INHOUDSOPGAVE
H.01 – wat is economie? wat doet de econoom? ..................................................................................................... 5
Wat is economie? .............................................................................................................................................................. 5
Keuze ................................................................................................................................................................................. 5
Economie ........................................................................................................................................................................... 5
Schaarste ........................................................................................................................................................................... 5
Economische behoeften .................................................................................................................................................... 6
3 soorten economische behoeften ............................................................................................................................... 6
Opportuniteitskost ............................................................................................................................................................ 7
Marginaliteit ..................................................................................................................................................................... 8
Grafiek: Optimale studieduur/bijscholing/specialisatie (theoretisch)..................................................................... 8
wetenschappelijke benadering.......................................................................................................................................... 9
Model: de productiemogelijkhedengrens (PMG) ............................................................................................................ 10
Eenvoudige economische kringloop ................................................................................................................................ 12
Uitgebreide economische kringloop (enkel geldstromen) ....................................................................................... 13
Bemerkingen economische kringloop ............................................................................................................................. 13
Holistische visie ............................................................................................................................................................... 14
Klassiek economisch model ......................................................................................................................................... 14
Duurzame ontwikkeling................................................................................................................................................... 15
Zienswijze donut-economie ............................................................................................................................................. 15
H.02 – Voorlopig niet kennen.................................................................................................................................15
H.03 – Voordelen van samenwerking .....................................................................................................................16
Evidente samenwerking .................................................................................................................................................. 16
Comparatieve productiviteit (David Ricardo) ....................................................................................................... 16
H.04 – Vraag, aanbod en marktevenwicht ..............................................................................................................19
4.1. Inleiding .................................................................................................................................................................... 19
4.2. Wet van de vraag ..................................................................................................................................................... 19
Het vraagschema en de vraagcurve ............................................................................................................................ 19
Individuele vraag en marktvraag ................................................................................................................................. 20
Verandering van vraag en verandering van de gevraagde hoeveelheid ..................................................................... 20
4.3. Wet van het aanbod ................................................................................................................................................. 22
Herhaling ......................................................................................................................................................................... 22
Bepaling van het marktevenwicht................................................................................................................................... 23
Inleiding ....................................................................................................................................................................... 23
Marktevenwicht .......................................................................................................................................................... 23
Verandering van het marktevenwicht ......................................................................................................................... 24
Wet van Davenant-King............................................................................................................................................... 24
H.05 – elasticiteit ..................................................................................................................................................25
INleiding .......................................................................................................................................................................... 25
prijselasticiteit van de vraag ........................................................................................................................................... 26
Berekening 1: procentuele benadering: ...................................................................................................................... 26
Berekening 2: middelpuntelasticiteit: ......................................................................................................................... 26
Berekening 3: puntelasticiteit (van de vraag) ............................................................................................................. 27
1
, Extra: eerste afgeleide................................................................................................................................................. 27
Elastische en onelastische vraag: ................................................................................................................................ 28
ELASTISCHE VRAAG – EENHEIDSELASTICITEIT – ONELASTISCHE VRAAG .................................................................... 29
PERFECT ELASTISCH – PERFECT ONELASTISCH ............................................................................................................ 29
PERFECT ELASTISCHE VRAAG ...................................................................................................................................... 30
PERFECT ONELASTISCHE VRAAG ................................................................................................................................. 30
prijselasticiteit en omzet ............................................................................................................................................. 32
Kruisprijselasticiteit van de vraag ................................................................................................................................... 33
Berekening 1: Procentueel .......................................................................................................................................... 33
Berekening 2: middelpuntelasticiteit .......................................................................................................................... 33
Berekening 3: puntelasticiteit ..................................................................................................................................... 33
Inkomenselasticiteit van de vraag................................................................................................................................... 34
Berekening 1: procentuele benadering ....................................................................................................................... 34
Berekening 2: middelpuntelasticiteit .......................................................................................................................... 34
Berekening 3: puntelasticiteit ..................................................................................................................................... 34
Wet van Engel.............................................................................................................................................................. 36
H.08 – gezinnen consumeren .................................................................................................................................39
Inleiding ........................................................................................................................................................................... 40
Goederenbundel en consument ................................................................................................................................. 40
(Marginaal) nut............................................................................................................................................................ 40
Budgetlijn .................................................................................................................................................................... 41
VOorkeuren ..................................................................................................................................................................... 42
Duurzame consumptie .................................................................................................................................................... 42
Grafische afleiding .......................................................................................................................................................... 43
Afleiding van de indifferentiecurve ............................................................................................................................. 43
Kenmerken van indifferentiecurve.............................................................................................................................. 43
Wijziging in het budget................................................................................................................................................ 45
Wijziging in de prijzen ................................................................................................................................................. 45
Afleiding van de vraagcurve ........................................................................................................................................ 46
H.06– welvaart ......................................................................................................................................................47
Welvaartseconomie......................................................................................................................................................... 47
Welvaart van de consument (consumentensurplus) ............................................................................................... 48
Impact prijswijziging op CS .......................................................................................................................................... 50
Welvaart van de producent (producentensurplus) ................................................................................................. 51
Impact prijswijziging op producentensurplus ............................................................................................................. 52
Totale welvaart op de markt ........................................................................................................................................... 53
Marktefficiëntie ............................................................................................................................................................... 54
Deadweight loss (welvaartsverlies) ................................................................................................................. 54
Efficiëntie......................................................................................................................................................................... 56
Welvaart op de markt ..................................................................................................................................................... 56
H9.0 – Gezinnen bieden arbeid aan ........................................................................................................................57
De budgetlijn ................................................................................................................................................................... 57
De voorkeuren – Keuze van de gezinnen: algemeen evenwicht ...................................................................................... 58
Hoeveelheid aangeboden arbeid ................................................................................................................................ 58
Duurzame arbeid ............................................................................................................................................................. 58
Wijziging in het loon ........................................................................................................................................................ 59
Stijging van het reële loon ........................................................................................................................................... 59
Arbeidsaanbodscurve ...................................................................................................................................................... 59
2
, Afleiding van de arbeidsaanbodcurve ......................................................................................................................... 59
H.10 – Basisbegrippen productie ............................................................................................................................60
De producent ................................................................................................................................................................... 60
Productie en productiefactoren....................................................................................................................................... 60
Het productieproces ........................................................................................................................................................ 61
Schematische voorstelling ........................................................................................................................................... 61
De productiefunctie ......................................................................................................................................................... 61
De (traditionele) productiefunctie op KT .................................................................................................................... 62
Productiviteit ................................................................................................................................................................... 62
Gemiddelde productiviteit .......................................................................................................................................... 62
Marginale productiviteit.............................................................................................................................................. 63
Wet op de toe- en afnemende marginale productiviteit ............................................................................................ 63
H.11 – Optimale factorcombinatie .........................................................................................................................64
De optimale factorcombinatie ........................................................................................................................................ 64
Productie-isoquant ...................................................................................................................................................... 65
Isokostenlijn ................................................................................................................................................................ 65
Optimale factorkeuze .................................................................................................................................................. 66
H.12 – Productiekosten .........................................................................................................................................67
Vaste, variabele en totale kosten .................................................................................................................................... 67
Gemiddelde kosten .......................................................................................................................................................... 67
Marginale kosten ............................................................................................................................................................ 69
Verloop MK vs GVK & GTK........................................................................................................................................... 71
Kostenverloop op lange termijn ...................................................................................................................................... 72
Schaaleffecten ................................................................................................................................................................. 73
H.13 – inleiding .....................................................................................................................................................74
Inleiding ........................................................................................................................................................................... 74
Marktvormen .............................................................................................................................................................. 74
Duurzaamheidsrapportering: ...................................................................................................................................... 74
Studie van de marktvormen (2)................................................................................................................................... 75
H.13 – perfecte concurrentie ‼ ....................................................................................................................76
Eigenschappen van perfecte concurrentie ...................................................................................................................... 76
Basiskenmerken perfecte concurrentie ...................................................................................................................... 76
Opbrengsten, winstmaximalisatie en de aanbodcurve van de individuele producent .................................................... 77
Opbrengsten bij perfecte concurrentie ....................................................................................................................... 77
Productiebeslissing ...................................................................................................................................................... 77
Economisch verlies… (tijdelijk?) sluiten of niet? ......................................................................................................... 79
Individuele aanbodcurve ............................................................................................................................................. 80
Producentensurplus op KT .......................................................................................................................................... 81
Break-even hoeveelheid .............................................................................................................................................. 81
Hoeveelheid en vooropgestelde winst ........................................................................................................................ 82
Inleiding bij 13.3 en 13.4 ................................................................................................................................................. 82
Marktuitkomst ............................................................................................................................................................. 82
De marktuitkomst op korte termijn................................................................................................................................. 83
Goede/slechte/normale tijden op KT .......................................................................................................................... 83
De marktuitkomst op lange termijn ................................................................................................................................ 85
Marktuitkomst ............................................................................................................................................................. 85
Marktwerking op LT .................................................................................................................................................... 85
3
, Marktuitkomst op LT ................................................................................................................................................... 86
Is perfecte concurrentie efficiënt? ................................................................................................................................... 88
H.14: monopolie....................................................................................................................................................89
Eigenschappen van een monopolie ................................................................................................................................. 89
Inleiding ....................................................................................................................................................................... 89
Vormen van monopolies ............................................................................................................................................. 89
Hoe ontstaan monopolies? ............................................................................................................................................. 90
Toetredingsbarrières ................................................................................................................................................... 90
Opbrengsten, winstmaximalisatie en het gedrag van de monopolist ............................................................................. 91
Vraag en prijs bij de monopolist .................................................................................................................................. 91
Prijs en totale opbrengsten bij de monopolist ............................................................................................................ 92
Prijs, gemiddelde opbrengst en marginale opbrengst bij de monopolist ................................................................... 92
Productiebeslissing en winst monopolist .................................................................................................................... 93
Monopolie en welvaart ................................................................................................................................................... 95
Monopolie en welvaart ............................................................................................................................................... 95
Marktmacht en prijsdiscriminatie ................................................................................................................................... 95
Prijsdifferentiatie & -discriminatie .............................................................................................................................. 95
Perfecte prijsdiscriminatie.......................................................................................................................................... 96
Wat kunnen we leren uit de analyse van de monopolist?............................................................................................... 98
Een monopolie… goed of niet? ................................................................................................................................... 98
H.15: monopolistische concurrentie .......................................................................................................................99
Eigenschappen ................................................................................................................................................................ 99
Opbrengsten, winstmaximalisatie en monopolistische concurrentie op KT .................................................................... 99
Monopolistische concurrentie op LT.............................................................................................................................. 100
MC en PC vergeleken in het LT-evenwicht ..................................................................................................................... 102
Welvaart ........................................................................................................................................................................ 103
Welvaart bij monopolistische concurrentie (MC) ..................................................................................................... 103
H.16: oligopolie ................................................................................................................................................... 104
Eigenschappen .............................................................................................................................................................. 104
Wat is het? .................................................................................................................................................................... 104
Evenwicht, strategische interactie en speltheorie ......................................................................................................... 105
Collusie, kartels en prijsleiderschap............................................................................................................................... 107
H.18: mededingingsbeleid ................................................................................................................................... 109
Wat is economie? Wat doet de econoom? ................................................................................................................... 109
Inleiding ......................................................................................................................................................................... 109
De overheid als bewaker van competitie ...................................................................................................................... 110
Competitie? ................................................................................................................................................................... 111
Efficientie? ..................................................................................................................................................................... 112
Concurrentieverstorende praktijken en hun impact ...................................................................................................... 112
Kartelvorming ............................................................................................................................................................ 113
Misbruik van dominante positie................................................................................................................................ 114
strategische activiteiten ................................................................................................................................................ 115
Fusies en overnames ................................................................................................................................................. 115
4
,ECONOMIE A HANDELSWETENSCHAPPEN
H.01 – WAT IS ECONOMIE? WAT DOET DE ECONOOM?
WAT IS ECONOMIE?
Economie = de organisatie van de systemen van consumptie en productie
Micro-economie
Macro-economie
- Consumeren: door consumenten = Economische agenten
- Productie: door producenten Andere economische agenten: overheid, banken, buitenland
➔ Consument + producent = pro-sumenten (= producenten die ook consumeren)
Vb. gezin produceert en consumeert: huisje verhuren via airBnB = pro-sument
- Mens staat centraal → economie = sociale wetenschap
KEUZE
Wat je wil bereiken: mooie villa met zwembad, duur eten/drinken, uitgebreide klerendressing, activiteiten, auto…
= onbeperkte behoeften
Realiteit: huis in St-Andries, eten frituur/pizza, gewone kleren, nmbs…
= schaarse goederen
→ budgetbeperking = keuzeprobleem = met schaarse goederen een maximale behoefteninvulling bekomen
ECONOMIE
Economische wetenschap bestudeert:
- Keuzes inzake consumptie als gevolg van schaarste
- Keuzes inzake productie als gevolg van schaarste
- Gevolg van deze keuzes voor de maatschappij
Aanname 2: rationele keuze
Keuze = gedrag → economie = sociale wetenschap
Schaarste = centraal begrip in economie als wetenschappelijke discipline
SCHAARSTE
Schaarste = wanneer het middel meer gewild is dan het beschikbaar is
Schaarste zeldzaam (= weinig beschikbaar)
- Zeldzaam = weinig voorkomend
Goud is weinig voorkomend = zeldzaam
Zeldzaam, maar niet schaars
- Zonder vraag is zeldzaam goed NIET schaars = er moet vraag zijn
Vraag naar goud is beperkt
- Niet-zeldzame zaken kunnen schaars zijn
Drinkbaar water is op wereldvlak niet zeldzaam, maar soms wel schaars
Schaarste = subjectief
→ Wil je steeds meer = tekort ervaren (mooier kot, mooiere wagen, meer vakantie), dan is er schaarste
→ Als je tevreden bent met wat je hebt, dan is er geen schaarste
→ Schaarste evolueert
5
, o Gevolg van economische en technologische ontwikkeling
Vb. 18e eeuw: tekort voeding overconsumptie vandaag
o Gevolg keuzes => creatie welvaart
Welvaart = mate waarin schaarste wordt verminderd
ECONOMISCHE BEHOEFTEN
Economische behoeften = verlangens van mens waaraan men slechts kan voldoen door het inzetten van schaarse
middelen
= verlangen naar iets door tekort te ervaren
- Immateriële behoeften
<-> economisch goed/dienst kan aan behoefte voldoen
Goed/dienst… … vult de … … behoeften in.
= immaterieel
Avondje uit Sociaal contact
Wagen/fiets/openbaar vervoer Mobiliteit
Smartphone Bereikbaarheid/connectiviteit
Sportabonnement Fysieke paraatheid
3 SOORTEN ECONOMISCHE BEHOEFTEN
- Behoeften evolueren
Voorbeelden: Invulling:
Behoefte aan… Economische G & D
Primaire behoeften Fysiek overleven, veiligheid, Brood, frisdrank, woning,
- Aangeboren slaap, beweging… bed, loopschoenen…
- Gebonden aan lichamelijk zijn
Secundaire behoeften Cultuur, persoonlijke Cinema,
- Aangeleerd ontwikkeling, ontspanning… onderwijs/inschrijving Ugent,
- Sociaal georiënteerd bowling…
Tertiaire behoeften Wereld zien, opgemerkte Verre reis, hippe
- Luxe verplaatsing… sportwagen…
→ Verwachtingen omtrent digitale omgeving, wooncomfort, werkschema, ecologie…
Vb. niet meer zomaar willen verplaatsen, maar ook ecologisch
- Behoeften zijn onbeperkt
→ Na elke ingevulde behoefte => nieuwe niet-ingevulde behoefte = eindeloos
→ Verklaring: toename economische productie en technologische ontwikkeling (meer mogelijkheden,
goederen, diensten dus er ontstaat verlangen om dat te hebben)
→ theoretische veronderstelling (onbeperkte behoeften staan tegenover):
Duurzaamheid denken anno 2023
Recente Degrowth gedachte
6
,2 tegenstrijdige concepten:
1. Behoeften zijn onbeperkt ( duurzaamheid/degrowth)
2. Middelen om aan behoefte te voldoen zijn schaars (= meer gewild dan beschikbaar)
➔ Gevolg: keuzes maken
Economie
= wetenschap van keuzes die gemaakt worden als gevolg van schaarste
= set van beslissingsregels die in diverse contexten inzetbaar zijn
Economische problemen
= keuzeproblemen
= afwegen van baten/voordelen en kosten/nadelen
BATEN/OPBRENGSTEN KOSTEN
Voordelen van de keuze Nadelen van de keuze
= voldoen aan behoeften = ingezette middelen zijn niet meer
beschikbaar
OPPORTUNITEITSKOST
Opportuniteitskost = door het kiezen voor het beste verlies je de opbrengst van het tweede beste, je kan er niet meer
voor kiezen
Economisch begrip boekhoudkundige invulling van ‘kost’
Vb1: beschikbare financiële middelen bedrijf Vb2: beschikbare tijd student
- Alternatieven: - Alternatieven:
o Geld op bank o Studeren
o Aankoop aandelen andere o Studentenjob
onderneming o Vrijwilligerswerk
o Investeren project A, B of C o …
o … - Stel: keuze valt op…
- Stel: keuze valt op… o Studeren (boven job)
o Investeren in project A (ipv B)
- Economische kost is inclusief gederfde baten (=opbrengsten) van best mogelijke alternatief
Vb.: aankoop project A Vb.: boeken, internet, energie…
+ gederfd rendement van project B + gederfde opbrengst studentenjob
(door te studeren krijg je geen inkomen)
- Economisch en boekhoudkundig resultaat:
Economisch resultaat Boekhoudkundig resultaat
Opbrengsten – kosten – opportuniteitskosten Opbrengsten – kosten
7
,MARGINALITEIT
Kosten en opbrengsten (baten) worden afgewogen in ‘marginaliteit’
Marginaliteit = kijken in termen van verandering/bijkomende eenheden
Vb. per verpakking, per unit extra geproduceerd, per gewicht, per tijdsblok…
→ volgens Marginale Kosten (MK) en Marginale Baten/Opbrengsten (MB of MO)
- MK = bijkomende kost
- MB/MO = bijkomende opbrengst
GRAFIEK: OPTIMALE STUDIEDUUR/BIJSCHOLING/SPECIALISATIE (THEORETISCH)
- MK (marginale kosten): inschrijvingsgeld, studiemateriaal
→ opportuniteitskost: minder vrije tijd, lager inkomen… (omdat je kiest om te studeren ipv iets anders)
- MB/MO (marginale baten/opbrengsten): verbetering capaciteiten, beter loon later…
8
, OEFENING: OPGAVE
Veronderstel :
Een studente die afweegt hoeveel uur studentenjob ze zal uitvoeren per week
Haar marginale baten worden weergegeven door MB
Haar marginale kost van 2 uur studentenarbeid bedraagt 3 en bij 5 uur arbeid bedraagt die MK 5. Veronderstel een
lineair verloop van MK
Gevraagd:
Wat zouden die marginale kosten kunnen inhouden?
Bepaal grafisch het aantal uur studentenarbeid die zullen uitgevoerd worden
Antwoord:
MK : opportuniteitskost, mindere studieresultaten, werkkledij,
verplaatsingskosten, sociale/fiscale lasten…
Het aantal uur ligt in het interval :
WETENSCHAPPELIJKE BENADERING
Economie = wetenschap van keuzes die economische agenten maken als gevolg van schaarste
→ wetenschap maakt gebruik van modellen
o Y = f(x)
o Doel: impact van x op y verklaren
o Vereenvoudiging van de werkelijkheid
Model zorgt ervoor dat we complexe werkelijkheid beter begrijpen
Gebruik van aannames = noodzakelijk:
1. Behoeftes onbeperkt
2. Economische agenten kiezen rationeel
3. Keuzes gemaakt uit eigen belang = nastreven van eigen maximale nut
4. Optimale keuze is waar MO = MK
5. Rekening houden met verlies van beste alternatief = opportuniteitskost
6. Ceteris paribus = veronderstelling dat bij de studie van de impact van x op y, alle
andere factoren (z,…) ongewijzigd blijven
Vb. impact van Pvliegtickets op de Vvliegtickets
→ V = f(P)
→ verwacht verband: negatief → hoe hoger de prijs, hoe lager de vraag
→ veronderstelt: alle andere vraagbepalende factoren zijn constant
(geen impact van gezondheidsrisico’s als gevolg van corona, wijziging in vertrouwen
van consument in vliegtuigmaatschappij, vrees terrorisme, ecologische discussie…)
7. Perfecte informatie = veronderstelt dat alle economische agenten op hetzelfde
moment volledig op de hoogte zijn van alle belangrijke factoren in een economische
transactie
→ Keuze = afweging MK-MB → correct bij perfecte informatie
Vb. bij koop/verkoop
→ aanname: koper/verkoper hebben beide kennis over prijs, nut, kwaliteit, kosten…
van het goed/dienst => leidt tot transactie
→ realiteit: kosten bij producent? Betalingsbereidheid koper? Wat is de kwaliteit?...
= imperfecte & asymmetrische info in de realiteit
= perfecte markt is de uitzondering (=> gebruik van mental shortcuts)
Mental shortcuts/vuistregels = intuïtieve beslissingsregels die bij gebrek aan
volledige informatie gebruikt worden bij het maken van een keuze
9
, MODEL: DE PRODUCTIEMOGELIJKHEDENGRENS (PMG)
- Begrippenkader:
o Productie = activiteit waarin productiefactoren en intermediaire goederen worden ingezet om via een
transformatieproces andere economische goederen (en diensten) voort te brengen
o Productiefactoren (arbeid, kapitaal, natuur) = schaarse middelen die de producenten inzetten om tot
productie te komen
Arbeid = arbeidsprestaties van intellectuele en fysieke aard
Kapitaal = voorraad kapitaalgoederen die ingezet worden
Natuur = natuurlijke rijkdommen (vb. lucht, zonlicht, grond, water, grondstoffen…)
o Intermediaire goederen = verwerkte grondstoffen, hulpstoffen, halfafgewerkte producten… die een
verdere verwerking vergen
o Economische goederen (en diensten) = materiële zaken of immateriële prestaties die ontstaan uit de
inzet van productiefactoren
o Productiemogelijkhedengrens (PMG) = geeft voor elk productieniveau van een bepaald goed weer
hoeveel er maximaal van een ander goed kan geproduceerd worden, gegeven de productiefactoren en
de productiviteit
→ productiviteit = verband tussen gerealiseerde output en de daartoe ingezette productiefactoren
PMG/PRODUCTIEMOGELIJKHEDENGRENS
- Veronderstel:
o Kleine economie
o Productie ananas en kokosnoot
o Productiefactoren
landbouwgrond en arbeid
o Technologie blijft constant
o PMG als grafische weergave van
maximale output
- Voorbeeld: punt B: 12 ton ananas
produceren => 2 kokosnoten mee
produceren
A. Productiefactoren schaars:
→ meer van ene produceren = minder
van andere produceren
→ resultaat: PMG altijd dalend verloop richting horizontale as
B. Opportuniteitskost:
→ van punt B naar C = dalend verloop
= concept van opportuniteitskost
(je geeft ananas op om extra kokosnoot te bekomen = best alternatief gaat verloren)
→ 2 eenheden ananas opgeven om 1 extra kokosnoot te bekomen:
verlies ananas 2
Opportuniteitskostkokosnoot = I winst kokosnoot I = 1
→ verschilt van punt tot punt!!
Vb. van punt C → D: opportuniteitskost = 3
10
