszorg.........................................................................................14
4. Het strafrechtelijk instrumentarium inzake terrorisme.....................................................................14
4.1. Strafrecht als instrument van beheersing..................................................................................14
4.2. Wat is terrorisme?.....................................................................................................................14
4.3. Belgisch strafrechtelijk instrumentarium inzake terrorisme.......................................................15
1
,5. Het evenwicht tussen veiligheid en privacy in drie vraagstukken.....................................................16
5.1. Dataretentiesaga........................................................................................................................16
5.1.1. Argumenten voor en tegen.................................................................................................17
5.1.2. Wetgeving België................................................................................................................17
5.2. Gezichts- en gedragsherkenningscamera’s................................................................................19
5.3. Datagedreven strafonderzoek....................................................................................................20
5.3.1. Procedurele knelpunten......................................................................................................20
5.3.2. Recht op tegenspraak.........................................................................................................20
5.3.3. Hof van Cassatie 31 oktober 2023......................................................................................21
6. De zwarte jasmijnrevolutie...............................................................................................................21
6.1. Korte geschiedenis Afghanistan.................................................................................................21
6.2. Korte (politieke) geschiedenis Tunesië.......................................................................................22
6.2.1. De Jasmijnrevolutie.............................................................................................................22
6.2.2. Seifallah Ben Hassine..........................................................................................................23
6.2.3. Chronologie oprichtingen groeperingen en aanslagen.......................................................24
6.3. Vijf cases van lone-actors...........................................................................................................25
6.3.1. Anis Amri............................................................................................................................25
6.3.2. Abdel Majid Touil................................................................................................................25
6.3.3. Brahim Aouissaoui..............................................................................................................26
6.3.4. Mohamed Lahouaiej Bouhlel..............................................................................................26
6.3.5. Abdessalem Lassoued.........................................................................................................26
6.4. Conclusies..................................................................................................................................27
7. Terrorisme en het recht op vrijheid..................................................................................................27
7.1. Artikel 5 EVRM...........................................................................................................................27
7.1.1. Subparagraaf B....................................................................................................................27
7.1.2. Subparagraaf C....................................................................................................................28
7.1.3. Conclusie.............................................................................................................................28
7.2. Casestudy VK.............................................................................................................................28
7.2.1. ATCSA 2001.........................................................................................................................28
7.2.2. Control Orders....................................................................................................................29
7.2.3. TPIMs..................................................................................................................................29
8. Transitional justice in de Syrische context.........................................................................................30
8.1. Achtergrond conflict Syrië..........................................................................................................30
8.1.1. Van opstand naar burgeroorlog..........................................................................................30
8.1.2. Burgeroorlog met internationale dimensies.......................................................................30
8.1.3. Accountability gap..............................................................................................................30
2
, 8.1.4. Proliferatie van internationale misdrijven...........................................................................30
8.1.5. Detentie en gedwongen verdwijningen..............................................................................31
8.1.6. Impact op burgers...............................................................................................................31
8.1.7. Responsibility to protect?...................................................................................................31
8.1.8. Rechtvaardigheid op de schop............................................................................................31
8.2. Inspanningen voor rechtvaardigheid.........................................................................................31
8.2.1. Documentatie.....................................................................................................................32
8.2.2. Strafrechtelijk rekenschap...................................................................................................32
8.2.3. Waarheidsvinding...............................................................................................................32
8.3. Conclusie...................................................................................................................................33
9. Marteling en folterpraktijken in verhouding tot strafrechtelijke bewijsverkrijging...........................33
9.1. Het folterverbod – nationaal en internationaal recht................................................................33
9.2. Valt folteren te rechtvaardigen?................................................................................................33
9.2.1. Mogelijke ethische posities.................................................................................................34
9.2.2. ‘Wreedheid’ in de geschiedenis van de (Westerse) filosofie...............................................34
9.2.3. 5 rechtvaardigingsgronden van foltering............................................................................35
9.2.4. Bedenkingen.......................................................................................................................36
10. Examenvragen................................................................................................................................37
1.Proloog en termen
1.1. Termen
Strafbare poging: een crimineel voornemen of een criminele intentie waar een begin van
uitvoering is en een onderbreking van het begin van uitvoering door omstandigheden
onafhankelijk van de wil van de dader
Iter criminis: het traject naar de voltooiing van de strafbare poging = elke stap die iemand zet
naar de uitvoering van een daad
Net-widening effect: een maatregel die initieel werd ingevoerd om het strafrechtssysteem te
ontlasten, maar er net voor zorgt dat er meer mensen in aanmerking komen voor een
bepaalde straf, dus iemand die eerst ongestraft bleef, krijgt nu wel een (lichtere) straf
o Bv.: elektronische monitoring: ingevoerd om gevangenissen te ontlasten, maar nu kan
men meer mensen deze maatregel opleggen, ook mensen die ongestraft zouden zijn
gebleven als er geen EM was
EVRM, (1950): initieel een mechanisme om burgers te beschermen tegen te grote of te
machtige overheden, nu heeft het een dubbele functie
o Schildfunctie: beschermt de mensenrechten
o Zwaardfunctie: legt de overheid verplichtingen op om inspanningen te leveren om de
rechten te verwerkelijken en te doen gelden
Postmoderniteit: tijd waar er geen dominante vorm van ‘weten’ is, er zijn verschillende
levensvormen die allemaal legitiem worden geacht toch overheerst het technisch-
economische
3
, Publieke veiligheid: de manier waarop een overheid een zekere maatschappelijke ordening
tracht te bewerkstellen
o Staat ordent het maatschappelijke verkeer, er is echter wel een afdracht naar private
actoren in opmars
Veiligheidsobsessie: obsessie met veiligheid in de Westerse samenleving
o Recent fenomeen, laatste 30 jaar in opmars, leidt tot een risicosamenleving: men wilt
zich vrijwaren van alle risico’s
Om de obsessie met veiligheid te verklaren zijn er meerdere verklaringen.
1.2. Verklaringen veiligheidsobsessie
1.2.1. Cultuurfilosofische verklaring
Gaat er vanuit dat de maatschappij de voorbije eeuwen evolueerde naar een samenleving waarin de
levensomstandigheden artefacten zijn geworden
Artefact: een voortbrengsel van mensen, een menselijke constructie, iets gemaakt door de
mens
Als er iets misloopt in de samenleving door een artefact, dan accepteren we dat minder gemakkelijk
dan als de schade gemaakt is door een context zonder artefacten we accepteren natuurlijke
gebeurtenissen veel makkelijker
Bv.: men reageert anders op een granaat (artefact) dan op een storm/aardbeving
We leven momenteel in een ‘calamiteitsperk’: een tijd waarin calamiteiten (dus: crisissen en rampen)
elkaar in een ijltempo lijken op te volgen. Dit komt deels door technologische vooruitgang, maar ook
door hyperconnectiviteit.
Technologische vooruitgang leidt tot zeer veel vernieuwingen en vooruitgang die goed is en
de mensheid helpt, maar het leidt ook tot zeer veel vernietiging
o Bv.: het maken van atoombommen is een negatief gevolg
Hyperconnectiviteit: er zijn steeds meer manieren om met elkaar in contact te komen
wereldwijd, maar dit gaat gepaard met steeds meer mogelijkheden om elkaar ook wereldwijd
dwars te zitten
o Bv.: hacken, data-lekken…
Menselijke artefacten roepen een vorm van onveiligheid op in combinatie met
technologische vooruitgang en hyperconnectiviteit.
1.2.2. Cultuursociologische verklaring
Deze verklaring is een lange termijnperspectief.
De verklaring vindt zijn terugslag in de middeleeuwen en in het moderniseringsproces /
civilisatieproces civilisatieproces komt in versnelling tijdens de Verlichting, de industrialisatie en
mondialisering
Norbert Elias over het ‘civilisatieproces’:
Uitgangspunt: het gaat steeds beter met de veiligheid want in de middeleeuwen waren
geweldsdaden veel frequenter en heel normaal
4
, o Krijgshaftigheid en bloeddorstigheid waren deugden die gezien werden als
heldendaden
Bloeddorstige ridderadel raakte stillaan geciviliseerd en werd een soort hofadel die
krijgshaftigheden afzweerden
Er ontstaan steeds meer gecentraliseerde staten en er komt een monopolie op geweld
Er ontstaat een nieuw soort normconform gedrag dat maatschappelijk beloond wordt en er
komt een monopolisering van de legitieme machtsuitoefening bij de staat
o De gedecentraliseerde geweldsuitoefening wordt steeds meer gecentraliseerd (nu
nog bezig)
Principiële uitgangspunt van de veiligheidszorg in de postmoderne samenleving: overheid
heeft het geweldsmonopolie
1.2.3. Etymologische verklaring
Het woord ‘veiligheid’ komt van het middel-Nederlands woord ‘fehlig’, wat ‘beschut, afgedekt,
beschermt’ betekende.
Tijdens de middeleeuwen was veiligheid een zaak van de zwaardadel en vaak een feodale
overeenkomst tussen de heer en zijn horigen hadden vaak een ‘quid-pro-quo’ overeenkomst:
veiligheid in ruil voor economische productie
Deze transactionele quid-pro-quo overeenkomst geldt vandaag de dag nog steeds: de staat vraagt
gehoorzaamheid en een deel van je vrijheid in ruil voor veiligheid
1.2.4. Rechtsfilosofische verklaring
In 1567 schreef Boudin het boek ‘six livres de la république’, waarin hij het probleem van de quid-pro-
quo overeenkomsten beschrijft
Vanaf de 18de eeuw is er een opkomst van de sociale contract theorieën van Hobbes en Rousseau
In 1651 schreef Hobbes zijn Leviathan, waarin veiligheid het doel van de staat én van het sociaal
contract is:
Hij zegt dat als je mensen ‘vrij’ laat, dus zonder staat, dat het resultaat dan een oorlog van
allen tegen allen is, aangezien de bezits- en de machtshonger van mensen grenzeloos is en
men elkaar continu wantrouwt en vreest natuurtoestand
De staat moet dus voor een bepaalde vorm van orde zorgen
Aan het hoofd van de staat staat de absolute monarch, die het symbool is van de staatsmacht
o Heeft een bisschopsstaf en een zwaard
Sociaal contract vraagt een inruiling van een deel van je persoonlijke vrijheid voor veiligheid
en bescherming door de staat
Een verdere evolutie van het denken over veiligheid gaat steeds meer uit van de sociale contract
theorieën vanaf Locke komt het accent wel meer te liggen op de democratische legitimatie van de
veiligheidszorg:
Oog voor bescherming van vrijheid en voor het handhaven van grondwettelijk beschermde
rechten en vrijheden = dus het beschermen van veiligheid, maar ook een bescherming tegen
een te verregaande inmenging van de staat in het privéleven van de burger
Er ontstaat een dubbele zorg om veiligheid:
5
, De verplichting om te zorgen voor veiligheid door criminaliteitsbestrijding, maar de overheid
mag hierin haar macht niet misbruiken en moet de grondrechten en de vrijheid van haar
burgers respecteren in dit proces
De spanningsverhouding tussen deze instrumentaliteit en bescherming is niet evident, en doorheen
de tijd is er een pendelbeweging in de gerechtelijke wereld.
Soms nadruk op inperken overheidsmacht: EVRM, UVRM
Soms nadruk op veiligheidszorg en criminaliteitsbestrijding: enorme militaire aanwezigheid
na terroristische aanslag
1.3. Antichoon-doctrine
Werd na 9/11 ingevoerd in België
Stelt dat onrechtmatig verzameld bewijs niet per definitie moet worden uitgesloten, onder bepaalde
omstandigheden kan het door de rechter toch worden gebruikt
Veiligheid is het ultieme doel van de politieke gemeenschap:
Is samen met andere belangen zoals vrijheid het doel
Veiligheid is veel fundamenteler dan eender welke grondrecht
Het is de hoeksteen van de samenleving
Veiligheidszorg is de essentiële kerntaak van de overheid in de dubbele betekenis van
instrumentaliteit en van bescherming = zwaard en schildfunctie
2.Perspectieven op veiligheid in verhouding tot
de controlecultuur en het instrumentalistisch
strafrecht
Dit hoofdstuk gaat uit van de tekst van David Garland: ‘The limits of the Sovereign State: Strategies of
Crime Control in Contemporary Society’
2.1. Het begrip ‘terrorisme’
Het begrip ‘terrorisme’ is een veelkoppige draak en heeft veel verschillende samenstellingen
Het gebruiken van de term zorgt voor bepaalde gevoelens en heeft zowel op formeelrechtelijk als op
materieel rechtelijk zware gevolgen
Moeilijk om een universele definitie van het fenomeen te vormen
2.1.1. Enkele soorten terrorisme
Narco-terrorisme: de financiering van terrorisme door middel van drugshandel en/of het
gebruiken van terroristische middelen door drughandelaars
Staatsterrorisme: terrorisme uitgevoerd door de staat om een bepaalde politieke ordening in
stand te houden
o Doodstraf, foltering, bombardementen…
Separatistisch terrorisme: onafhankelijkheidsstrijders gaan de heersende macht proberen te
verslaan/demoraliseren om een eigen staat te kunnen oprichten
o IRA, PLF
Stochastisch terrorisme: kans op een aanslag neemt toe als er in een samenleving grote
stromen van radicaal gedachtegoed rondgaat
6
, o De statistische kans stijgt
Dierenrechtenextremisme
Ecoterrorisme: ongeoorloofd geweld gebruiken in functie van klimatologische doelstellingen
Jihadistisch terrorisme: terroristische activiteiten om te streven naar een mondiale
heerschappij van de islam en de oprichting van een islamitische staat
Rechtsextremisme: bedreigt de democratische rechtsorde en streeft antidemocratische
doeleinden na
o Is enorm in opmars
Terrorisme kan gepleegd worden door een operationele éénling = persoon die een daad in zijn/haar
eentje pleegt
Hun gedachtengoed kan wel horen tot andere gemeenschappen
Zijn heel moeilijk om op te sporen
Handelen vaak niet uit 1 motief
Hun aanslagen kunnen ook worden erkent/opgeëist door een ‘erkende’ terroristische
groepering
2.1.2. Motieven
Men erkent 3, en soms zelfs 4, motieven die aan de oorzaak kunnen liggen van terrorisme:
Revenge: de persoon is uit op wraak
Renoun: de persoon is uit op roem/erkenning
Reaction: de persoon wilt iets/een bepaalde reactie uitlokken
Redemtion: de persoon is uit op radicale verlossing (bv.: incels, jihadisten)
2.1.3. Aanpakken van terrorisme
Terrorisme is niet hetzelfde als banditisme, terroristen zijn uit op het zaaien van zo veel mogelijk
angst
9/11 zorgde voor een enorme omslag, was een enorme gebeurtenis en door de massamedia en live
uitzending had iedereen het gevoel van getuige te zijn hoe reageerde Bush/VS?
Bush verklaart de terroristen (Taliban en al Qaida), Afghanistan en Irak de oorlog 1
Bepaalde bevolkingsgroepen worden gestigmatiseerd
o Focus lag dus niet op de geïsoleerde terroristische organisaties verantwoordelijk voor
9/11
Zorgt voor een enorme opleving van terrorisme in het Westen
Deze situatie kan je doortrekken naar de huidige situatie met Hamas, Hamas is niet het
Palestijnse volk, en toch wordt het Palestijnse volk slachtoffer voor daden van Hamas
Hoe moet men terrorisme aanpakken? geen simpele oplossing voor handen
Men moet geen oorlogsmisdaden plegen
Men moet strijden tegen de daders, niet tegen het land of de gehele gemeenschap
Men moet focussen op de lokale context van radicalisering
Men moet niet gaan samenwerken met andere corrupte regimes om een ander corrupt
regime te ‘verslaan’
Een staat moet erkennen dat terrorisme niet kan worden uitgeroeid
1
Interessant artikel voor achtergrondkennis: https://npokennis.nl/longread/7459/hoe-leidden-de-aanslagen-
op-9-11-tot-een-oorlog-tegen-terreur#id-3
7
