Religie, zingeving en levensbeschouwing
Les 1: Inleiding
Relevantie van RZL
- Om de samenleving te begrijpen
- Sociologen hebben altijd de vraag gesteld naar religie
o Max Weber: protestantisme en kapitalisme
o Karl Marx: aliënatie en onderdrukking
§ 19e eeuw: dacht veel na over religie en zag dit als een middel van de bezittende klasse
om de arbeiders te onderdrukken of verstrooien (vervreemding)
o Jürgen Habermans
Is religie een gepasseerd station?
- Was vroeger wel belangrijk, maar neemt het belang nu af?
- PARADIGMA: religie is in de 21de eeuw erg aanwezig, misschien zelfs meer dan vroeger:
maatschappelijke en landelijke discussies à springlevend
o Religieusgeïnspireerd terrorisme, dierenwelzijn, kerstmarkten, zwartenpietendiscussie, ...
o Religie doet er in de 21ste eeuw nog steeds toe
Begrippen
Zingeving
- In onze tijd/cultuur is er een crisis van de zingeving: er is geen collectief referentiekader als zingeving
meer
o ‘Wat is de zin van onze dagen’
o Vroeger: antwoorden en herkenning in katholieke zingevingssysteem
o Vanaf begin jaren ’90: einde van de grote verhalen à laat iedereen het zelf uitzoeken
§ Communisme als groot referentiekader van de 20ste eeuw viel weg
- Pessimistisch beeld door sommigen: individualistische samenleving, ieder heeft zijn eigen waarheid,
iedereen moet het op zichzelf uitzoeken hoe zijn eigen levensbeschouwing in te vullen
Levensbeschouwing
= ‘Een opvatting of oordeel over het doel en de zin van het menselijk bestaan en van het leven. De
manier waarop men naar de wereld kijkt’ (Kramers)
- Levensbeschouwelijke neutraliteit bestaat niet
o In niets geloven (nihilisme: het leven is zinloos en doelloos) is ook een manier van denken, een
levensbeschouwing
o Je zit altijd (mogelijks onbewust) in een politiek maatschappelijk of levensbeschouwelijk
denkkader
o In een Westerse geseculariseerde cultuur: ‘ieder heeft zijn waarheid’, emotivistisch klimaat
(McIntrye) à Toch zijn daarin ook de klassieke religies aanwezig
,Religie vs. godsdienst
- Niet dezelfde begrippen: niet alle religies zijn godsdiensten
- We gebruiken deze in het Nederlands als synoniemen van elkaar
- Bij een godsdienst verwijst men rechtstreeks naar een God, wat minder het geval is bij een religie
o Bv. Boeddhisme is eerder een religie, aangezien ze geen specifieke God aanbidden
- Religie: ‘het ultiem zingevingssysteem via symbolen, riten en opvattingen over het transcendente (wat
ons overstijgt) of opvattingen over het meta-empirische (wat niet direct waarneembaar is)’
Vraagstelling in deze cursus
Welke rol spelen godsdiensten in de samenleving/op het wereldtoneel vandaag?
In welke mate zijn kennis van levensbeschouwelijke/religieuze systemen nodig om de wereld vandaag te
begrijpen?
Hoe reageren ze op secularisering en globalisering (pluralistische samenleving)?
Hoe bouwen we een ‘beschaving van het samenleven’? Hoe kunnen zoveel wereldbeelden samenleven?
Vreedzaam samenleven: ‘deel van het probleem, of deel van de oplossing?’
Focus op theopolitics = invloed van de religies op internationale politieke kwesties
- 2 grote monotheïstische godsdiensten die samen de helft van de wereldbevolking bestrijken:
christendom en islam
Secularisatie, desecularisatie en globalisering
Vanaf het begin van de moderniteit (16de eeuw): secularisatie
= Belang en invloed van godsdiensten en religies neemt af
- Dynamiek van de secularisatie:
o Godsdienstig aspect verschuift van het centrum van het leven naar de rand van het leven
(perifere gebieden van de wereld, privéleven van mensen), gaat over de rand gaan of verdwijnt
soms
o Duidelijk te zien aan de kerken: in nieuwe stadswijken is er vaak geen kerk of niet in het
centrum à Kerken zijn niet langer de hoogste gebouwen in de steden
o Seculariseringsthese = naarmate de mens meer weet, zal godsdienst altijd meer en meer naar
de kant van de SL geduwd worden
§ Nieuwe waardemeters: wetenschap en kapitalisme (geld komt centraal te staan)
o 1969: cultuuromslag à emancipatie tegen de onderdrukking van de patriarchale samenleving,
antigezagsbeweging à minder belang cultuur, tradities, ...
- Zeker tot 1989 was godsdienst echt een maatschappelijk randverschijnsel
o Communistische wereld: geen godsdienstvrijheid mogelijk
§ Antireligieuze beweging: de wereld werd gedomineerd door de koude oorlog met het
communistisch blok (SU) dat een zeer antireligieuze ideologie had
§ In Noord-Korea worden gelovigen nog steeds vervolgd
§ China is officieel nog communistisch, maar laat wel religieuze invloeden toe
o Westerse wereld: secularisering en crisis van het godsgeloof
§ Vroeger: evidentie van God als schepper
§ Jaren ’80: Hoe kan een God die almachtig en goed bv. Auschwitz toelaten?
o ‘La troisième mort de dieu’ (Glücksman)
, § God sterft de eerste keer wanneer Christus sterft aan het kruis, een tweede keer in de
boeken onder de spot van Marc en de vervloekingen van Nietzsche en een derde keeur
in de modder van voorbijgaande en komende eeuwen
Desecularisatie = het terugkomen van religie, zowel in het privéleven van mensen als in het maatschappelijk
leven
- Cox: boek ‘religie in de stad van de mens’ (1984)
o Stad was de motor van de secularisatie
o Superdiversiteit: grote schema’s van vroeger zijn pluraal gevonden, zij aan diggelen gegaan
door wereldsteden
o Comeback van godsdienst (jaren ’80)
§ Religieuze herleving, terugkeer sacrale
- Berger: evolutie ‘the desecularization of the world’ (1999)
o Lanceerde als eerste het woord desecularisatie
o ‘Religie is een randverschijnsel dat waarschijnlijk zal verdwjinen’ à Maar daar maakte ik een
vergissing: op drempel van de 21ste eeuw zien we een retour van de godsdienst
§ West-Europa als uitzondering: in andere gebieden van de wereld zijn godsdiensten
terug aan het opkomen, maar in West-Europa niet
o Academische bias: seculiere wetenschappers kijken neer op mensen die nog gelovig zijn,
wetenschap en religie zijn volgens hen moeilijk verzoenbaar
§ Wetenschappers versterken elkaar hier in (filter bubble)
§ Deze bias zorgt ervoor dat we niet meer naar de werkelijkheid kijken op een andere
manier en we hier allemaal in versterkt worden door elkaar
- Jürgen Habermas: evolutie van marxistische godsdienstcriticus tot positieve attitude t.o.v. sociale rol
van religie
o Evolutie voer denken op vlak van godsdienst
o Eerst zeer negatieve analuse over godsdienst: het zorgt voor vervreemding
§ Tegen het einde van zijn studies kwam hij tot een positieve attitude tegenover de
sociale rol van religie
o Ging in gesprek met Kardinaal Ratzinger (latere paus Benedictus de 16de eeuw), die
conservatief theoloog was
§ Kwam tot de conclusie dat godsdiensten wel degelijk nog een rol spelen in de SL
§ Maar: mensen nemen deel aan het publieke debat vanuit hun eigen religieuze
standpunt (niet per se de enige juist of voor iedereen begrijpelijk)
à Desecularisatie volgens Habermas
Paradigmawissel met einde van Koude Oorlog
à Overgang van secularisatie naar desecularisatie
à Na de Koude Oorlog: globalisering è terug nood aan spiritualiteit en religie
- 1991: ‘La revanche de Dieu’ = de wraak van God (Kepel)
o Het einde van de Koude Oorlog heeft de godsdiensten teruggebracht
o ‘Godsdienst krijgt communisme op de knieën’ (bv. Afghanistan en de Taliban)
- 2009: ‘God is back’ (Micklethwait en Wooldrigde)
o Om vandaag iets van de wereld te snappen, moet je ook het fenomeen godsdienst erbij nemen
(blinde vlek in onze samenleving)
, o 1978:
1. De Iraanse revolutie: Man zette zichzelf in vuur, Iran onder leiding van de Shah (heerser
van Perzië), bondgenoot van de VS, het regime zou worden omvergeworpen door de
Shihitische Ayotollah (oude geestelijke leider)
§ Religieuze revolutie die de Shah op de vlucht liet slaan en van het moderne
vooruitgaande Iran een theocratie maakte
§ Eerste keer dat we de kracht van de Islam zagen als politieke actor, Westerse
wereld was verbaasd
2. Jaar van 3 pausen: eerste twee pausen stierven, waardoor er een derde werd aangesteld
§ Johannes Paulus II werd verkozen en dit zorgde voor een grote schok want hij
was Pools en dat land behoorde tot het Communistische Oostblok
§ Hij zorgde ervoor dat er een wereldwijde heropleving van de godsdienst
plaatsvond door zijn toespraken en politiek standpunt
o In onze Westerse cultuur oogde het plaatje complex: er moet vandaag de dag vastgesteld
worden dat secularisering en de geloofsafval doorzet (door radicaal atheïsme Darwin, ...)
§ Niet-gelovige wetenschappers: inzien waarde van religie => Sociaal nut
§ Drang naar sacraliteit/spiritualiteit (emotioneel, privé), maar wantrouwen tegen
geïnstitutionaliseerde godsdiensten
o Desecularisering (‘downward again’) heeft zich vooral voorgedaan in landen zoals India,
Bulgarije, Rusland (nochtans ex-communistisch land) en Nieuw-Zeeland
§ In alle andere landen eerder verdere secularisering
- Volgens Huntington (1994):
o Na WO II: conflict, geen vredevolle wereld
§ Religie als oorzaak voor conflict tussen beschavingen:
• Religie als kenmerk voor een beschaving
• Leidende mogendheden binnen iedere beschaving
§ Actuele voorbeelden: terreurdaad katholieke kerk Nice, Wenen, ...
o Dus: Clash of Civilizations
§ ‘Botsende beschavingen’
§ Iedere beschaving is gebouwd op 1 leidende godsdienst
§ Binnen iedere beschaving is er een leidende mogendheid
§ In het Westen in dat de VS waar het christendom het grootste is
• Men dacht na val communisme dat ook Rusland zou aansluiten bij Westen,
maar er ontstond toch een breuklijn tussen Oost en West
• Bv. India waarin Hindoeïsme de leidende godsdienst is
§ 9/11 als bewijs voor theorie? (Islam tegen Westen)
o Oplossing: Multiculturalisme afzweren, maar ook geen waarden opleggen
§ Gelooft niet in multiculturalisme: we kunnen verschillende culturen en godsdiensten
niet samengooien in één samenleving
§ Westerse waarden zijn niet universeel: we zouden denken dat iedereen dezelfde
basiswaarden in zich draagt, maar dat is niet het geval
• We kunnen daarom ook geen waarden opleggen aan een ander
- Maar kritiek op visie Huntington:
1. Oversimplificatie: beschavingen zijn geen uniforme blokken, je kan ze niet classificeren onder 1
religie
