RECHTSSOCIOLOGIE
Deze samenvatting bevat de lessen:
2, 3, 4, 4b, 5, 6, 9, 10, 12, 14, 15, 16, 19
1. Waarover gaat rechtssociologie?
Rechtssociologie lijkt ‘gewoon’ een vak. De onderworpen zijn toch (meestal) vertrouwde
juridische onderwerpen.
Verschillen met rechtswetenschap
Rechtssociologie Rechtswetenschap
Methode Empirische methode Doctrinaire methode die 1.1
meerderde methoden
omarmt
Perspectief Extern perspectief Intern perspectief 1.2
(deelnemers aan de
praktijk)
1.1 Methode
Juridische (doctrinaire) methode
Regel
Subsumptie: feiten onder regel brengen
Feiten
Juridische (doctrinaire) methode: technieken
Feiten verzamelen (voor zover juridisch relevant) → (beperk) empirisch
De regel moet worden ‘gevonden’ → heuristiek
De regel kan open of vage normen bevatten → interpreteren volgens de juridische
technieken
De geldigheid van een norm controleren
→ beoordelen volgens de interne systematiek, formeel-juridische criteria
Meerdere regels zijn mogelijk →afwegen
Regelcreatie of bestaande regel kent gebreken
→ voorgeschreven hoe het ‘zou moeten’ (sollen / ought to be) / verbeteren van
de regel (normatief)
Deze beslissingen / een standpunt worden gelegitimeerd / verdedigd →
argumentatie
Pagina 1 van 129
Eliza Nielandt - 2023
,Alles binnen grenzen vh. doctrine, met het oog op bewaken vd. coherentie vd. doctrine.
Voorbeeld van een doctrinaire methode: Genitale verminking/besnijdenis (genital
mutilation/cutting) in Senegal
1) Vaststelling van een probleem
2) Juridische ‘doctrinair’ onderzoek: “welke juridische instrumenten zijn relevant?”
3) Zoeken en analyseren van juridische bronnen
o Verdragen, constitutioneel recht en wetgeving van Senegal
o Rechtspraak (Senegal)
o Doctrine (artikels en boeken)
Analyse van juridische bronnen wijst op bestaan van een sterk mensenrechtelijk
kader: probleem opgelost!
Maar, zijn deze instrumenten ook effectief?
o Waarom wel, waarom niet? Falende implemenatatie/handhaving? Weinig
maatschappelijke steun/naleving?
o Deze vragen kan je niet beantwoorden d.m.v. een uitsluitend juridische
analyse, een empirisch onderzoek is nodig
Doctrinaire trefwoorden, formulering en vragen
Privaatrecht, strafrecht, gerechtelijk recht, personen- en familierecht, ...
De rechtmatigheid van ..., de bevoegdheid om ..., de strijd van ... met ..., de
aansprakelijkheid van ..., de strafbaarheid van ..., de gebondenheid aan ..., de
rechtsgevolgen van ..., de geldigheid van ....,(uitzonderings-)gronden, rechten,
plichten, ...botsing, afweging, ...
Inhoud van een verdrag, wet, decreet, voorstel, procedure, ...
Inhoud van een vonnis of een arrest.
Doctrine, rechtssystematiek, dogmatiek.
Law in the books
Vragen: “hoe luidt het recht?”, “wat omvat het recht?”, “wat is toepasselijk recht” en
“hoe zou het recht moeten luiden?”
Empirische methode
Wetenschappelijke gegevensverzameling in de praktijk, in het ‘veld’
Recht in de samenleving
Verschillende technieken: surveys, veldwerk, observaties, statistische analyses, …
Empirische/rechtssociologische trefwoorden, formulering en vragen
De effectiviteit van ..., de doelmatigheid van ..., de werking van ..., de effecten
ofrisico’s van ..., het functioneren van ...
De oorzaken van..., de totstandkoming van..., de invloed van...
Ervaringen met ..., de perceptie van..., de aanvaarding van..., de waardering
van...
Verklaring, gevolgen, oorzaken.
Law in action
Vragen: “Hoe is het recht ontstaan?” en “Hoe werkt het recht?”.
Pagina 2 van 129
Eliza Nielandt - 2023
,1.2. Perspectief:
schematisch (1/3)
Intern perspectief Extern perspectief
Deelnemersperspectief Toeschouwersperspectief
Interne, autonome logica Relatie tot maatschappelijke context
Rechtszekerheid en rechtseenheid Onzekerheid en variatie
Gericht op rechtspraktijk Gericht op beleid/wetenschap
Structureel gericht op bewaken en Constructief subversief
versterken van de coherentie van het
recht
schematisch (2/3)
Intern perspectief Extern perspectief
Rolmodel van de rechter centraal Ook rollen voor wetgever, handhaver en
uitvoerder, onderzoeker.
Vooronderstelling dat recht praktisch een
verschil uitmaakt Toetsing van effectiviteit van het recht.
Monodisciplinair; doctrinair Interdisciplinair door aanvullende
disciplines: empirisch of normatief.
Vooral ‘casus-methode’ en belang Verschillende methoden.
argumentatie. Juridisch normatief.
Hoe luidt het recht? Hoe werkt het recht?
Hoe zou het moeten luiden? Hoe ontstaat het recht?
schematisch (3/3)
Intern perspectief Extern perspectief
Is = ought Is ≠ ought
Opmerkingen bij empirische methode en extern perspectief:
Externe perspectief vervangt het interne perspectief niet!
Doctrinaire methoden blijven noodzakelijk als jurist; ze definiëren de identiteit
van een jurist.
De professionele toepassing van doctrinaire kennis gaat gepaard met een inzicht
in de voordelen én tekortkomingen van het interne perspectief.
Externe perspectief complementeert het interne perspectief: verschillende vragen
vanuit beide perspectieven.
Pagina 3 van 129
Eliza Nielandt - 2023
,Illustraties externe perspectief
Waarom wordt (werd) het wettelijk vastgelegde rookverbod quasi perfect
nageleefd in de VS en maar gedeeltelijk in België?
o Waarom waren de eerste rookverboden succesvol in California in de jaren
’80 –terwijl roken daarvoor erg populair was in de US?
o Kan je niet beantwoorden vanuit een intern perspectief (en al evenmin
vanuit een doctrinair perspectief)
Antwoord vanuit een extern perspectief: mate van “dubbele institutionalisering”
o Wat is de impact van de zogenaamde ‘juridisering’ op traditionele
domeinen van de samenleving, bijvoorbeeld onderwijs of zorgverlening?
o Hoe kan de achterstand bij de rechtbanken van eerste aanleg en bij de
hoven van beroep worden weggewerkt?
o Waarom komt Online Dispute Resolution in civiele zaken zo moeizaam van
de grond, terwijl online bankieren/shoppen/administratie... zo succesvol is?
o ..
Deze vragen kunnen niet vanuit een intern perspectief worden verklaard.
Conclusie
Rechtssociologie:
Methode en perspectief
Centrale vragen: “hoe werkt het recht?” en “hoe is het recht ontstaan?”
Kijk voor, rond, en na “het recht”.
Pagina 4 van 129
Eliza Nielandt - 2023
,2. Waarom rechtssociologie?
Overzicht van argumenten, oude en nieuwe:
1) Academisering van de rechtenstudie
2) Maatschappelijke ontwikkelingen en het recht
3) Professionele ontwikkelingen - Evoluties binnen de juridische beroepen
4) Meerwaarde voor de rechtspraktijk: concrete voorbeelden voor juridische
beroepen
1. Sociaalwetenschappelijke disciplines (zoals rechtssociologie) zijn
‘academische studies’.
Niet direct op een beroep gericht
Academisering = wetenschappelijke bijdrage aan een wetenschappelijke
theorievormig in het rechten onderwijs
o Mensen opleiden
o Wetenschappelijke wijze om aspecten te benaderen die met het recht
gerelateerd zijn
Empirische gegevens gebruiken
Componenten
o Empirisch en sociaalwetenschappelijke methode
o Theorievorming
o Belang van wetenschappelijke benadering van samenlevingsproblemen
2. Maatschappelijke ontwikkelingen en recht
Toenemende complexiteit van de te reguleren maatschappelijke domeinen
o Bep. fenomenen komen pas later aan oppervlakte (vb. relatievormen)
Mondige burger wil meer verantwoording (en inspraak)
o Burgerparticipatie: eisen meer inspraak in dossiers
Schaarse overheidsmiddelen dwingen tot effectiviteit en efficiëntie van wetgeving
en geschilbeslechting
o In welke mate omzetting regels in praktijk en vooral waarom wel/niet toep.
‘Better regulation” en gestage groei van evaluatiecultuur: wat werkt best?
Digitalisering veroorzaakt nieuwe juridische problemen (vb. van administratie)
Meer aandacht voor performante handhaving, uitvoering en naleving van regels
o Wat zijn efficiënte handhavingsmanieren? Politie? Anders?
3. Professionele ontwikkelingen (juridische actoren)
Rechters moeten niet-juridische complexe problemen begrijpen.
Advocatenkantoren willen ‘problem solvers’ en ‘T-shaped professionals’ (diepe
juridische kennis, breed algemeen inzicht)
o Gespecialiseerde advocatenkantoren >< algemene kennis
Communicatie met experten uit andere disciplines (biotechnologie, technologie,
sociologie, criminologie, economie...).
Alternative Dispute resolution (ADR): alternatieve geschilbeslechting
introduceertinzichten uit de psychologie.
Pagina 5 van 129
Eliza Nielandt - 2023
,4. Rechtspraktijk
Hoe concreet rechtssociologisch onderzoek de rechtspraktijk versterkt en een
meerwaarde biedt.
Advocaat
Geschilbeslechting kan op meerdere wijzen (alternatieven)
Bemiddeling
Arbitrage
Klassieke rechtszaak
Inzichten in de voor- en nadelen van deze manieren.
Zijn beweerde voordelen arbitrage wel effectief daar?
Sociale advocatuur
Door de overheid georganiseerde rechtshulp : Eerstelijnsbijstand
Onderzoek door Steven Gibens (e.a.: JAM project, 2012-2017)
Justitiehuizen en Commissies voor Juridische Bijstand
Aanbevelingen
o 1). Ontvang cliënten (rechtszoekenden) aan een tafel waar zowel juristen
als sociale werkers zetelen
o 2). Problematiek van hulpbehoevenden is breed, niet enkel tot het recht
beperkt
o Gevolg: Toegang tot het recht wordt verbeterd.
Rechter
Invulling van open normen vereist goed inzicht in de samenleving.
‘belang van het kind’ in een andere cultuur? (vb. besnijdenis)
Culturele interpretaties kunnen rechterlijk oordeel sluipend beïnvloeden
‘eerwraak’?
Bepaalde handeling stellen indien eer bep. persoon werd geraakt. (vb. eermoord,
verkrachting, echtscheiding)
Sommige rechters: ‘verzachtende omstandigheid’ (culturele achtergrond
Andere rechters: ‘verzwarende omstandigheid’ (doelbewust, gepland)
Pagina 6 van 129
Eliza Nielandt - 2023
,Ambtenaar justitieel beleid
Rechtssociologie kan nuttig zijn bij de (her)vorming van justitieel beleid
Toegang tot het recht verbeteren?
Kennis over het recht?
Taal van de informatie/procedure
Psychologische belemmeringen?
Complexiteit van het recht?
Belang van een actieve houding: zelf rechtszoekende opzoeken
Bedrijfsjurist
Contracten
Wat kan er in een contract gepland worden?
Met juridische kennis
o Omschrijving van de prestaties, gevolg van onzekere gebeurtenissen,
gevolgen van gebrekkige prestaties, juridische afdwingbaarheid door
opname van sancties.
o Gedetailleerd contract is aangewezen bij: onzekerheid, veel partijen, grote
belangen.
o Juridische kennis vereist
Met sociologische kennis
In Japan is een te uitvoerig contract een teken van wantrouwen.
Wetgever
Dubbele institutionalisering
Van ontluikende sociale normen tot wet.
o Maatschappelijke norm die heerste bevestigd door de wetgever
Wanneer grijpt de wetgever best in?
Timing is cruciaal
De maatschappelijke steun voor een wet(svoorstel) kan gemeten worden via
rechtssociologisch onderzoek.
Rechtssociologie onderzoekt ook de factoren die bijdragen tot naleving en
effectiviteit
Sociologen: wat is de steun voor bep. wetsvoorstel?
o Dan: wetgever kan weten wanneer politiek dit best omzet in praktijk
Pagina 7 van 129
Eliza Nielandt - 2023
,Samenvatting
rechtssociologie versterkt het recht als opleiding en als maatschappelijke praktijk.
Versterking van de opleiding
Wetenschappelijk karakter van de opleiding
Kritische houding: Kritische reflectie over het vakgebied / het recht
o Bepaalde regels geleerd → hoe werken in maatschappij + in welke mate
van toep.?
o ‘ivoren toren’: prof vaak in ivoren toren van de universiteit
o Wel bezig met recht, niet met praktijk
Onderzoekende houding
Samenwerking stimuleren met andere disciplines
Versterking van het recht
Groei van evidence-based beleid en wetgeving (zeker in tijden van fake news van
belang).
Het recht met haar professionals in de samenleving plaatsen.
Afbraak van ‘ivoren torens’
Pagina 8 van 129
Eliza Nielandt - 2023
,H1.Wat is rechtssociologie?
1.1. Inleiding
Rechten (doctrinaire studie) Rechtssociologie
Intern perspectief Extern perspectief
→ Deelnemersperspectief → Toeschouwersperspectief
→ Bewaken coherentie van het recht → Niet bezorgd om samenhang van de
→ Verband met rechtspraktijk doctrine
→ weinig verband met rechtspraktijk
Doctrinaire methode Empirische methode
→ Normatief: ‘ought’ = is, of ‘law in the → ‘Law in action’: ‘is’
books → Empirisch, niet argumentatief: een
→ Argumentatief: een standpunt wordt hypothese kan ontkracht worden.
verdedigd met argumenten
→ Rechtsmethodiek
Rechtssociologie is de studie van de relatie tussen recht en samenleving vanuit een
empirisch en extern perspectief.
1.2. “Het belang van de sociologie voor de beoefening van het recht”
(Koen Raes)
Te kennen: 1,2, 5, 6 en 7
1. De pleinvrees van juristen
Stelling van Luc Huyse en Hilde Sabbe
Juristen blijven weg van het politieke debat
o Wel aanwezig, maar waken er niet over dat recht de rechtsstaat waarborgt
o 1996: Zaak ‘Dutroux’
Oefenen ‘waakhondfunctie’ over rechtsstaat te weinig uit
Voorbeelden
o Spaghetti-arrest: onderzoeksrechter was uitgenodigd op spaghettifestijn
van 1 vd. ouders. De onderzoeksrechter werd uit de zaak verwijderd
aangezien hij betrokken was. Dit leidde tot verontwaardiging van de
bevolking. Gevolg ontevredenheid: de Witte Mars (Brussel)
Veronderstelling: juristen met diploma in de rechten zouden zich met bepaalde missie
moeten vereenzelvigen en verantwoordelijkheid moeten opnemen.
Obstakel: juristen bekijken het recht als instrument
Rechter is louter een middel, en geen doel op zich
Recht als vaardigheid om het middel te kunnen gebruiken
Pagina 9 van 129
Eliza Nielandt - 2023
, 2. sire, il n’y plus d’intellectuels
Geen pleinvrees, ook geen voorvechters van universele waarden en intrinsieke waarde
van het recht
Utilitair individualistisch denken
Advocaten wel bezig met cliënten, niet met intrinsieke belang
Gebruiken recht in situatie om in bepaalde situatie bepaalde mensen te
verdedigen
Recht op zich niet verdedigen
Niemand staat op om te vechten voor de rechtsstaat
Studenten: (rendementsdenken en instrumenteel denken)
Juristen: geen helden die vechten voor de rechtsstaat
o Zien recht eerder als instrument in bep. concrete gevallen
Hoogleraren: te druk met verzamelen van kredieten
3. Rechtenstudenten zijn niet alleen studenten in het recht (Niet te kennen)
R. DAHRENDORF, “The education of an elite: Law faculties and the German upper
class”, 1964.
De karakteristieken/typerende kenmerken van rechtenstudenten in 1964 in Duitsland
(de eigenschappen van het profiel van iemand die rechten studeert)
1) Uit hogere klassen
2) Keuze voor rechten door vanwege weinig wettenschappelijk karakter
3) Weinig vrouwelijke studenten
4) Beter gekleed, auto, en actieve studentenclubs bevestigen elitaire status
5) Meer interesse in partijpolitiek (politieke spelletjes etc.) & in selectie feestjes dan
in kunst en hard werken
6) Geen wetenschappelijk-theoretische belangstelling voor het recht: ‘het recht’
interesseert hen niet
7) Meer interesse in wat ze met diploma kunnen doen, dan in de kennis
Is Dahrendorf’s analyse ook in België en in 1999 van toepassing?
Koen Raes (heeft dezelfde oefening gemaakt)
Nee, minstens evenveel vrouwelijke studenten
Ja, voor bepaalde aspecten
o Hogere sociale afkomst blijft van toepassing
o Wetenschappelijke interesse in het recht blijft beperkt
▪ Weinig studenten willen doctoreren in rechten (cfr. FWO)
▪ Weinig theoretisch-wetenschappelijke interesse in het recht en
verwante opleidingsonderdelen (rechtssociologie, folosofie,
rechtstheorie
▪ Studenten willen of efficiënte wijze diploma halen
Pagina 10 van 129
Eliza Nielandt - 2023
