Ethisch en duurzaam ondernemen
1 Inleiding
• Component bedrijfsethiek: wat is ethiek, impact in bedrijfsleven, cruciaal in de organisatie
• Component duurzaam ondernemen: duurzaam ondernemen als onvermijdelijke horizon,
voorbeelden
• Tegen de achtergrond van een lange termijn visie op de interactie tussen economie en
samenleving
Centrale competenties (basis voor examenbeoordeling)
1) LT denken: kijken naar de grote trends in een samenleving: wat kunnen we verwachten voor
de volgende jaren?
Voorbeeld: door de klimaatverandering komen stevige en schadelijke hagelstormen steeds
vaker voor. Wanneer een hagelstorm nu vele auto’s, daken, … verwoest, mag je er zeker van
zijn dat dit binnen nu en 10 jaar nog eens zal gebeuren. Een verzekeringsbedrijf dat op LT
denkt, zal de cliënten dus niet gewoon vergoeden om hetzelfde dak weer te leggen, maar zal
een steviger dak bieden. Hierdoor vallen ze in de volgende storm niet weer in kosten. → Dit
soort uitdagingen kom je overal tegen.
2) Systemisch denken: verbondenheid in een samenleving tussen allerlei aspecten: een brede
blik aannemen → allerlei aspecten hangen soms onverwachts aan elkaar → interactie-
effecten!
3) Normatief denken: ethische component: in staat zijn om te vertrouwen op ons eigen
normatieve denken: ‘kompas’: wat vinden we van dingen? → over zeer veel dingen hebben
we ideeën → ons kompas leren gebruiken en vertrouwen. In de wetenschap is het belangrijk
neutraal en onbevooroordeeld te zijn, maar in het dagelijkse leven is het van belang dat je
normatief durft te denken en daarop durft te vertrouwen. (Als het fout gaat in organisaties is
dat vaak omdat ze hun kompas aan de kant schuiven)
Cruciaal voor transitie naar duurzaam ondernemen (en haar vele aspecten:
materiaalstromen, fossiele brandstoffen, …).
o Normatieve komt vooral terug in deel ethiek.
o Systemische en LT komt vooral terug in deel duurzaamheid.
Waarden en normen
Terug naar het begin: 8 concepten:
• Waarden
• Normen
• Moraal
• Ethiek
• Wet
• Cultuur
, • Technologie
Ethiek begint in essentie bij waarden en normen: concepten zoals moraalethiek. Het probleem is dat
wij een zeer abstract inzicht hebben in wat dat precies is: ‘waarden’: kunnen we niet meteen
vastpakken: dus we gaan dat tastbaar maken.
In alle samenlevingen heb je soort van geboden zoals de 10 geboden: in alle beschavingen worden
dus fundamentele normen gecreëerd op een bepaald moment in tijd en die krijgen vastheid (vb.
doordat ze worden neergeschreven in boeken). Die regels worden dan gedragen.
Mensen zijn niet perfect en breken soms regels: gaan elkaar wel soms bedriegen. → Daarom ontstaat
ethiek: een soort streefdoel. Aan de ethiek zal een soort strafmaat gebonden worden: om af te
dwingen: bij ons in regelgeving. Maar niet alles wordt steeds afgedwongen via wetgeving: soms wel,
soms niet → die proberen die normen te laten leven in de samenleving: structurerend, ruggengraat
voor interactie tussen mensen: stel van regels die bepalen wat u tegenover elkaar moet doen.
Cruciale in dit verhaal: er is een band tussen de set waarden en normen en de religie in de
premoderne samenleving. De origine van de lijst van normen situeren we niet bij het individu, de
samenleving, de religieuze leider: dat is niet de keuze van wie dan ook, maar de keuze van God. De
morele basis van de samenleving wordt dus gebonden met een religieuze structuur = projecteert
bron van waarden en normen ver weg buiten het individu: geen invloed of zeggenschap op. Je kan
nooit zeggen: MIJN waarden in de premoderne samenleving.
Bij de helft van de mensen speelt dat nu nog: intieme band tussen gedragsregels en religie:
geloofsovertuigingen: als je dus gedragsregels wil wijzigen schroef je aan geloof! (wordt soms slecht
ingeschat)
Moderne staat: bron waarden en normen wordt niet langer gezien in de figuur van God: de bron zit
meer bij onszelf, in het ‘durven denken’ zoals Kant zegt. Durf te denken, je hebt geen god nodig om te
bewijzen dat het bv. Belangrijk is om niet te doden. Dat zegt Kant. Bron bij de mens zelf zoeken:
typische bewering van de moderne tijd. Politiek gezag komt door een keuze vanuit rationele inzichten
die mensen hebben en niet langer vanuit god. Verandering in cultuur: cruciale verandering: niet in
alle culturen. Zeker niet in alle landen en op dezelfde manier gebeurd. Dus verschuift. In 17de – 18de
eeuw: elite, bovenlaag ondersteunt dat. Voor mensen die niet konden lezen en schrijven vond Kant
het nodig dat de religieuze structuren bleven bestaan.
Vandaag: zeer recent, vanaf jaren 70: religieuze verdwijnt en we worden allemaal individuen van de
moderniteit en we gaan allemaal proberen MIJN waarden en MIJN normen: de beweging die Kant
maakte tot ons trekken. Er zijn wetten, maar tegelijk zullen we waarden en normen veel meer vanuit
het individu trekken: worden dus sterk geïndividualiseerd in de moderne samenleving en ze kunnen
dus ook gaan diversifiëren: schuiven, veranderen. Wereld: snel veranderende waarden en normen
vandaag de dag. We leven in een wereld met sterke waarden- en normendiversiteit. Dat zie je op
straat: mensen met andere ideeën over wat het is om bv. een relatie te hebben, die op een andere
manier met elkaar omgaan dan je gewoon bent: grote diversiteiten. Leer die inzien en te begrijpen en
daarmee om te gaan. Veel groepen in samenlevingen hebben daar veel moeite mee en gaan gewoon
die verschillen niet accepteren en gewoon proberen op te leggen dat iedereen hetzelfde als hun
wordt. Japan wil bv. zeer weinig mensen toelaten (jaarlijks worden daar slechts zeer weinig visa
toegekend): zeer moeilijk om te accepteren dat mensen met andere achtergrond binnenkomen in
hun samenleving. De Brexit kwam ook grotendeels uit grote instroom van andere achtergronden en
,de gemiddelde Engelsman die daar niet tegen kon. De Engelsmannen hadden het moeilijk om om te
gaan met waarden diversiteit. Het enige wat helpt is scholing: hoe meer je geschoold bent, hoe meer
je die diversiteit aankan, maar het is een uitdaging! Hier en op de werkvloer! Bedrijven geven meer
en meer richtlijnen op wat geaccepteerd wordt en wat niet. Diversiteit gaat niet weggaan: alleen
toenemen! Het stopt niet! In een geglobaliseerde wereld waarin mensen mobiel zijn. Zeer
geconnecteerde wereld. Je moet leren omgaan met waardendiversiteit!
Gelijkheid man vrouw: belangrijke waarden die we niet zomaar opgeven omdat we die belangrijk
vinden. Vroeger was het zo dat wanneer de vrouwen voor het eerst in KU Leuven kwamen, dan
moesten meisjes op rij vooraan gaan zitten en dan 2 rijen ertussen en dan jongens. Een snelle
waarde-verschuiving m.b.t. gelijkheid man – vrouw heeft plaatsgevonden! Samen met jongens en
meisjes in 1 klas: dat is nog niet zo lang! Deze fenomenen lijken vanzelfsprekend maar is nog niet zo
lang, idem voor het stemrecht voor vrouwen. Economisch zijn we nog altijd bezig: nog op zoek naar
gelijkheid tussen man en vrouw op vlak van inkomen: die beweging ligt niet stil. → Dat zijn die LT-
trends die in de samenleving lopen! → Je moet dat beseffen en meenemen.
Naarmate die gelijkheid meer doordringt komen ook andere omgangsvormen op.
Voorbeeld: Harvey Weinstein: heeft vrouwen slecht behandeld. Man in de film productie. De man is
een dinosaurus: gedragspatroon ontwikkeld, macht misbruikt en hij doet dat al decennia: in die 30-40
jaar dat die dat doet, nog steeds dezelfde opinie over ongelijkheid tussen man – vrouw. Maar in de
samenleving is wel meer gelijkheid: dus hoe meer onacceptabel zijn gedrag wordt! Op een bepaald
moment breekt dat: 1 iemand begint met een klacht neer te leggen en honderden klachten volgen
daarna. Volledig weggeveegd nu die man: door waarde-verschuiving. De wereld beweegt dus!
→ Normatieve gevoeligheid is beseffen: je kan nu niet meer doen zoals 30 jaar geleden! → Bouw dat
ook in in je organisatie! Dat dat soort gedragspatronen niet geaccepteerd worden.
Veel bedrijven zijn in hun gedrag dinosaurus: blijven doen alsof je hetzelfde kan blijven doen.
Voor activiteiten die 30 jaar geen probleem waren kan nu ineens een groot proces aan je been
hangen.
Te snel rijden: er is een wet: alsnog doet iedereen het! Vroeger dronk en reed iedereen, Luc zijn
generatie is een ramp, nu doet men dat niet meer: dat zijn verschuivingen die zich voordoen. De wet
zegt: je mag niet sneller rijden maar mensen doen dat wel allemaal. → Onderscheid tussen wet die je
hebt en norm die je hebt.
Voorbeeld: Er was een wet dat je beleggingen in Luxemburg moest aangeven, maar niemand deed
dat. Ook al was dat volledig illegaal. Het was zelfs een service van de bank om die coupons te gaan
innen in Luxemburg: volledig illegaal. Niemand kraaide daarnaar.
Enorme afstand tussen wat wet is en interne norm die wij hanteren! Vertaling die wij daarvan maken
kan heel ver liggen. Juristen zijn naïef! het volstaat niet als je gewoon een wet maakt. De wet zegt 120
km/u en in je hoofd zet je het om in wat je denkt dat juist is: in praktijk zet men het vaak om naar de
limiet wat men denkt dat getolereerd wordt in politiecontrole. Groot onderscheid dus! De wet is een
referentie punt. Iedereen vertaalt dat op zijn manier naar een interne norm.
, Waarden en normen bewegen, verschuiven. (Wie denkt en leeft zoals 30 jaar geleden die
mist de boot! Er is veel veranderd! Totaal andere setting vandaag)
Waarden en normen zijn sturend in ons gedrag: elke seconde.
= Een gedragspatroon vertoon je zonder dat iemand u daarvoor moet aanspreken en het meeste van
je gedrag is dus geïnternaliseerd: geïnternaliseerde waarden en normen: ook wat je rijdt op de
snelweg. 99% van je gedrag. Je internaliseert de wet en je zet het om in een bepaald gedrag.
= Waarden en normen en ethiek zitten voor 99% onder water.
Voorbeeld: je zit naast iemand: geïnternaliseerde norm: van hoe dicht je gaat zitten bij iemand. Er is
geen wet over maar we hebben dat geleerd. We gaan op de stoeltjes zitten en niet vooraan in de aula
staan: dat moet ons niet geleerd worden, geen wet zegt ons dat maar dat is geïnternaliseerd.
Waarden en normen zijn geïnternaliseerd.
Enorm van belang voor een samenleving! Normatieve capaciteit: leren kijken naar wat zijn
gedragswaarden en -normen die aanwezig zijn. Iedereen heeft zijn eigen berg: een Spanjaard zal
dingen van jou raar vinden en omgekeerd.
Waarden en normen zijn van belang: aanwezig in gedrag, organisaties, ...
Elke persoon heeft een ijsberg, bedrijven ook. Culturen gaan ook om geïnternaliseerde waarden en
normen. Ook in bedrijfsculturen: heel grote verschillen tussen bedrijven.
Invloed van waarde-verschuivingen op interactie met stakeholders
• Verschuivingen in verhouding met stakeholders → een bedrijf draait door te kijken naar alle
stakeholders. De omgang en interactie daarmee is cruciaal voor het overleven van het bedrijf.
De waarde-verschuivingen leiden tot veranderingen in wat de stakeholders willen.
• Explicitering en controle van interne waarden en normen (de bedrijfsethische revolutie)
(Voorbeeld: alle grote bedrijven hebben vandaag de dag vertrouwenspersonen etc. waarbij
zaken aangekaart kunnen worden)
• MVO als nieuwe verhouding t.o.v. de samenleving (de duurzaamheidsrevolutie)
,2 De consument: productverantwoordelijkheid & reclame
Klant is koning…
• Niet helemaal:
– Geen koopkracht
– Onvolledige info
– Preferenties worden medebepaald door de markt
– Bedrog
• Productaansprakelijkheid
• Rol van reclame (info; overtuiging; preferentievorming)
Productverantwoordelijkheid
➔ Men maakt een product en verkoopt dat aan u: als er iets voorvalt: wie is dan aansprakelijk?
Caveat emptor = het principe dat alleen de koper verantwoordelijk is voor het controleren van de
kwaliteit en geschiktheid van goederen voordat een aankoop wordt gedaan. Jij die aankoopt: let op:
dat wil concreet zeggen: als je iets koopt: eigendomsrechten gaan over van producent naar u als
nieuwe eigenaar: hele product aansprakelijkheid gaat over: oude formule.
Het oude model verschuift: wij vinden dat niet meer evident: dat is beginnen schuiven.
Ford
In 1968 toonden crashtests reeds aan dat het systeem niet voldoet aan regels opgelegd door de staat,
maar Ford gaat toch door met de productie van de Ford Pinta. In de jaren ’70 werd het nieuw model
op de markt gebracht met verwachtte verkopen tussen 11 – 12 miljoen auto’s in de VS.
Vanaf begin met die auto een probleem: kort achterstuk en bumper: en daar zit benzinetank: als
andere auto er achteraan tegen rijdt: dan komt de benzinetank door de achterbank. Als de auto
overkop gaat loopt de tank leeg in de auto en ontstaat groot brandgevaar. Verschillende ongelukken
vonden plaats, tot meneer Grimshaw (zijn dochter is gestorven door de onveilige Ford Pinto): deze
man maakte zich boos: dit is niet de schuld van mijn dochter! De ernst van het ongeval is de schuld
van Ford! Jullie hebben een fout product op de markt gebracht dus jullie zijn mee verantwoordelijk
voor de dood van mijn dochter! Ongezien op die moment.
, Daar kwam een rechtszaak van. Deze nota van intern van Ford kwam naar boven in de rechtszaak.
Men wist dat het risico bestond! Het design was afwijkend.
→ De vraag is: wat doen we eraan? Ford had 2 opties: de onderste optie is de kost om de auto’s aan
te passen en bestand te maken tegen dat risico: een extra ijzeren plaat en de kostprijs per auto wordt
geschat op 11 dollar → Totale kost voor aanpassing design is dus 137 miljoen. OF men brengt de auto
zo gevaarlijk op de markt en men gaat statistisch kijken: hoeveel van die auto’ s gaan in een ongeval
betrokken raken: beginnen tellen en men schatte dat op 80 doden, 180 zwaargewonden, 2000-tal
uitgebrande voertuigen: wat gaat ons dat kosten: schatting: 49,5 miljoen dollar. → Dus Ford lanceert
de auto zonder design aanpassing en de ongelukken gebeurden. (Tot dus meneer Grimshaw boos
werd en deze nota naar boven kwam)
Als je dit vanuit normatieve insteek analyseert: wat loopt hier fout?
Ze stellen winst boven mensen.
Reputatie! Heeft te maken met waarden en normen → Reputatie wordt geschaad als
waarden en normen totaal doorbroken worden
o Er wordt met levens van mensen gespeeld! Mensenlevens worden in kosten gezet!
Zeer kortzichtig! Geen enkele klant wil zo benaderd worden!
Los van de ethische kant is dat gewoon zeer slechte business. De schade die ze daardoor oplopen is
vele malen groter dan die kostprijs van het design veiliger maken!
Ingenieurs die het berekenden: hebben gegarandeerd ook een ethisch kompas: ze weten ook als ze
dat lanceren dat dat ethisch onaanvaardbaar is: maar misschien was in de organisatie Ford geen
ruimte om dat aan te kaarten! Dat is de vraag van normatief bewustzijn: is er een normatief
bewustzijn in de organisatie? Je hoopt dat mensen dat gaan aankaarten en inzien dat dat slechte
business is.
Ford was zich bewust van de designfout maar had berekend dat de kosten van rechtszaken
lager zouden oplopen dan de kosten van het aanpassen van het design.
Volkswagen
Hetzelfde gebeurde met de sjoemelsoftware van Volkswagen: men kon gaan investeren een
aanpassen, of men kon gewoon een paar regels software schrijven die de uitstoot op een andere
