PERSONEN-EN
FAMILIERECHT
Deel I: Personenrecht
2018-2019
Universiteit Antwerpen
,Personen- en familierecht 2018-2019
2
,Personen- en familierecht 2018-2019
DEEL I: PERSONENRECHT
3
,Personen- en familierecht 2018-2019
Hoofdstuk 2: Personen
Afdeling 1: Waar gaat het over?
Het recht ordent de samenleving met spelregels die van toepassing zijn op “personen”, met name op hun goederen en
op de wijze waarop zij die kunnen verkrijgen. Het BW definieert niet wie de spelers zijn.
Afdeling 2: Het begrip persoon
1. Personen – Rechtspersonen - Rechtssubjecten
Persoon: elke entiteit die bestemmeling kan zijn van rechtsnormen die hem rechten toekennen dan wel verplichtingen
opleggen.
Synoniem: Rechtspersoon – titularis of drager van rechten en plichten die een actieve rol opneemt. Die actieve rol
heeft betrekking op de uitoefening van die rechten en de uitvoering van die plichten.
Synoniem: Rechtssubject.
2 soorten entiteiten kunnen lid zijn van onze rechtsgemeenschap om als rechtspersoon deel te nemen aan het
rechtsverkeer:
• de natuurlijke/fysieke personen:
Het uitgangspunt is dat de rechtssubjectiviteit uitsluitend en geheel overlapt met het biologisch leven van de
mens, van aan de geboorte tot aan het overlijden.
In de aanloop naar en na de Franse revolutie is in ons recht is vooral aandacht gegaan naar de algemene en
gelijke toekenning van de rechtssubjectiviteit aan alle mensen en gaat er ten onrechte minder aandacht naar de
vraag welk wezen wel of niet als mens in aanmerking komt.
Voorlopig kunnen we stellen dat de mens het wezen is dat uit een mens wordt geboren. Als regel is dat wezen
op basis van gameten van mensen verwekt. Vandaag is het verboden om menselijke chimaeren of hybride
wezens te creëren – dit is een bevruchting tot stand te brengen door een combinatie van menselijke en dierlijke
gameten.
• de rechtspersonen:
juridische entiteiten geen natuurlijke lichamen waaraan de wet beperkte rechtspersoonlijkheid toekent
er zijn 3 verschillende soorten:
- publiekrechtelijk
vb. de staat, gemeenschappen, gewesten, provincies, gemeenten
- privaatrechtelijk
vb. vennootschappen, verenigingen en stichtingen
- gemengd
2. Rechtssubjecten – Rechtsobjecten
Rechtssubjecten: dragers van rechten en plichten
van de levende wezens wordt alleen de mens als rechtssubject beschouwd, de andere zijn goederen.
Het eigendomsrecht erop geeft de eigenaar het recht om het voorwerp ervan te gebruiken, er het genot van te
hebben en erover te beschikken art. 544 BW
Rechtsobjecten: het voorwerp van rechten en plichten van rechtssubjecten, zonder dat zij zelf drager zijn van rechten en
plichten.
4
,Personen- en familierecht 2018-2019
2.1. Context 2: nuancering nodig
nuancering van fundamentele aard onderscheid tussen rechtssubjecten en rechtsobjecten
- Rechtssubjecten kunnen op grond van de beginselen van vrijheid en gelijkheid nooit worden herleid tot objecten
van rechten en plichten van andere rechtssubjecten
- Sommige categorieën van rechtsobjecten blijken wel zodanig beschermwaardig, dat ze meer zijn dan enkel het
object van rechten van rechtssubjecten
rechtssubjecten krijgen met name soms plichten met betrekking tot rechtsobjecten opgelegd
vb. met betrekking tot cultuurgoederen
LET OP de scheidslijn tussen subject en object wordt nog scherper in vraag gesteld wanneer het gaat om objecten die
drager zijn van leven
er rijst vooral weerstand tegen de absolute reductie van dieren tot objecten die aan eigendomsrecht zijn onderworpen
1) Weerstand kan worden verholpen door het eigendomsrecht te beperken omwille van dierenwelzijn
dieren blijven dan behoren tot de categorie van goederen en de bevordering van hun welzijn staat slechts in
functie van de hogere gewaardeerde belangen van mensen als enige categorie van rechtssubjecten
2) Beogen toekenning van rechtssubjectiviteit en bijgevolg rechten aan dieren wegens hun inherente waardigheid
mensen hebben niet slechts onrechtstreeks maar rechtstreeks plichten tegenover dieren
deze opvatting biedt nog gen sluitend antwoord op een aantal vraagstukken
vb. de vraag: Aan welke dier(soorten) rechtssubjectiviteit kan toekomen?
3) Dieren worden opgewaardeerd tot een derde categorie: tussen personen en (andere) goederen
deze opvatting wordt (schijnbaar) toegepast in onze buurlanden Duitsland, Frankrijk en Nederland
deze toepassing zou het de rechter makkelijker maken om:
- huisdier toe te wijzen na (echt)scheiding van de eigenaars
- nalatenschap aan huisdier te laten toekomen
in mindere mate dan bij dieren, wordt deze discussie ook gevoerd ten behoeve van niet-dierlijke dragers van leven,
zoals planten
5
,Personen- en familierecht 2018-2019
Afdeling 3: Vanaf wanneer is iemand een persoon?
1. Probleemstelling
De rechtspersoonlijkheid valt samen met het biologisch leven van de mens
Maar vanaf wanneer is er menselijk biologisch leven waardoor rechtspersoonlijkheid ontstaat?
biologisch proces van ontwikkeling tot mens vangt aan met de deling en de ontwikkeling van een menselijke eicel:
- hetzij na de bevruchting met een zaadcel waardoor een embryo ontstaan,
- hetzij na implantatie van een uitgerijpte menselijke cel,
- hetzij na parthenogenese
deze cel moet het inherente vermogen hebben om zich tot een mens te ontwikkelen
menselijke embryo’s worden gecryopreserveerd (bewaring in vitro in bevroren toestand)
2. Levend en levensvatbare geboorte
huidige rechtsopvattingen: natuurlijke persoon wordt rechtspersoon vanaf geboorte als levend en levensvatbaar mens
levend: enig teken van leven heeft gegeven doorgaans als hij heeft in en uitgeademd
levensvatbaarheid: bij de geboorte de noodzakelijke menselijke eigenschappen bezitten om minstens enige tijd
zelfstandig in leven te blijven
Door de ontwikkelingen van de neonatologie als specialisme binnen de geneeskunde, is deze voorwaarde
(levensvatbaarheid) inhoudsloos geworden. Prematuur geboren kinderen of kinderen met een aangeboren afwijking
kunnen almaar beter in leven worden gehouden in omstandigheden waarin zij, zonder medische tussenkomst niet of
slechts uren of dagen zouden overleven.
Maar hoe bepalen of het alsnog overleden kind levensvatbaar was?
verwezen naar de zogenaamde wettelijke levensvatbaarheidsgrens van 180 dagen postconceptie art. 326 BW
– deze grens wordt echter betwist in het licht van de medische ontwikkelingen. Bovendien lijkt de verwijzing naar
dit artikel niet dienstig.
Bij gebrek van levensvatbaarheid zou geen akte van geboorte kunnen worden opgesteld art. 42 BW. Verder is de
regeling in verband met doodgeboorte evenmin van toepassing art. 58 BW.
De levend en levensvatbare geboorte wordt vastgesteld in het medisch attest.
3. Akte van geboorte
algemene en bijzondere regeling inzake de geboorteaangifte – art. 42 t.e.m. art. 48 BW
De arts, vroedvrouw of andere persoon die bij de bevalling aanwezig was, moet de geboorte als levend en levensvatbare
mens uiterlijk de eerste werkdag erna ter kennis brengen aan een ambtenaar van de burgerlijke stand art. 42 BW.
Vervolgens moeten de ouders of één van hen bij diezelfde ambtenaar de geboorteaangifte doen binnen de 15 dagen na
de bevalling art. 43 BW.
ambtenaar van de burgerlijke stand maakt vervolgens een akte van geboorte op met volgende vermeldingen: art.44 BW
- datum geboorte
- plaats geboorte
- uur geboorte
- naam
- voornamen
- geslacht van het kind
- gegevens over de ouders
6
,Personen- en familierecht 2018-2019
4. Levenloos kind
Lange tijd werd er in ons recht niets voorzien in verband met miskramen (= bevallingen voor de levensvatbare
ontwikkeling van de foetus) of de bevallingen van levenloze kinderen die de levensvatbaarheidgrens hadden bereikt.
geen akte opgesteld met vermelding van naam, voornamen kind en ouders (wordt wel gedaan voor levend en
levensvatbaar geboren kinderen)
juridisch oogpunt: logisch aangezien er geen rechtspersoonlijkheid was ontstaan die de identificatie en de
vestiging van familierechtelijke betrekkingen tot gevolg kon hebben.
menselijk oogpunt: hardvochtig ten aanzien van wensouders die met lege handen achterbleven
De wet biedt voortaan volgende oplossingen:
1) Begrafenis/crematie:
- Alle levenloos geboren kinderen die de wettelijke levensvatbaarheidsgrens nog niet hebben bereikt
kunnen op verzoek van de ouders begraven/ gecremeerd worden
- Van zodra de wettelijke levensvatbaarheidsgrens is bereikt, is de begraving/crematie verplicht.
2) Akte van een levenloos kind: art. 59,1°-4° BW – vermeldingen
kan worden opgesteld door de ambtenaar van de burgerlijke stand voor kinderen die overleden zijn op het
moment van de vaststelling van de bevalling door de arts/vroedvrouw.
regeling staat zogezegd in de afdeling van BW betreffende akten van overlijden art. 58, §3, eerste lid BW
een akte van overlijden kan enkel worden voor overleden personen
bij levenloze geboorte/overlijden voor vaststelling van geboorte is er nooit RP ontstaan
LET OP de toepasselijke regeling verschilt naargelang de zwangerschapsduur zoals blijkt uit het medisch attest
uitganspunt berekening zwangerschapsduur: de foetale leeftijd vangt aan bij de conceptie
zwangerschapsduur => dan 180 dagen postconceptie aangifte doodgeboorte is verplicht
ambtenaar burgerlijke stand moet ook een akte van een levenloos kind opstellen art. 58, §1 BW
zwangerschapsduur => dan 140 dagen postconceptie ambtenaar burgerlijke stand stelt slechts
een akte van levenloos kind op na verzoek van moeder, vader of meemoeder art. 58, §2 BW
zwangerschapsduur < dan 140 dagen postconceptie nooit opstellen akte van levenloos kind
vermeldingen akte van levenloos kind art. 59, 1°-4° BW (p46 – onderste deel, belangrijk?)
akte vermeldt de voornamen van het kind enkel indien om die vermelding wordt verzocht door de moeder,
de vader of de meemoeder art. 59, 5° BW
akte vermeldt slechts de naam van het kind indien de zwangerschapsduur => dan 180 dagen én om de
vermelding werd verzocht art. 59, 6° BW.
bepaling naam: regels voor levend en levensvatbaar geboren kinderen art. 59, tweede lid BW
De moeder, de vader en de meemoeder hebben het individueel recht om de vermelding te verzoeken
5. Akte van geboorte en van overlijden
Indien het kind overlijdt na de vaststelling maar voor de aangifte van de geboorte, dan moet er steeds een akte van
geboorte en vervolgens een akte van overlijden worden opgesteld.
het kind heeft dan rechtspersoonlijkheid verworven, met alle gevolgen van dien
7
,Personen- en familierecht 2018-2019
5.1. Context 3: Het menselijke leven voor de geboorte
Vraag: Wat is het juridisch statuut van het menselijke leven voor de geboorte, binnen (in vivo) of buiten (in vitro) de
menselijke baarmoeder?
menselijk leven evolueert:
- gameet (voortplantingscel, mannelijk of vrouwelijk)
- zygoot (versmelting van één mannelijke en één vrouwelijke gameet)
- embryo (eerste stadium na bevruchting tot acht weken)
- foetus (ontwikkeld embryo, acht weken na bevruchting)
toepassing traditionele juridische taxonomie (indeelkunde): menselijk leven in al die stadia voor de levende en
levensvatbare geboorte moet worden beschouwd als een rechtsobject
suggestie: menselijk leven voor de geboorte te beschouwen als een bijzonder beschermd rechtsobject, als tussen object
en subject of, zelfs, als rechtssubject
Opschortende bescherming van verwekt menselijk leven
Belgisch recht: Romeinse adagium kind wordt vanaf de verwekking als reeds geboren – en dus als rechtssubject –
wordt beschouwd telkens dat in zijn belang is
(infans conceptus pro iam nato habetur quotiens de eius commodis agitur)
opschortende voorwaarde toepassing fictiebepaling: kind wordt nadien daadwerkelijk levend en levensvatbaar geboren
MAAR wat is de verwekking in die infans conceptus-regel?
waarschijnlijk: de nesteling in de baarmoeder, met het oog op een zwangerschap, van een menselijk embryo of een
menselijke cel met het inherente vermogen om zich tot mens te ontwikkelen
concreet: de ononderbroken ontwikkeling tot mens moet zijn ingezet
wet: vermoeden van verwekking tussen de 300ste en 180ste dag voor de geboorte en binnen dat tijdvak, op het
tijdstip dat het voor het kind gunstig is art. 326 BW
LET OP het gaat hier om een fictiebepaling het kind wordt beschouwd als een rechtssubject maar is dit nog niet
Wettelijke toepassing adagium: art. 328, §3; 725 en 906 BW:
een verwekt kind kan worden erkend en het kan begunstigde zijn van een erfenis of van een gift
sommige stellen voor dat de infans conceptus-regel ruimer toe te passen.
vb. RS: toepassingen zogenaamde wrongful life-vorderingen.
vordering tot schadevergoeding gericht tegen degene die aansprakelijk is voor een (medische) fout waardoor
een persoon met een functiebeperking ter wereld is gekomen
aangevoerde fout: functiebeperking is niet/niet tijdig ontdekt na verwekking, dan bestaat de schade erin dat
schade: persoon is ter wereld gekomen
HvC heeft dergelijke vorderingen verworpen
Dadelijke bescherming van verwekt menselijk leven
Moet het kind levend en levensvatbaar geboren zijn voordat het de fictie van de rechtspersoonlijkheid retroactief zou
kunnen genieten? voorwaarden: art. 906, derde lid BW
gevolg opschortende voorwaarde:
- infans conceptus-regel kan geen prenatale tussenkomst in het belang van het kind rechtvaardigen, met name in
het raam van jeugdhulpverlening bij schadelijke zorg, zoals druggebruik, van een zwangere vrouw
8
, Personen- en familierecht 2018-2019
- belangen van het kind kunnen niet in weegschaal worden gelegd ter afweging tegenover de beslissingen van een
zwangere vrouw over haar levenseinde of tegenover de zwangerschapsonderbreking
gevolg: voorstel om menselijk leven vanaf de verwekking (in vitro) of vanaf een later tijdstip tijdens de zwangerschap,
reeds rechtssubjectiviteit toe te kennen
Bescherming van nog niet verwekt menselijk leven
Ook voor de innesteling in de baarmoeder kan er al een cel zijn met inherente vermogen om zich tot mens te
ontwikkelen, maar waarbij dit proces is onderbroken
Wanneer: embryo is gecreëerd en wordt gecryopreserveerd
met toepassing van de MBV-wet kan een dergelijke embryo maanden of jaren na de eigenlijke
verwekking worden ingeplant in de baarmoeder
vraag:
- Wat is de statuut van een zodanige cel vooraleer zij in de baarmoeder wordt ingeplant? Gewoon rechtsobject?
EHRM: neen, het is minstens een bijzonder (beschermwaardig) rechtsobject
- Moeten de voordelen van art. 725 en 906 BW niet worden uitgebreid tot geplande kinderen die pas na het
overlijden van hun vader bij hun moeder in vivo worden verwekt?
- Waarom is het bestaan van een zodanige cel vereist?
Bescherming van alle menselijk leven op grond van menswaardigheid
ongeboren menselijke leven verwerft volgens voornoemde regels geen bescherming
dit neemt niet weg dat het wel bescherming krijgt in samenhang met de bescherming van de moeder
oordeel EHRM: bescherming van de moeder kan in bepaalde verdragsbepalingen tot het ongeboren menselijk
leven worden uitgebreid
verwerft dan geen rechten als mens maar op grond van de menselijke waardigheid
mogelijkheden:
- Belangen moeder en ongeboren vrucht lopen gelijk
er kan worden volstaan met de beoordeling van de bescherming van de moeder
vb. bij een medische fout die een ongewenste zwangerschapsonderbreking veroorzaakt
- Belangen moeder en ongeboren vrucht lopen niet gelijk
er moet een belangenafweging worden gemaakt
vb. wanneer moeder tegen de wil van de vader een zwangerschapsonderbreking wil
gevolg: de moeder (of anderen) zou(den) niet (altijd) vrij kunnen beslissen en beschikken over de
ongeboren vrucht
Europese RS: ongeboren vrucht moet worden beschermd, zij het niet noodzakelijk – maar volgens het EHRM wel
mogelijk – als mens
is ook de weg van de Belgische wetgeving en RS
DUS de ongeboren vrucht kan naar huidig Belgisch recht niet als een rechtssubject worden beschouwd maar hoogstens
als beschermwaardig bijzonder rechtsobject of als tussencategorie via het concept van menswaardigheid
nog niet verwekt menselijk leven: geen wettelijke handvaten
9
