1
Inleiding tot de psychologie
Wie is de Homo Sapiens? – Carolyn Declerck
Inhoud
1 Het gedrag van de Homo Sapiens ........................................................................................................4
1.1 Geschiedenis.................................................................................................................................4
1.2 Actuele benaderingen van gedrag en opkomen van neurowetenschappen ...............................5
1.3 Waarom psychologie en neurowetenschappen voor economen? ..............................................6
2 Wetenschappelijke methode ...............................................................................................................7
2.1 Eigenschappen van de wetenschappen .......................................................................................7
2.2 Praktische stappen in het verrichten van wetenschappelijke onderzoek....................................7
2.3 Beschrijvend vs experimenteel onderzoek...................................................................................8
2.4 Onderzoek evalueren ...................................................................................................................9
2.5 Data interpreteren........................................................................................................................9
3 Neurowetenschappen ..........................................................................................................................9
3.1 Zenuwstelsel ...............................................................................................................................10
3.2 Neurotransmitters ......................................................................................................................12
3.3 Organisatie zenuwstelsel ............................................................................................................12
3.4 Anatomie hersenen ....................................................................................................................13
3.5 Neuro-economie.........................................................................................................................14
4 Evolutie en gedrag ..............................................................................................................................16
4.1 Evolutie door middel van natuurlijke selectie ............................................................................16
4.2 Uitgangspunt van de evolutionaire psychologie ........................................................................16
4.3 Zijn geslachtsverschillen in partnerkeuze en jaloezie evolutionair bepaald? ............................17
4.4 Waarom zijn we intelligent? .......................................................................................................18
4.5 Gedragsgenetica .........................................................................................................................19
4.6 Darwiniaanse geneeskunde........................................................................................................21
5 Bewustzijn ..........................................................................................................................................22
5.1 Bewustzijn ..................................................................................................................................22
5.2 Bewustzijnstoestanden ..............................................................................................................22
5.3 Functies die met bewustzijn correleren .....................................................................................23
5.4 Bewust besef impliceert geen bewuste wil ................................................................................24
5.5 Aanwijzingen voor een illusionair bewustzijn ............................................................................26
5.6 Als het bewustzijn niet sturend is, wat doet het dan wel? ........................................................27
5.7 Waarom beschikken we over bewuste sensaties? .....................................................................28
6 Leerprocessen.....................................................................................................................................30
6.1 Klassieke conditionering .............................................................................................................30
Lars Vorsselmans Inleiding tot de psychologie TEW/HI(B)/SEW 2019
, 2
6.2 Operante conditionering ............................................................................................................31
6.3 Cognitief leren ............................................................................................................................34
7 Cognitie...............................................................................................................................................36
7.1 Verklaringsmodellen voor het geheugen ...................................................................................36
7.2 Informatie oproepen ..................................................................................................................38
7.3 Informatie vergeten....................................................................................................................38
7.4 Biologische onderbouwing van het geheugen ...........................................................................39
7.5 Informatie verwerken .................................................................................................................39
7.6 Beperkte rationaliteit .................................................................................................................41
7.7 Filmpjes.......................................................................................................................................41
8 Emoties ...............................................................................................................................................43
8.1 Totstandkoming emotietheorieën .............................................................................................43
8.2 Emoties definiëren .....................................................................................................................44
8.3 Emoties zijn reacties op iets uitzonderlijks ................................................................................44
8.4 Emoties veroorzaken fysiologische opwinding ..........................................................................45
8.5 Emoties zijn actiegericht.............................................................................................................45
8.6 Emoties creëren voor een subjectief gevoel ..............................................................................46
8.7 Emoties zijn expressief ...............................................................................................................47
8.8 De functionele benadering van emoties ....................................................................................47
8.9 Emoties en sociale relaties .........................................................................................................48
9 Individuele verschillen in intelligentie en probleemoplossend denken .............................................49
9.1 Intelligentie definiëren en meten...............................................................................................49
9.2 Historisch overzicht van intelligentietesten ...............................................................................49
9.3 Cognitieve theorieën over intelligentie ......................................................................................50
9.4 Emotionele intelligentie .............................................................................................................50
9.5 Probleemoplossend denken .......................................................................................................51
10 Individuele verschillen in persoonlijkheid ......................................................................................52
10.1 Procesbenadering vs trekbenadering van persoonlijkheid ........................................................52
10.2 De psychodynamische theorie ...................................................................................................52
10.3 Humanistische theorie ...............................................................................................................53
10.4 Cognitieve theorieën ..................................................................................................................54
10.5 Biologische theorieën .................................................................................................................55
10.6 Besluit persoonlijkheidstheorieën ..............................................................................................56
10.7 Persoonlijkheidseigenschappen .................................................................................................56
11 Mensen in groep.............................................................................................................................58
11.1 Sociale cognitie ...........................................................................................................................58
11.2 Sociale beïnvloeding ...................................................................................................................61
Lars Vorsselmans Inleiding tot de psychologie TEW/HI(B)/SEW 2019
, 3
11.3 Conflict en coöperatie ................................................................................................................62
12 Epiloog ............................................................................................................................................65
13 Kernbegrippen ................................................................................................................................66
13.1 Het gedrag van de Homo Sapiens ..............................................................................................66
13.2 De wetenschappelijke methode .................................................................................................66
13.3 Neurowetenschappen ................................................................................................................66
13.4 Evolutie en gedrag ......................................................................................................................67
13.5 Bewustzijn ..................................................................................................................................67
13.6 Leerprocessen.............................................................................................................................67
13.7 Cognitie.......................................................................................................................................68
13.8 Emoties .......................................................................................................................................68
13.9 Intelligentie.................................................................................................................................68
13.10 Persoonlijkheid .......................................................................................................................70
13.11 Mensen in groep.....................................................................................................................70
13.12 Epiloog ....................................................................................................................................70
14 Info examen ....................................................................................................................................71
Lars Vorsselmans Inleiding tot de psychologie TEW/HI(B)/SEW 2019
, 4
Psychologie is de wetenschappelijke studie van het gedrag en alle factoren die het gedrag beïnvloeden.
‘Psyche’ – wat er in ons brein omgaat.
- Niet observeerbaar; omvat gedachten, drijfveren, waarden en voorkeuren
- Reduceerbaar tot neuro-fysiologische processen
(reduceerbaar betekent niet dat er een 1/1 relatie is tussen brein en gedrag – er is een
wisselwerking tussen brein en omgeving; afhangend van wat zich in de omgeving voordoet of
voorgedaan heeft, nu of in een ver verleden, zal er zich een ander gedrag voordoen)
- Bepaalt wie we als mens zijn
Studie van gedrag kan niet losgekoppeld worden van
- Ecologie van dat soort
- Evolutionaire geschiedenis van dat soort
- Studie van de hersenen (neurowetenschappen)
Mensen passen omgeving aan -> gedrag kan niet losgekoppeld worden van omgeving
1 Het gedrag van de Homo Sapiens
Gedragswetenschappen zijn het gevolg van filosofische vragen:
- Wie zijn we en waar komen we vandaan?
- Zijn we van nature uit goed of slecht?
- Wat is de oorsprong van onze gedachten?
1.1 Geschiedenis
Adam Smith
-> markt wordt gestuurd door de ‘onzichtbare hand’ en de hebzuchtige mens
-> Mensen dienen onbewust de maatschappij en zorgen voor economische groei door het nastreven
van eigenbelang
-> gaf richting aan de rationele keuzetheorie om maximaal nut te bekomen
Kritieken:
-> mens niet perfect rationeel of op de hoogte van alles om een juiste beslissing te nemen
-> mens reageert niet altijd uit eigenbelang omdat het zijn naasten waardeert
Rousseau
-> mens is zachtaardig geboren, maar wordt slecht en corrupt door macht en onderdrukking
-> Darwin steunde deze theorie : hoe meer goede mensen in een groep, hoe groter de
overlevingskansen
Oorsprong van deze gedachten
-> rationalisme
-> empirisme
(moderne gedragsleer = huwelijk tussen rationalisme en empirisme)
Rationalisme Empirisme
Socrates Aristoteles
Denken en logica Kennis vergaren door ervaring en observatie
Leidt tot theorievorming Leidt tot dataverzameling
Gebruik van wiskundige modellen voor Zoveel mogelijk data verzamelen
verklaringen
Lars Vorsselmans Inleiding tot de psychologie TEW/HI(B)/SEW 2019
, 5
Dit was inspiratiebron voor latere wetenschappers
- Descartes: ‘je pense donc je suis’ -> rede en reflectie zijn belangrijker dan empirie in het
ontdekken van absolute waarden
- John Locke: mens wordt geboren zonder voorkennis, kennis ontstaat door observaties en
ervaringen
- Immanuel Kant: kennis begint met zintuiglijke waarnemingen, maar vloeit daar niet
automatisch uit voort
Psychologie ontstond uit interesse voor het menselijk bewustzijn. De wetenschappelijke psychologie
ontstond +/- 200 jaar geleden door de filosofische kijk op het bewustzijn te benaderen met een
fysiologische methodologie.
Wat betekende psychologie 100 jaar geleden?
- Wilhelm Wundt – structuralisme
o Focus: het analyseren van de componenten van het bewustzijn
o Experimenteel; systematische en objectieve observaties van de bewuste ervaringen
o Bestudeert de onderdelen van het bewustzijn via introspectie (indelen in
componenten)
- William James
o Focus ligt in onderzoek naar de functie van het bewustzijn.
o Invloed van het Darwinisme; het bewustzijn heeft overlevingswaarde.
o Bestudeert het bewustzijn in zijn geheel
(het bewustzijn stroomt zoals een rivier en kan niet opgedeeld worden)
Conflict heeft geleid tot een waaier van wetenschappelijke benaderingen van de psychologie
- Behaviorisme (Skinner)
o Bestudeer enkel het observeerbare gedrag, wat aangetoond kan worden met
experimenten
o alles is aangeleerd, vrije wil is een illusie
o Belangrijk wat we doen, niet wat we denken
o Observeren van dieren leert ons veel over menselijk gedrag (door hond van Pavlov)
- Psycho-analyse (Freud)
o Bestudeer ook de onbewuste drijfveren van het gedrag
▪ Gedachten, herinneringen, verlangens
▪ Oerinstincten: eros (drang naar seks), thanatos (angst voor de dood)
beïnvloeden gedrag
- Humanisme (Rogers)
o Op zijn best is het leven een soepel proces waarin niets onveranderd blijft
o Psychologie meer gericht op unieke menselijke trekken, naar persoonlijke vrijheid en
mogelijkheid tot talentontwikkeling/persoonlijke groei
1.2 Actuele benaderingen van gedrag en opkomen van neurowetenschappen
Psychologie is de studie van
-> hersenen
-> hoe hersenen informatie verwerken
-> hoe informatieverwerkingssystemen gedrag bepalen
Lars Vorsselmans Inleiding tot de psychologie TEW/HI(B)/SEW 2019
, 6
Biologische benadering
- Gedrag kan verklaard worden adhv onderliggende anatomie en biochemische processen
- Sociaal bein → maakt het mogelijk om in grote groepen te functioneren
- Zenuwstelsel bestuderen via geavanceerde technologieën → verband tussen lichaam,
gedachten en gedrag ontdekken
Cognitieve benadering
- Begrijpen hoe informatie vergaard, opgeslagen en verwerkt wordt
- Rol van geheugen en bewustzijn
o Capaciteit van geheugen is beperkt en verhindert optimale besluitvorming
- Chomsky: we worden geboren met ‘sjablonen/modules’ in de hersenen die ervoor zorgen dat
sommige informatie makkelijker onthouden wordt (vb moedertaal)
Evolutionaire benadering
- Gedragspatronen zijn het resultaat van evolutie door natuurlijke selectie en dienen om
wederkerende problemen op te lossen
- Berust op assumpties uit het verleden
- Staat tegenover sociaal-culturele benadering
- Geslachtsverschillen in ruimtelijk inzicht is mogelijk het gevolg van genderspecifieke rollen in de
oeromgeving. Maar moeilijk te testen.
Socio-culturele benadering
- Gedragspatronen zijn afhankelijk van de socio-culturele context
- Oeromgeving was niet noodzakelijk uniform; zorgde mogelijk voor sterk context-afhankelijk
gedrag
- Verlegt focus van gedragswetenschappen naar niet-erfelijke elementen die het gedrag sturen
1.3 Waarom psychologie en neurowetenschappen voor economen?
Drie redenen:
1. Begrip voor economische anomalieën
a. Afkeer voor onrechtvaardigheid
b. Vertrouwen
c. Belang van verhalen en normen
2. Psychologie in de bedrijfskunde
a. Human resources
b. Om gedrag van mensen in organisaties te begrijpen, bestudeert men de oorzaken van
betrokkenheid/stress
3. Goede theorie is domein-overschrijdend, biedt toepassingen in diverse gebieden
a. Belang van controlegevoel
b. Controleverlies draagt bij tot
i. Medisch: aangeleerde hulpeloosheid
ii. Maatschappelijk: gevangenisstress; passievere houding van daklozen en
werklozen
c. Controlegevoel draagt bij tot
i. Medisch: minder gezondheidsproblemen
ii. Economisch: succesvolle CEO’s; productievere werknemers
d. Niets is zo praktisch als een goede theorie (Kurt Lewin)
Lars Vorsselmans Inleiding tot de psychologie TEW/HI(B)/SEW 2019
, 7
2 Wetenschappelijke methode
2.1 Eigenschappen van de wetenschappen
Het uitgangspunt van de wetenschappen is dat er algemene wetmatigheden bestaan die via een
objectieve methode kunnen achterhaald worden.
In de psychologie zoeken we wetmatigheden om verklaringen te vinden voor gedrag.
De wetenschappelijke methode – theorievorming
Een wetenschappelijke stelling moet:
- operationeel zijn
o concreet meetbaar
o oplosbare problemen
- systematisch en empirisch worden vastgesteld
o onderzoek moet mogelijk zijn
o empirische vaststellingen zijn zichtbaar/meetbaar
o ook consistent en repliceerbaar bij ceteris paribus
- falsifieerbaar zijn
o er moet aangetoond kunnen worden dat tegengestelde preposities die eruit volgen fout
zijn
o theorie die niet ontkracht kan worden heeft geen voorspellingswaarde (vb psycho-
analyse)
- raakpunten hebben met andere stellingen
o vooruitgang komt door het verklaren van nieuwe feiten die compatibel zijn met oude
feiten
- beantwoorden aan het principe van de spaarzaamheid
o eerder een criterium
o igv twee alternatieve verklaringen, kiest men het minst complexe
Toepassing van de wetenschappelijke methode heeft de volgende bijzondere gevolgen
- onderzoek leidt vaak tot contra-intuïtieve antwoorden
- Goede hypothesen zijn vruchtbaar: ze leiden tot nieuwe vragen en hypothesen die getoetst
kunnen worden (falsifieerbaarheid: als je eenmaal een onderzoek hebt afgerond, staat de
volgende al klaar)
- Goede verklaringstheorieën passen in coherente bestaande theorieën
- Plausibele theorieën zijn (voorlopig) door geen enkel feit tegengesproken
2.2 Praktische stappen in het verrichten van wetenschappelijke onderzoek
Twee manieren in wetenschappelijk denken:
1. Inductie:
a. theorie opstellen obv empirische observaties
b. gebruikt zintuigen
c. Vb: Darwin theorie ontwikkeld over soortontwikkeling na het observeren van
diersoorten
2. Deductie:
a. Hypothese met empirische data toetsen om theorie te bevestigen/ aan te vullen
b. Gebruikt redeneringsvermogen
c. Basisuitspraken en regels nodig om van te kunnen vertrekken
d. Systematisch stappenplan
Lars Vorsselmans Inleiding tot de psychologie TEW/HI(B)/SEW 2019
, 8
1. Onderzoek vloeit voort uit theoretisch kader
2. Adhv theorie en bijkomende observaties wordt er een hypothese opgesteld
3. Opstellen van studie om hypothese te testen, verzamelen van data om hypothese te
bevestigen/ontkrachten
4. Aanvaarde hypothesen → onderzoek verfijnen
afgewezen hypothesen → opnieuw beginnen / theorie vernietigen
5. Data rapporteren aan wetenschappelijk publiek
2.3 Beschrijvend vs experimenteel onderzoek
Beschrijvend onderzoek
= systematisch verzamelen van observaties zonder experimentele manipulaties (vb enquêtes)
Correlatiecoëfficiënt
- Relatie tussen twee stochastische variabelen
- Coëfficiënt is cijfer tussen -1 en 1 (positief: toename x -> afname y, negatief: toename x ->
toename y)
- Hoe sterker de relaties, hoe meer het nummer +1 of -1 nadert
- Nadelen:
o Impliceert geen causaliteit, er kan altijd een onbekende, derde variabele de oorzaak zijn
o De richting van de causaliteit kan niet worden vastgesteld
Experimenteel onderzoek
= maken van een vergelijking tussen en experimentele (gemanipuleerde) groep en een
(ongemanipuleerde) controlegroep
- Legt oorzaak-gevolg relaties vast (maar is niet altijd ethisch of methodologisch verantwoord
- Nadelen
o Artificiële omstandigheden waarin onderzoek wordt gevoerd
o Vertekende resultaten door verwarrende variabelen
Voorbeeldonderzoek: Baumeister, Twenge & Nuss, 2002
Lars Vorsselmans Inleiding tot de psychologie TEW/HI(B)/SEW 2019
, 9
Gedrag valt zelden te beschrijven in functie van slechts één factor meestal spelen veel factoren mee
- Meerdere afhankelijke variabelen:
o Laat toe om een vollediger beeld te hebben van de onafhankelijke variabele •
- Meerdere onafhankelijke variabelen:
o Laat toe om de aard van de interactie tussen de variabelen te ontdekken, geeft een
realistischer beeld van het gedrag weer
- Experiment Baumeister: ‘het gevoel van sociale uitsluiting tast het intelligent denkvermogen
aan, afhangend van het feit of de persoon introvert/extravert is’ (blz 51-52)
2.4 Onderzoek evalueren
- Betrouwbaarheid: Leveren verschillende meetmomenten hetzelfde resultaat?
- Validiteit: Geven de data weer wat de studie beoogt te meten?
o interne validiteit: hebben ze oorzakelijk verband tussen onderzochte variabelen
gevonden
o externe validiteit: zijn bevindingen generaliseerbaar naar andere, algemene situaties
- Convergentie: Leveren verschillende studies dezelfde resultaten? (meta-analyse)
- Vertekeningen: Zijn er alternatieve verklaringen voor de resultaten?
o Steekproefvertekening
o experimentele vertekening
o sociaal wenselijke antwoorden
o placebo – effect
- regressie naar gemiddelde: causaliteit willen toeschrijven ondanks gebrek aan informatie,
bewijzen (mens heeft aangeboren neiging om verbanden te leggen)
- gebruik van deceptie (Het verstrekken van valse informatie aan deelnemers over de
doelstellingen van het onderzoek)
o cfr Experiment van Milgram (elektrische schokken toedienen; aantonen dat autoriteit
wint van kritisch denkvermogen)
2.5 Data interpreteren
Belang van statistiek in de gedragswetenschappen
- Concrete en levendige voorbeelden kunnen de abstractie van de probabiliteit overweldigen
- Onvoldoende rekening houden met de grootte van de steekproef
- Moeite om willekeurigheid te vatten
3 Neurowetenschappen
= bestudeert rol en werking van het zenuwstelsel en de hersenen
-> zowel onze omgeving als onze hersenen bepalen wie we zijn
-> hersenen zijn het voornaamste orgaan in ons zenuwstelsel → grote flexibiliteit nodig om te reageren
op wisselvallige omgeving en prikkels
- Reflexen: vlugge, motorische reacties (ook aanwezig bij andere organismen)
- Zelfregulatie: niet meteen impulsief reageren, eerst mogelijkheden overwegen
- Plasticiteit: gedrag kan aangepast worden obv ervaringen en kennis
Gedrag = reactie op een prikkel
-> flexibiliteit in informatieverwerking laat toe om te leren uit ervaring en om een reactie uit te stellen
of aan te passen aan veranderende omgevingen
2 stelsels in lichaam die prikkels coördineren (beide worden gecontroleerd door de hersenen en
steunen op chemische boodschappers)
Lars Vorsselmans Inleiding tot de psychologie TEW/HI(B)/SEW 2019
, 10
- Endocriem (hormonaal) stelsel
o Klieren die hormonen vrijlaten die zich via bloedsomloop verspreiden → traag
- Zenuwstelsel
o Informatie via zintuigen uit buitenwereld integreren en interpreteren → snel via
neurotransmitters
3.1 Zenuwstelsel
= informatieverwerkingssysteem dat informatie ontvangt, verwerkt en doorstuurt
-> maakt aanpassingen in gedrag mogelijk
Structuur (hardware) = anatomie
- Neuron (cel)
o Cellichaam (integratie)
o Dendriet (input)
o Axon (transmissie)
Communicatiemiddelen (software)
- Neurotransmitters
Neuronen
= functionele cellen die informatie ontvangen, evalueren en doorsturen
- Sensorische/afferente neuronen: sturen impulsen van de zintuigen naar de hersenen (input)
- Interneuronen: bevinden zich in de hersenen (throughput)
- Motorische/ efferente neuronen: sturen impulsen van hersenen naar andere delen van het
lichaam (output)
-> Neuronen zijn zeer verscheiden in vorm
- Soma/cellichaam: drijfkracht van de cel (integratie)
- Dendriet: ontvangt neurale impuls van andere neuronen (input)
- Axon: uitgroeisel van neuron, stuurt neurale impuls door naar de eindknop van de neuron en
dan naar andere neuronen (transmissie)
- Myelineschede: omhulsel, soort isolatie rond axon; zorgt voor extra geleidbaarheid en dat de
elektrische lading niet verdwijnt
o Impuls moet sprongen maken lang breuken in de myelineschede (= knopen van
Ranvier)
o Zorgt zo voor een snellere transmissie
- Eindknop: verdikking waar neurotransmitters zich bevinden en vrijgelaten worden tussen twee
neuronen (terminale knop)
- Synaptische spleet: kloof tussen uiteinde ene axon en dendriet van volgende neuron
- Synaps: plaats waar een eindknop van een neuron en een ander neuron samenkomen,
neurotransmissie gebeurt gewoonlijk in de synaps
Actie- en rustpotentiaal
Een neuron in rustfase = geladen batterij, een bron van potentiële energie
Potentiaalverschil tussen binnenkant en buitenkant wordt veroorzaakt door diffusie en elektrostatische
druk
- Diffusie: proces waarbij moleculen zich van een regio met een hoge concentratie naar een regio
met lagere concentratie begeven tot evenwicht is bereikt
Lars Vorsselmans Inleiding tot de psychologie TEW/HI(B)/SEW 2019
