Criminaliteit en samenleving
“Wie criminaliteit wil begrijpen moet de smanleving begrijpen”
Doel van de cursus: criminaliteit kan niet begrepen worden vanuit de individuele motieven,
overtuigingen of keuzes van daders. Criminaliteit ontstaat in, en krijgt vorm door, de samenleving.
Hoofdstuk 1: criminaliteit als maatschappelijk vraagstuk
Criminaliteit wordt vaak gezien als een individuele handeling, gepleegd door mensen die
ofwel abnormaal zijn, “waar iets mis mee is”, ofwel gepleegd door mensen die een
weloverwogen keuze, een kosten-baten analyse, hebben gemaakt
Groepen/veronderstellingen:
Criminaliteit is abnormaal: mensen waar iets mis mee is: medisch-sychologisch
Criminaliteit is normaal: criminaliteit is niet zo abnormaal, maar veroorzaakt door de
keuzes die wij maken
o Kosten-baten analyse: winst, plezier VS verlies, pijn afwegen tegenover elkaar
niet goe dom zinvol over criminaliteit na te denken en als we criminaliteit willen
bestrijden.
Het afwijkende individu (“het monster”) (criminaliteit is abnormaal)
Dutroux
Andrej Romanovitsj Tsjikatilo (“de slager van Rostov”): minstens 52 jonge vrouwen en kinderen op
een gruwelijke manier vermoord. Tijdens Sovjet Unie (seriemoordenaars kon zich in dit systeem
niet voordoen, kon enkel in het Westen, men geloofde er dus niet in + politiesysteem was heel
snel georganiseerd -> men kon hem heel lang niet opsporen en vatten).
Richard Ramirez (“the night stalker”): is ineens plots ‘s nachts in je huis.
Ted Bundy: iemand die heel charmant voorkomt, maar ook heel gruwelijek feiten heft gepleegd
ten aanzien van vrouwen (necrofilie). Had een vaste manier van handelen (deed alsof hij hulp
nodig had en lokte zo vrouwen mee, wurgde hen dan).
Jeffrey Dahmer: minstens 17 jonge mannen vermoord. Lokte hen mee en vermoorde hen op een
gruwelijke manier. Uiteindelijk zelf vermoord in de gevangenis door een medegevangene.
Hitler & Staling (“het misleidende kwaad)
bekrachtigd dat beeld dat het abnormale mensen zijn waar iets mis mee is. Criminaliteit
gebeurt door mensen waar iets mis mee is en is niet normaal.
Essentie:
“staat buiten de samenleving”
“is abnormaal”
“niet zoals wij”
Expertise (begrijpen) richt zich op eigenschappen/kenmerken van mensen / op wat
individuen “anders” maakt (biologische, psychologische kenmerken)
Populair in de maatschappelijke beeldvorming over criminaliteit
Rationele individu (criminaliteit is normaal)
Essentie:
Criminaliteit is “normaal” (rationele keuze)
Criminaliteit is niet de uitkomst van biologische verschillen, socialisatieprocessen of
sociaal leergedrag maar moet begrepen worden in functie van gedragsmogelijkheden
en gedragsbeperkingen (kosten en baten) -> rationele keuze theorie
1
, o Vb. jongeren plegen meer criminaliteit dan ouderen omdat ze minder te
verliezen hebben dan mensen op latere leeftijd (status, etc.)
o Vb. er wordt minder ingebroken wanneer de beveiliging van woningen
verbetert omdat het daardoor minder aantrekkelijk is om in te breken (zie ook
Kleemans, 2001: 158)
rationele keuze theoire & gelegenheidstheorie
Gary Becker (1930-2014)
Econoom en socioloog (University of Chicago)
Nobelprijs Economie (1992)
Toepassing van economische inzichten op het verklaren van menselijk gedrag
Crime and punishment: an economic approach". Journal of Political Economy. 76 (2):
169–217
Alle mogelijke soorten gedrag (criminaliteit), kunnen we vanuit een economisch perspectief
gaan verklaren.
Continu afwegingen maken of iets meer in u voordeel dan in u nadeel is: parkeren voor de
deur en boete riskeren, maar wel op tijd in meeting komen OF verder parkeren en geen
boete krijgen, maar wel te laat komen in de meeting.
rationele keuze theorie (kosten-baten)
Belangrijke beleidstheorie
10 principes (Fleson & Clark, 1998; Kleemans, 2001: 165-166):
1. Gelegenheid speelt een rol bij het veroorzaken van alle vormen van criminaliteit
2. Gelegenheden tot criminaliteit zijn zeer specifiek
3. Gelegenheden tot criminaliteit kennen concentraties in tijd en ruimte
4. Gelegenheden tot criminaliteit worden bepaald door alledaagse activiteiten
5. Een criminele gebeurtenis veroorzaakt weer de gelegenheid tot een andere criminele
gebeurtenis
6. Bepaalde producten bieden betere mogelijkheden voor criminaliteit dan andere
7. Sociale en technologische veranderingen veroorzaken nieuwe mogelijkheden voor
criminaliteit
8. Criminaliteit kan worden bestreden door gelegenheids-beperkende maatregelen
9. Gelegenheidsbeperkende maatregelen leiden niet noodzakelijk tot een verplaatsing
van het probleem
10. Gerichte maatregelen kunnen zelfs een nog grotere criminaliteitsreductie veroorzaken
Hoe gerichter je bent in bestrijden van gelegenheden, hoe beter je bent in bestrijden van
criminaliteit.
Waarom kunnen we criminaliteit niet reduceren tot de handelingen van (afwijkende)
individuen? (waarom beide modellen niet goed genoeg zijn)
Durkheim (1858-1917)
Criminaliteit maakt intrinsiek deel uit van de samenleving
De la division du travail social (1893)
Les Règles de la méthode sociologique (1895)
Le Suicide (1897)
Criminaliteit als schending van een morele code
2
, Criminaliteit is een inbreuk op collectieve gevoelens. Misdaad is niet iets dat
onveranderlijk is, of enige essentie heeft. Criminaliteit is een afspiegeling van bepaalde
maatschappelijke conventies en deze variëren in tijd en de plaats.
o Collectieve gevoelens: heel veel mensen delen dezelfde verontwaardeging en
dezelfde emoties (witte mars).
Criminaliteit is een schending van een morele code, het zgn. “conscience collective”: het
geheel van overtuigingen en gevoelens die gemiddeld genomen gedeeld worden in een
samenleving
The criminal act violates sentiments and emotions which are deeply ingrained in most members of
society – it shocks their healthy consciences – and this violation calls forth strong psychological
reactions, even among those not directly involved. It provokes a sense of outrage, anger, indignation,
and a passionate desire for vengeance (Garland, 1990: 30)
Criminaliteit is normaal in een samenleving
Criminaliteit is niet enkel een onvermijdelijk, afwijkend betreurenswaardig verschijnsel
dat destructief is voor een samenleving; criminaliteit heeft ook een sociale functie
(Durkheim, 1938)
-> betekent niet dat het goed is, wel dat elke samenleving in elke tijdsperiode altijd te maken
krijgt met een vorm van criminaliteit of afwijkend gedrag is. Maakt deel uit van de manier
waarop mensen zich organiseren.
-> het is er niet gewoon, het doet ook iets (functie -> adaptatie & bewaken van grenzen).
“Er is geen enkele maatschappij die niet geconfronteerd wordt met het probleem van criminaliteit. De
vorm ervan verandert; de omschrijving ervan is niet overal hetzelfde; maar overal en altijd zijn er
mensen geweest die zich zo hebben gedragen dat ze de strafrechtelijke repressie over zich hebben
afgeroepen” (Durkheim, 1938: 65-66)
Criminaliteit heeft een functie in de samenleving
Adaptatie: criminaliteit zet gevestigde opvattingen onder druk en speelt een belangrijke
rol in maatschappelijke transformatie (“vooruitgang”)
o Misbruik in de kerk, Dutroux: momenten die ons schokken als samenleving en
leiden tot frustatie en kwaadheid en een enorme druk doen ontstaan om ons op
een andere manier te gaan organiseren.
Bewaken van grenzen: criminaliteit versterkt sociale normen en waarden; het zet aan tot
collectieve actie en herbevestigt of verduidelijkt het verschil tussen “goed” en “kwaad”
o Het wordt ineens heel duidelijk wat wij willen, goed vinden en wat we niet goed
vinden. Debat over wat we goed en kwaad vinden, over wat we rechtvaardig
handelen vinden.
Criminaliteit leert ons iets over de aard van de samenleving
De aard van de strafwetgeving en van de criminaliteitscontrole leert ons iets over de
aard van onze samenleving
“We moeten niet zeggen dat een actie het collectief geweten schokt omdat ze crimineel is, maar
eerder dat ze crimineel is omdat ze het geweten collectief schokt. We veroordelen het niet omdat het
crimineel is, het is criminaliteit omdat wij het veroordelen” (Durkheim, 1972)
Criminaliteit als maatschappelijk fenomeen
Le Suicide (1897)
3
, Zelfmoord lijkt een erg persoonlijke, individuele handeling, maar Durkheim toont aan
dat dit fenomeen een maatschappelijk fenomeen is; in de cijfers over dit fenomeen zijn
er trends merkbaar, en die trends vertonen een samenhang met andere
maatschappelijke kenmerken/fenomenen:
o Vb. zelfmoordcijfers zijn hoger in tijden van economische crisis dan in tijden van
economische stabiliteit
o Vb. zelfmoord komt vaker voor in landen met een overwegend protestantse
geloofsovertuiging dan een katholieke geloofsovertuiging
o Vb. zelfmoord komt vaker voor bij vrijgezellen dan bij mensen die getrouwd zijn
Criminaliteit en maatschappelijke verandering
Volgens Durkheim hebben mensen grenzeloze verlangens, en die verlangens moeten
gereguleerd worden van buitenaf (gemeenschappelijke normen);
Wanneer individuele verlangens niet langer gereguleerd worden door gemeenschappelijke
normen --> anomie (niet normenloosheid, wel normconflict): een staat van verwarring of
normconflict in de samenleving; ontstaat in periode van snelle maatschappelijke
transformatie. We hadden een bepaalde manier van doen, en die manier van doen komt
onder conflict te staan.
o Vb. Economische depressie: inkomensverlies en ontregeling van het leven (kan leiden tot
deviantie)
o Vb. Snelle opwaartse mobiliteit kan leiden tot waardenconflicten (nieuwe levensstijl) en
verlies van morele standaarden
Wanneer je te snel van de ene klasse naar een andere klasse gaat, kan dit leiden
tot waardenconflicten (vandaag leven wij niet meer in zo’n samenleving, dus op
deze manier kan het zich niet meer voordoen -> wel toepasbaar op bv.
introductie van smatphones & technologie).
Belangijke inzichten (Smith, 2008: 339)
Deviantie is voor een deel het product van een zwakke morele integratie (“de mate waarin
men gemeenschappelijke opvattingen heeft of overtuigingen deelt in een groep of de
samenleving”) en een slechte sociale regulering (“mate waarin men gedrag kan inperken”);
Deviantie maakt integraal deel uit van de samenleving, heeft een sociale functie en
vertoont bepaalde trends of patronen;
Definities van deviantie, en percepties van de ernst ervan, zijn cross-cultureel variabel;
Ingrijpende sociale veranderingen kunnen vaak leiden tot anomie en daarmee tot een
toename van criminaliteit;
De wet weerspiegelt de culturele waarden van een samenleving (hoewel de kracht van
dit verband kan variëren);
Criminaliteit is betekenisvol. Het lokt emotionele reacties uit en wordt gezien als een
schending van een morele code;
Straf heeft een rituele en expressieve dimensie.
Momenten van verandering kunnen criminogeen zijn.
Deviantie maakt integraal deel uit van de samenleving en bevat bepaalde patronen/trends.
Samenvatting
Criminaliteit kan niet begrepen worden als een louter individuele handeling, gepleegd door
mensen die ofwel abnormaal zijn of die rationale keuzes maken; dit soort verklaringen
reduceert de samenleving tot een opportuniteitsstructuur of tot een geheel dat beschermd
moet worden tegen een outsider (en verder geen verband houdt met die outsider);
4
