2023-2024 Myrthe Rogmans
INLEIDING IN MODERNE FILOSOFIE
- Moderne filosofie wordt gesitueerd rond 1600 en eindigt rond 1900
“Onder de kalme zonneschijn van de geest, blijven de spoken van het bijgeloof afwezig.” David Hume
- Britse Filosoof 18e eeuw: houding van de filosoof “kalme zonneschijn van de geest” om zo
naar de werkelijkheid te kijken men kijkt na over wat geweest is en denkt hierover na
- Examen: wat zijn centrale denkbeelden, hoe belangrijke filosoof plaatsen in de tijd
“Want de mens die kennis omwille van haarzelf nastreeft zal het meest verlangen naar perfecte
kennis, en dit is de kennis van wat meest kenbaar is, en de meest kenbare zaken zijn de eerste
beginselen en oorzaken (…)” Aristoteles, Metafysica”
- Aristoteles: mens heeft interesse in de kennis omwille van zichzelf, streven naar perfecte
kennis dit is de kennis die ons de beginselen en de oorzaak geven (streven naar absolute
kennis = onmogelijk om alles te weten)
- Phylosofy is dead beweert dat filosofie dood is
H1 FILOSOFIE EN MODERNE CULTUUR
§1 WETENSCHAP VAN HET GELUK EN ONTTOVERING
MODERNITEIT/ MODERNE CULTUUR
Francis Coppola, Apocalyps Now (1979)
- Vietnamse film over de Vietnam-oorlog --> strijd tussen goed en kwaad
- Apocalyps = het vergaan van de wereld verwezen naar de bijbel: laatste testament
- Christelijk idee: zoeken naar waarheid, inzicht, herstellen dat bepaald hoe we nu leven
Verschillende lagen
- Historisch element: Jaren 70 oorlog van Verenigde Staten die meevochten tegen toenmalig
regime Communisme vs kapitalisme (achteraf gezien: post-konoliale oorlog)
- Gebeurtenis met geladenheid: was de oorlog legitiem of niet?
- Zou de oorlog denkbaar zijn zonder techniek? NEE maar auto’s, etc. zijn ook niet mogelijk
zonder deze techniek
- Zou het kunnen dat in onze cultuur die goede dingen heeft gecreëerd dat daar ook slechte
zijde aan zijn?
- Westerse cultuur was bepalend
- Je mag je niet onttrekken aan de waarheid je kan belangrijke verantwoordelijkheden
nemen: “wie waarheid en kennis heeft, heeft recht van spreken en heeft gezag”
- CONCLUSIE: Kennen van de waarheid en leven in de waarheid is belangrijk
Richard Wagner, Der Ring des Nibelungen (1876) 1ste Dag: Die Walküre
,Mythische strijd tussen goden, dwergen en reuzen om het rijngoud. Wie wil de macht hebben (de
ring), verkoopt zijn vermogen om lief te hebben. En wie zich door de liefde laat leiden, schroeit zich
aan allerlei verboden (o.m. incestverbod)
- Die Walküre vond dat er nieuwe mythes moesten ontstaan zodat mensen gingen nadenken.
- Prechristelijke mythologie (nazi’s waren hier fan van)
OPKOMST VAN MODERNITEIT
Moderniteit = de moderne tijd (1600-einde van de 19e eeuw)
- Tijdperk en een manier van denken cultuur van moderniteit die in 17 e eeuw is ontstaan en
nu nog voortduurt
o Tijdperk dat bepaald is door cultuur, manier van denken
- Breuk met de Premoderniteit (Griekse Oudheid tot late middeleeuwen)
- Onderscheid tussen moderniteit en postmoderniteit
o Postmodernisme = er zijn geen grote verhalen meer: er is geen vooruitgang, we
geloven niet in communisme, kapitalisme niet weten waarin we geloven
o Centrale waarden vandaag zijn: mensenrechten
o Er is geen eensgezindheid meer
- Ernest Gellner: ‘big divide’ / Foucault: ‘coupure’ ontstond 17e eeuw: er ontstond een soort
omslag in de wijze waarop mensen naar de wereld keken (wereldbeeld), hoe we als mensen
zijn (mensvisie) en verhouding tot de trancendenten (tot god)
o 17e eeuw big divide: opkomst moderne wetenschap ging samen met andere
bewegingen (van denken, manieren naar samenleving te kijken, etc.)
- Cruciale factor: opkomst moderne wetenschappen
- Leidt in de 20ste eeuw tot industrialisering, vrijheid en gelijkheid, meer rationele inrichting
van de samenleving, secularisering, zelfbeschikking …
- Breuk is omslag naar iets radicaal nieuw: een revolutie voor de Mensheid
Hans Blumenberg heeft er een systematische analyse van proberen ontwikkelen Umbesetzung
Hans Blumenberg Legitimiteit van de moderniteit: wat maakt waarheid uit van moderne cultuur?
- Ideaal van zelfbepaling: mens wil ‘meester’ zijn over zichzelf en eigen lot
o Individuele mens moet zelf bepalen wat hij met zijn leven wil en aankan
o Mensheid zelf moet zijn verhaal schrijven (contrast middeleeuwen: zij werken niet
naar carrière maken, alles uit het leven halen. Zij werden geboren in een bepaalde
stand en moesten hun leven nederig leiden: ze hadden een ander mens en
wereldbeeld)
- Natuur wordt object van eindeloze exploratie door wetenschappen
o We moeten alles onderzoeken (vroeger lijken opensnijden om te weten hoe het
menselijk lichaam werkt was op randje van schandalig, nu gebeurt dit vaker voor het
wetenschappelijke onderzoek)
o Filofoof… = Natuur is ingewikkelde machine die je moet proberen te begrijpen door
de mechanismen bloot te leggen en deze te bestuderen
o Natuur is goddelijk geschenk aan de mens (aristoteles) Kosmos is universum
geworden dat verder uitbreidt
- Kennis van of band met God niet meer vanzelfsprekend
2
, o Was wel vanzelfsprekend in de middeleeuwen. Het is wenselijk dat religie uit de
samenleving verdwijnt in onze moderne tijd, het zorgt nu voor spanningen
o Religieus scepticisme, secularisering
- Het goede leven niet langer gericht op eeuwigheid na de dood, maar ‘gelukkig leven nu’
FILOSOFIE IN DE MONDERNITEIT
Filosofie weerspiegelt wat er in de brede cultuur gebeurt maar heeft er ook een invloed op
= systematische manier van denken die ook door de samenleving aanvaard wordt
- Ook filosofie speelt rol in ‘big divide’ / breuk in de geschiedenis, intrede in nieuw tijdperk
- Filosofie, als cultuurbepaald denksysteem, weerspiegelt vanaf 14/15 e eeuw reeds scepsis ten
aanzien van zekerheid over kennis van de natuur / band met God / identiteit van de mens
o 14/15de eeuw ontstaan van scepsis sceptisch over hoe men naar de natuur kijkt
en wijze waarop men naar de mens kijkt
- Copernicaanse revolutie = die stelt dat de zon in het midden van het zonnestelsel staat en
dat de planeten eromheen draaien (anders dan we dachten evolueerde naar uitbreiding
waardoor kosmosgedachte helemaal verdween)
o Kosmosidee: god zat daat ergens achter, maar zon stond in het midden
- Proces ingezet dat leidt tot radicale omslag van het denken in de 17de eeuw
- Omslag van Platoons-christelijke Rede Rede / Ratio van de Scienza Nuova
o Totale omslag in het denken: Platoons-christelijke visie op wat Rede was. Scienza
Nuova wordt verwezen naar de moderne wetenschap/ natuurwetenschap. Rede/
waarheid zowel in de wetenschap als in de filosofie
Mogelijke examenvraag: Hoe verschilt de Platoons-christelijke Rede van de moderne rede?
- Vanaf de 17de en 18de eeuw de Rede / Ratio wordt soeverein (komt opo zichzelf te staan)
o Verlichting als triomf van de wetenschappelijke rede die de Mensheid op een pad
van vooruitgang en zelfbepaling zet
o De Moderniteit als cultuurproces en epoche (tijdperk) zet zich door tot de 21ste
eeuw
o De filosofie v. 1600 tot heden = cruciale factor die dit proces mee heeft mogelijk
gemaakt en gelegitimeerd, tegelijk reflectie biedt op dit proces, kritische bezinning
erop, tot zelfs afwijzing
o Innerlijke tweespalt Moderniteit Postmoderniteit (eind 20ste eeuw)
- Grenzen worden opgelegd door het geloof (we moeten onze nieuwsgierigheid bedwingen)
- Wat geloof ons meegeeft moeten we door de rede op zekere hoogte begrijpen (niet
soeverein) vanaf 17e eeuw wordt het wel soeverein, een autoriteit op zich
- Rede wordt een kracht op zich in de moderne filosofie
ONTTOVERING
- Moderniteit levert een verhaal van licht en schaduw, triomf en vervreemding
- Socioloog-filosoof Max Weber spreekt in die zin over (1919)
- Onttovering (Entzauberung) van het mens – en wereldbeeld in de Moderniteit
o Mens komt in een wereld terrecht die onttoverend/ kouder is (god zit niet achter de
wolken)
HOE DIT FENOMEEN VAN ONTTOVERING BEGRIJPEN?
3
, Heerschappij van de moderne Rede / Ratio leidt er toe dat …
God verdwijnt uit de wereld en de Natuur
- Rationalisering van de samenleving (bureaucratisering, industrialisering, ‘big brother’
maatschappij)
- Geen eensgezinde visie meer op het goede leven
- Wetenschap wordt een autonoom zichzelf reproducerend systeem (cybernetica)
o Ze brengen de werkelijkheid in kaart en maken het mogelijk deze te manupuleren
- Religie vervangen door wetenschap als model voor inrichting van de samenleving
o Religie moet verbannen worden naar de marge van de samenleving discussie:
welke plaats moet religie krijgen in de samenleving?
Max Weber: wetenschapper als een soort demon (mythe v. Prometheus)
- Geen eensgezinde visie meer op het goede leven moraal van hoe we moeten leven kwam
in begin 20e eeuw op losse schroeven te staan (WO heeft hier aan bijgedragen)
o Dit is iets waar we vandaag mee moeten leren leven (bv: abortus: mogen er grenzen
opgelegd worden? Er bestaan veel verschillende visies. Wie heeft gelijk?
Verschillende visies op het goede leven)
Onttovering leidt tot het besef dat de wereld – zoals onthuld door de Scienza Nuova – niet langer
door magische krachten of goddelijke interventie wordt bestuurd
- Vroeger geloofden men in magische krachten
o Psychotische patiënten waren vroeger de duivel
o We moeten uit dankbaarheid offeren
o Verdween stillaan vanaf de 17e eeuw
- Antropocentrisch mensbeeld wanneer de wereld en de natuur rond de mens draait
- Transcendente zijn radicaal samengaan van kosmosidee wordt doorsneden door het besef
dat je afhankelijk bent van god
= teloorgang van het wereldbeeld v. Griekse Oudheid en Christendom
De wereld als kosmos
Waarin de mens een gepriviligieerde plaats inneemt
+
Tegelijk radicaal afhankelijk is van een transcendente realiteit
(God, de goden)
De Moderniteit luidt dus een echt nieuw tijdperk in het leven, vormt een totaal nieuwe
betekenishorizon voor het denken / de filosofie
§2 FILOSOFIE EN DE CRISIS VAN DE MODERNITEIT
DE WEG VAN HET MODERNE DENKEN
Hoe concept van de moderne Rede vorm kreeg
Waarom dit zowel triomf van de Rede als ontnuchtering/vrees voor onttovering deed
ontstaan
4
