1 METHODOLOGIE 2023-2024 | CAMILLE V.
DEEL 1: ALGEMEEN: BASISBEGRIPPEN
Legende: (Begrip | naam)
1. Waarom sociaalwetenschappelijk onderzoek?
1.1. Inleiding
Bedoeling van deze cursus is kennis maken met hoe kennis gemaakt/geproduceerd wordt. Resultaten
en bevindingen v sociaalwetenschappelijk oz is tegenwoordig overal (enquêtes, verkiezingspeilingen,
besmettingscijfers, …)
Methodologie: verwijst naar de wijze waarop het hele proces van wetenschapsbeoefening
functioneert, en houdt dus niet alleen de kennis en beheersing van methoden en technieken in.
Enkele doelstellingen van dit boek:
- Kennismaken met de fundamenten en basisprocedures van sociaalwetenschappelijk oz
o Vormt inleiding tot zelf opzetten en kunnen uitvoeren van wet oz
Kennis
- Biedt kennistheoretische achtergrond over wat wetenschappelijk is aan wet oz
o Op welke manier kan je tot wet kennis komen over de soc werkelijkheid?
o Welke spelregels moet je hiervoor volgen?
- Leren kennen van basistypes en -procedures van socwet oz
Toepassing
o Hoe gaan soc wetenschappers te werk om onderzoek op te zetten en uit te voeren?
o Welke onderzoeksontwerpen hebben ze tot hun beschikking?
o Welke bedenkingen maken ze zich?
- In staat stellen om discussies binnen het socwet veld te volgen en studies te kunnen
Discussie
evalueren op hun wetenschappelijke merites
o Grondige kennis van gebruikte methodes nodig!
- Levert nodige vocabularium (lingua franca)
o Zelfs als je niet van plan bent om de basisprocedures en onderzoeksontwerpen
Taal
daadwerkelijk in je eigen onderzoek te gaan gebruiken, krijg je alvast de vereiste
woordenschat aangeleverd om met soc wetenschappers v gedachten te kunnen
wisselen
Kritisch
- Kritische omgang met onderzoeksresultaten stimuleren, alsook aanleren hoe je ze kan
beoordelen op hun kwaliteit
1.2. Enkele voorbeelden
1.2.1. De opwarming van de aarde: An Inconvenient Truth versus The Great Global Warming
Swindle
2 studies die onderzoek hebben uitgevoerd naar de oorzaak van de opwarming van de aarde. Hun
uitkomsten staan diametraal tegenover elkaar en hebben verstekkende politieke gevolgen: kan
verwarrend lijken: “Leidt wetenschap, dankzij het gebruik van wetenschappelijke methodes, dan niet
tot de ware kennis over de wereld?”
Moderne wetenschapsbeoefening wordt beïnvloed door machtsverhoudingen, maatschappelijke
en/of politieke inmenging, ideologische assumpties en agressieve retoriek.
,2 METHODOLOGIE 2023-2024 | CAMILLE V.
➔ reflectie maken over wat wetenschappelijke kennis inhoudt, welke manier het tot inzicht in de
werkelijkheid leidt en wat wetenschap, wetenschap maakt. = epistemologische kwesties
An Inconvenient Truth (2006) The Great Global Warming Swindle (2007)
Documentaire gepresenteerd + gepromoot Documentaire met opnieuw wetenschappelijk
door voormalig president Al Gore materiaal mbt klimaatveranderingen en
temperatuurstijgingen op aarde
Wetenschappelijke materiaal aangevoerd
!! twijfel geuit over de voorstelling vd
Toenemende uitstoot van C02 de gemiddelde opwarming vd aarde à la Gore
temperatuur op aarde zal toenemen + !! kritische kanttekeningen bij de rol die de
zeespiegels zal stijgen mens hierin speelt
= > °menselijke drama’s 1) Stijging van temperatuur zou de
hoeveelheid CO2 doen toenemen en
niet omgekeerd
2) Rol vd mens is in dit verhaal slechts van
marginaal belang; vooral de activiteit vd
zon & stijging vh aantal zonnevlekken
zorgen voor temperatuurstijging
!! stelt dat wetenschappers die kritiek uiten op
de bevindingen vh IPCC systematisch genegeerd
worden, zowel ih wetenschappelijke debat als
op het publieke forum
1.2.2. De ‘War against Crime’ in New York: werkt het?
In de jaren 1990 wou de toenmalige burgemeester van NYC, Rudy Giuliani, iets doen aan de
criminaliteitscijfers in zijn stad. “We lieten slechte dingen, alleen maar slechter worden.” Hij was van
mening dat door het aanpakken van ook de kleinste criminele activiteiten, hij alle criminaliteit uit de
stad kon verbannen en NYC van de crimecapital naar de veiligste stad id wereld te kunnen brengen.
Giulinani was een aanhanger van The Broken Windows Theory van Wilson & Kelling. Na zijn ingreep
verminderde de criminaliteit, en hij meende dat dit te danken was aan deze theorie.
The Broken Windows Theory stelt dat een gebouw met ingeslagen ruiten en graffiti, meer
criminaliteit zal aantrekken dan een verzorgd pand. Hiermee bedoelde men dus; door ook de kleinste
criminele feiten (jaywalking, littering, graffiti, …) hard aan te pakken, de grotere criminele activiteiten
zullen minderen.
Maar was deze aanpak wel degelijk de oorzaak voor de vermindering van criminele activiteiten?
Tegelijkertijd werd de politie immers ook gemoderniseerd, zodat men perfect wist waar criminele
activiteiten zich afspeelden dankzij verschillende statistieken (ipv patroling in autos zoals vroeger). Als
wetenschapper moet je nadenken of Guiliani zijn ingrijpen effectief de (enigste) reden was tot de
daling; vraag naar causaliteit!!
,3 METHODOLOGIE 2023-2024 | CAMILLE V.
Om van causaliteit te spreken, moeten er 3 voorwaarden voldaan BWT in NYC?
worden:
1 Correlatie: statistisch verband tussen gebeurtenis A (nieuw JA
beleid) en gebeurtenis B (geregistreerde criminaliteit)
2 Gebeurtenis A moet voorafgaan aan gebeurtenis B: kan NEEN
geen oorzaak zijn als ze er al eerder/een gelijk effect De criminaliteit was al aan het
dalen voor het nieuwe beleid in
vertoont wordt
gang werd gevoerd
3 Het statistisch verband tussen beide variabelen mag niet te NEEN
wijten zijn aan een 3de variabele: geen andere processen In andere steden waar geen
beleid was, daalden de
mogen spelen zodat je met zekerheid kunt zeggen dat dit de
criminaliteitscijfers ook
oorzaak is
Conclusie Het kan dat Broken Windows Theory de reden was voor de daling in criminaliteit, maar
het lijkt eerder onwaarschijnlijk. Causaliteit kan niet worden aangenomen. Uitspraken
over effectiviteit vh criminaliteitsbeleid zijn niet gerechtvaardigd.
1.2.3. Botsende beschavingen
Periode na de Koude Oorlog = “Clash of Civilizations” – Huntington (botsing der beschavingen)
- Culturele conflicten in de nieuwe wereld ipv vooral economische/ideologische
“ - “bloem
Natiestaten blijven de machtigste actoren in globale affaires, maar de principiële conflicten of ”
globale politiek zullen zich afspelen tussen naties en groepen van verschillende beschavingen
- The clash of civilizations will dominate global politics
- De breuklijnen tussen beschavingen zullen de oorlogsgrenzen van de toekomst zijn
Conflicten zouden gekenmerkt worden door culturele religieuze kwesties. Het concept ‘beschaving’
zou relevant worden om potentiële conflicten te traceren en te duiden, onderscheidt zich obv cultuur
en geografische kenmerken
Beschavingen: Westen (Incl N-A), de Latijns-Amerikaanse, orthodoxe (voormalig SU),
hindoeïstische (India & Nepal), Oost-Aziatische (China), islamitische (Midden-Oosten &
Noord-Afrika), Afrikaanse (Sub-Sahara Afrika)
= > worden door Huntington onderscheiden obv culturele, maar ook geografische kenmerken
Veel kritieken geoogst: 1990s zagen weinigen de relevantie/accuraatheid van de theorie; nu vind je
echter weinig mensen die het er niet mee eens zijn
1) Inzichten zijn gebaseerd op anekdotisch bewijsmateriaal (steeds meer militaire conflicten
tussen beschavingen zouden optreden na de KO → niet gebeurd)
2) Monolithische visie (= een geheel vormend): alle conflicten tussen 2 beschavingen hebben
een andere invulling, inzet en/of betekenis afhankelijk vd politiek-economische, sociale en
culturele omgeving waarin ze plaatsvinden => insteek die niet voldoende rekening houdt met de
specificiteit van elk conflict.
,4 METHODOLOGIE 2023-2024 | CAMILLE V.
o KRITIEK: islamitische of westerse beschavingen lijken eenheidsworsten zonder
interne diversiteit
o Niet voldoende rekening houden met de specificiteit van elk conflict
In historisch-vergelijkend onderzoek is een grondige studie van diverse cases noodzakelijk: kan je je
punt maken op gevalstudies die met je theoretische verwachtingen stroken of moet je ook andere
cases onderzoeken die deze tegenspreken?
Wijze van kijken naar de sociale werkelijkheid
Reflectie over de aard vd socwet: kunnen we de empirische werkelijkheid objectief
waarnemen, en in welke mate spelen theoretische vooringenomenheden een rol id studie vd
soc werkelijkheid? = kennistheoretische vragen
1.2.4. Polls bij verkiezingen: verteken(en)d?
Vanaf verkiezingen in de buurt komen (nu ook: jun. 2024) : °verkiezingspolls / -peilingen
- Prognoses + voorspellingen over komende verkiezingen
- Wie wordt de grootste partij? Wie de populairste politicus? Wat met de mogelijke
zetelverdeling? …
- Meestal obv surveyonderzoek gevraagd naar onder meer kiesintenties en favoriete politicus
o = Rondvraag bij een steekproef uit de bevolking, doorgaans een paar honderd
mensen, dmv een enquête
- Interesse vanuit politiek veld groot, ondanks ze dit vaak ontkennen
Zijn de uitslagen representatief? → Peilen naar de methodologische kwaliteit vd steekproeftrekking
en vraagverwoording vd enquête = aspecten die zorgen dat de studie wetenschappelijk is
Negeren van non-respons (diegene die weigeren deel te nemen): aannemen dat ze
Beïnvloeding dezelfde kiesintenties hebben als diegene die wel meewerken
van de Geen melding van betrouwbaarheidsintervallen
uitslag Geen vermelding van foutenmarge: kan alleen bij toevalsteekproeven (vaak goedkopere
manier gebruikt)
Verkeerde vraagverwoording/presentatie van de antwoordopties
1.2.5. De wetenschapper als bokser?
Loïc Wacquant deed participerende observatie naar het gettoleven in Woodlawn, Chicago om
stereotypes over armoede en marginaliteit te doorbreken.
,5 METHODOLOGIE 2023-2024 | CAMILLE V.
Via participerende observatie wil men toegang tot de leefwereld van een anders moeilijk
bestudeerbare populatie, deze wordt dan van binnenuit beschreven. (cf. H11)
- Is dit kwalitatief onderzoek?
o = de verzameling van benaderingen binnen de sociale wetenschappen die niet alleen
gebruikmaakt van cijfermateriaal en statistische analyses, maar ook van andere
vormen van data vermaken zoals participerende observatiefocus groepen, diepte-
interviews, …
o = > Ja
1.2.6. Verband tussen gamen en agressie
Media-effectonderzoek (communicatiewetenschappen)
Wat zijn de effecten van kijken of praktiseren van bepaalde media?
→ geen consensus → door wijze waarop onderzoeksprobleem id verschillende studies
methodologisch uitgewerkt wordt:
Wat valt onder ‘gewelddadige Over hoeveel geweld moet het gaan en hoe grafisch moet
games’ of ‘agressie’: dat geweld worden voorgesteld? Andere motieven spelen
een rol in de wijze waarvan agressie meten verschilt van
studie tot studie: veralgemeningsfouten (meet slechts een
subdimensie ve concept en neemt dit als het hele concept)
vormen van betekenisverschuiving tussen wat je meet en
wil meten
Je kan niet obv cross-sectioneel Het ene veroorzaakt het andere niet altijd (misschien
surveyonderzoek causaliteit vast kiezen agressieve kinderen voor gewelddadige spelletjes en
stellen waardoor het causale verband omgekeerd verloopt)
motieven om spelletjes te spelen
Weinig rekening houden met Het verband kan afhankelijk zijn vd kenmerken vd gamer of
intermediate variabelen die het zijn omgeving: kwesties van representativiteit en
verband bemiddelen populatiegeldigheid
Onduidelijk op welke termijn de Effecten op korte termijn? Of veranderingen id
effecten gesitueerd moeten worden persoonlijkheidsstructuur
In hoeverre zijn bevindingen uit een
artificieel labo veralgemeenbaar
naar het echte leven?
1.3. De wetenschappelijke aanpak
1.3.1. Wetenschap: een specifieke benadering
Wetenschappelijke inzichten zijn gebaseerd op het toepassen van regels en procedures die de
kwaliteit en waarheidsgehalte van die inzichten maximaliseren.
,6 METHODOLOGIE 2023-2024 | CAMILLE V.
Wetenschapsbeoefening wordt ook gestuurd door onderlinge waarden en normen die binnen de
wetenschappelijke gemeenschap bewaakt worden = > overtreders van die normen worden bestraft
(bijv D. Stapel, professor in Tilburg: oplichten van de overheid door subsidies aan te vragen voor frauduleus
onderzoek)
Keuzes maken bij ieder onderzoek (bijv: wijze van data verzamelen, gebruikte theoretische inzichten,
…) Moeten weloverwogen en beargumenteerd worden!
Methodologie = hele proces van wetenschapsbeoefening
Methoden = geheel van specifieke technieken die gebruikt worden in wetenschappelijk onderzoek
om eenheden te selecteren, er gegevens over te verzamelen, die gegevens te analyseren en de
resultaten te rapporteren.
1.3.2. Alternatieve bronnen van kennis over de werkelijkheid
Persoonlijke ervaringen
Overgeneraliseren Waargenomen verbanden doortrekken naar andere situaties of mensen
Bijv 5 mensen in je vriendenkring die gamen en slecht presteren op school. Is het
gerechtvaardigd om gamen met slecht presteren in verband te brengen?
Selectieve Speciaal letten op bepaalde mensen/situaties en van daaruit veralgemeningen
observatie maken. Meestal gaat het over mensen/situaties die je vooringenomen
bevestigen
Bijv je denkt dat chauffeurs van terreinwagens onhoffelijk en agressief zijn ih verkeer, dan ga je
vooral die wagens opmerken die voldoen aan die vooringenomenheid. Andere gevallen waarin
ze zich wel hoffelijk gedragen worden genegeerd
Populaire media
Inzichten uit wetenschappelijk onderzoek wordt gecombineerd met niet-wetenschappelijke info of
valse. De berichtgeving kan selectief zijn en slechts 1 aspect vh probleem benaderen.
Ideologische overtuigingen
Religie is een ideologische overtuiging die invloed uitoefent. Ideologische vooringenomenheid kan
ook spelen als het om interpretatie van onderzoeksresultaten gaat (bijv resultaten over de
klimaatverandering)
1.4. Wat te verwachten van methodologie?
2 bouwstenen:
- Theorie of theoretische inzichten gepasseerd op empirische data/gegevens uit de
werkelijkheid waarover die theorieën een uitspraak willen doen
- Verschillende soorten theorieën:
o Obv het object (gedrag van atomen, economisch handelen van mensen, …)
o Obv het niveau waarop de uitspraken zich situeren:
,7 METHODOLOGIE 2023-2024 | CAMILLE V.
Microniveau Verklaren van concrete interactie op interprersoonlijke
Macroniveau Begrijpen van patronen op het niveau van ruimere sociale
systemen
Mesoniveau Ligt ertussen, processen duiden die zich afspelen binnen
Bijv sociale bewegingen, organisaties, …
- Data/gegevens vd werkelijkheid
- Onmiddellijk waarneembare gegevens
- Gegevens waarbij instrumenten nodig zijn (intelligentie meten)
- = > beide is het empirische data = alle data is gegrondvest in zintuigelijke waarneming
De empirische observaties kunnen van kwantitatieve of kwalitatieve aard zijn:
Kwantitatief Cijfers, statistieken, …
Kwalitatief Gegeven id vorm van teksten, objecten of foto’s
2. Bouwstenen en soorten sociaalwetenschappelijk onderzoek
2.1. Inleiding
Dit hoofdstuk: systematische uitwerking vd vragen “Wat is wetenschap?” “Wat maakt socwet oz tot
wat het is?” “Uit welke bouwstenen bestaat socwet oz?” “Welke soorten oz bestaan er zoal?” “Hoe
kan je een onderscheid maken tussen ‘goed’ en ‘slecht’ oz?”
DOEL SOCWET OZ Theoretische kennis op bouwen over de sml
VOORBEELDEN - Loïc Wacquant: participerende observatie in zwarte
getto
- Gentile et al.: agressief gedrag bij lln verklaren
WAT IS WETENSCHAPPELIJK OZ? Voortdurende wisselwerking tss empirie en theorie
Sociaalwetenschappelijk onderzoek: productie van geldige en betrouwbare kennis over de sociale
realiteit door het combineren van theorie en empirie, waarbij methodologische principes rigoureus
worden toegepast
!! Er is geen algemeen aanvaarde definitie over wat socwet oz heel concreet inhoudt. Over wat goed
onderzoek is, bestaat nog minder unanimiteit. Niet alle onderzoekers zullen het met elke definitie
eens zijn, of zullen aan elk vd punten evenveel belang hechten.
2.2. Bouwstenen van sociaalwetenschappelijk onderzoek
2.2.1. Theorie en empirie
Socwet oz = theorie + empirie
Theorie: geheel van samenhangende uitspraken/proposities die bepaalde fenomenen beschrijven /
verklaren. Kennis vloeit voort uit het denken/ideeën.
Empirie: het ervaren van de wereld rondom ons dmv waarnemingen. Kennis vloeit voort uit het
observeren.
, 8 METHODOLOGIE 2023-2024 | CAMILLE V.
THEORIE EMPIRIE
Definitie Geheel van samenhangende uitspraken / Het ervaren van de wereld rondom ons dmv
proposities die bepaalde fenomenen beschrijven / waarnemingen
verklaren
Bron v - Denken - Observeren
kennis - Ideeën
Wat? Leggen terugkerende patronen/ regelmatigheden Ervaren vd wereld rondom ons door waar te
id wereld rondom ons uit nemen
Beantwoorden niet alleen wat-, hoe- en wrm- Bestuderen van ‘wat is’ adhv observaties
vragen, maar maken het idealiter ook mogelijk om
voorspellingen te doen !! Zintuigen kunnen ons eens om de tuin leiden
(horizon ziet er recht uit, maar we weten dat de aarde rond is )
Opgebouwd uit 2 dingen: concepten + relaties tss
concepten + waarnemingen kunnen verschillen van persoon
(Concept: algemeen en abstract idee dat als een label dient om tot persoon (wolken spotten: ene ziet een hartje, de ander
concreet waarneembare zaken/fenomenen te categoriseren: centrale
bouwblokken)
een eend): gekleurd door gemoedsgesteldheden,
veronderstellingen en externe invloeden (discussie
tss bezorgde ouder en uitgelaten puber)
Bijv: - Bigbangtheorie
- Evolutietheorie (Darwin)
- Job-demand-control model (Karasek)
- Broken windows theorie (Wilson & Kelling)
Kenmerken 1) Logisch consistent
o Diverse uitspraken mogen elkaar niet
tegenspreken, maar moeten logisch
samenhangen
2) Veralgemeenbaarheid
o Moet een ruimer toepassingsgebied
hebben
3) Empirische observatie
o Mogelijkheid om te toetsen door
observatie of de aannames wel degelijk
overeenstemmen met de realiteit
Empirische toetsbaarheid =
- Verifieerbaarheid: de mogelijkheid om door observatie te toetsen of theoretische aannames
overeenstemmen met de realiteit
- Falsifieerbaarheid: de mogelijkheid om door observatie de eventuele onjuistheid van kennis
aan te tonen, = weerlegbaarheid
- Theorieën blootstellen aan empirische toetsing: hoe vaker een theorie overeind blijft wnr ze
getoetst wordt, hoe meer een theorie aan belang wint
o Echter nooit definitief bewezen!!!
o Er kan altijd een observatie opduiken die het ganse theoretische raamwerk onderuit
haalt
,9 METHODOLOGIE 2023-2024 | CAMILLE V.
o -> gemeenschappelijk karakter van wetenschappelijke kennis; theorieën die niet met
andere worden gedeeld, kunnen niet weerlegd/bevestigd worden
- Repliceren: het herhalen van onderzoek om te kijken of je dezelfde conclusie krijgt
Soorten theorieën:
Formele theorie Soort theorie die ervan uitgaat dat je allerhande sociale fenomenen los
vd concrete inhoud kan verklaren vanuit enkele vormelijke
basisprincipes
- Rational choice theory
o Menselijk gedrag wordt gestuurd door rationele kosten-
batenanalyses, waarbij respectievelijk baten
gemaximaliseerd en kosten geminimaliseerd worden
o Wordt als een passe-partout toegepast op allerhande
beslissingen
Grand theory Soort theorie die sociale fenomenen probeert te vatten vanuit 1
abstract conceptueel kader, waarin het ordenen van concepten
belangrijker is dan het begrijpen vd sociale werkelijkheid
- Structureel functionalisme (Parsons)
o Probeert alle mogelijke aspecten van sociaal gedrag en
organisatie te begrijpen vanuit de structuur van sociale
systemen en de functies van deelsystemen
Middle range theory Soort theorie die berust op een reeks aannames over 1 bepaald sociaal
fenomeen, waaruit hypothesen kunnen worden afgeleid die op hun
beurt empirisch getoetst worden
-
2.2.2. Inductie en deductie
INDUCTIE DEDUCTIE
“alle zwanen zijn wit” (wordt problematisch bij een Vogelkenner observeert verschillende soorten
zwarte)
→ als ik een zwaan zie mag ik ervan uitgaan dat → “alle zwanen zijn wit”
ze wit is
Deductie: een gevolgtrekking van het algemene naar het
bijzondere
Inductie: obv specifieke waarnemingen komen tot een
algemene regel
, 10 METHODOLOGIE 2023-2024 | CAMILLE V.
2.2.3. De empirische cyclus van wetenschappelijk onderzoek
Empirische cyclus/kringloop van wetenschappelijk onderzoek: samenspel tussen theorie en empirie
- Stelt op geïdealiseerde wijze voor hou wetenschappelijke
kennis zich ontwikkelt en evolueert
- 4 grote fases:
- Observatie - Inductie
- Deductie - Toetsing
- Meer systematisch en doelgericht dan louter waarnemen;
o Onderzoeker neemt niet waar vanuit een theoretisch
Observatie vacuüm
- Gegrondvest in bestaande kennis van de onderzoeker v waaruit
zekere vermoedens/hypotheses worde gedistilleerd
Inductie Vertrekt vanuit het particuliere, vanuit de observatie,
Deductie Hierna kunnen er hieruit toetsbare voorspellingen worden opgesteld die
tegen concrete, empirische gegevens afgezet kunnen worden
Nagaan of de vooropgestelde hypotheses door empirisch feitenmateriaal
worden ondersteund/verworpen
Toetsing
= > Nieuwe bevindingen geven aanleiding tot het opnieuw doorlopen vd
hele cyclus
!! Slechts een geïdealiseerde voorstelling van wetenschappelijke kennisproductie; concrete
onderzoeksprojecten leggen doorgaans niet het ganse traject vd cyclus af; sommige onderzoeken
leggen het traject meerdere keren af:
- Semmelweis: kraamvrouwenkoorts ih Weense Algemeen Ziekenhuis (19de E)
o Uitstekende illustratie vh herhaaldelijk doorlopen vd empirisch cyclus
o 2 kraamklinieken in hetzelfde ziekenhuis, hadden en verschillende overlevingskans…
kliniek 1 > kliniek 2
▪ Gebruik van dezelfde methodes
▪ Enige verschil: In kliniek 1 werden de moeders verzorgt door dokters-in-
opleiding, In kliniek 2 door vroedvrouwen
o Ideeën werden verworpen, onderzocht, getoetst, …
▪ Oorzaak moest endemisch zijn (beperkt blijven tot specifieke locatie)
▪ Handen van studenten moesten nog besmet zijn met lijkenmateriaal wnr ze
moeders gingen helpen (deden veel autopsies/ontledingen): wassen vd
handen met zeep was blijkbaar niet voldoende om besmetting te voorkomen
▪ Studenten moesten hun handen met chloorkalk wassen na autopsies
▪ Sterfteaantal daalde tot zelfs minder dan kliniek 2
o = > kraamvrouwenkoorts is te wijten aan besmetting met lijkenmateriaal
