Hoofdstuk 1: Wat is politiek?
Inleiding
De politicologie heeft op de studie van de politiek geen monopolie. Ook vanuit andere disciplines,
zoals sociologie, psychologie, geschiedenis, wordt politiek bestudeerd. Politicologie is een
integratiewetenschap waarin inzichten en methodes uit zusterdisciplines als ondersteuning
gebruikt worden voor de studie van politieke verschijnselen en processen.
Een inleiding op de politieke wetenschappen kun dus niet anders dan starten met de evidente vraag:
wat is politiek? Deze omschrijving is echter vaag. Politiek is als het ware een deeldomein van de
samenleving, met vage, veranderende grenzen.
Wat is politiek?
De term politiek is afkomstig van het Oudgriekse politika, dat verwijst naar alles wat betrekking heeft
op het leven van burgers in een gemeenschap, burgerlijke samenleving en heeft betrekking tot de
polis of stadstaat. Het adjectief politikos (burger als publiek persoon) stond er tegenover idiotikos
(burger in zijn privéleven), dat ‘privaat’ of ‘individueel’ betekende.
Politiek heeft betrekking op een samenleving die verbonden is aan een territorium. Iedereen in dat
territorium hoort evenwel alle regels op te volgen die op dat territorium gelden. Vandaag neemt de
territorialisering van politiek vooral de vorm van een staat aan. Een niet-territoriale vereniging legt
enkel regels op voor zijn leden.
Naast de vereiste van grondgebied, heeft politiek ook betrekking op een bevolking. Politiek wordt
soms omschreven als de activiteit via dewelke groepen bindende collectieve beslissingen nemen,
waarmee zij de problemen die voortkomen uit hun onderlinge verschillen proberen op te lossen.
De politiek kan zich beperken tot een minimal state maar kan ook gaan tot de hedendaagse nanny
state. De studie van die variatie – classificatie van politieke systemen – is een centraal onderwerp
van de politicologie.
Voor sommigen moet politiek een zeer breed begrip zijn; voor anderen moeten we politiek zeer
precies omschrijven.
Geschiedenis
Het woord politiek is afgeleid van het Griekse politika, dat verwijst naar ‘de zaken die met de polis
te maken hebben’. Polis verwijst naar de stadstaten, naar de stedelijke samenleving in het klassieke
Griekenland. De polis stond voor de geordende samenleving, alleen in deze kon de mens tot volle
ontplooiing komen. De mens is lid van de geordende gemeenschap en hoorde ook deel te nemen
aan het publieke leven ervan: de mens als burger van de polis (zoön politikon). Wie zich niet of
nauwelijks inliet met het wel en wee van de polis, was een idiotès.
Voor het begin van politiek wordt vaak naar Plato verwezen. Plato gelooft sterk in arbeidsverdeling,
waardoor iedereen, in belang van de hele samenleving, zijn eigen vaardigheden en talenten
optimaal kan ontwikkelen. De staat is een organisch geheel en iedereen heeft daarin een specifieke
1
,plaats en taak. De vrije wil is ondergeschikt aan het staatsbelang en de leiding van de staat ligt bij
een daartoe speciaal opgeleide groep van wijzen. Bij Plato wordt de staat geleid door een speciaal
opgeleide klasse van koningen-wijsgeren. Deze zijn enkel bezig met het goed bestuur van de staat, ze
werken enkel voor het algemeen belang.
Aristoteles nam deze invulling van politiek als een organisch gegroeid geheel van zijn leermeester
over. Volgens deze filosoof was een volwaardig menselijk leven – eudaimonia of het goede leven –
enkel mogelijk binnen een politieke gemeenschap. De politiek is niet beperkend, maar laat
integendeel mensen toe om volwaardig te leven. Al geldt dit bij Aristoteles enkel voor vrije mannen.
De polis was immers niet enkel een institutioneel gegeven, het was een morele en politieke
gemeenschap. De sfeer van de politiek was er niet duidelijk te onderscheiden van andere sferen en
stond er tegenover het begrip idiotès. De bekende frase van Aristoteles dat de mens een zoön
politikon is, moet vertaald als ‘sociaal wezen’, d.w.z. iemand die met anderen samenleeft. Bij
Aristoteles verwijst politiek in zijn meest algemene betekenis naar de zoektocht naar de Goede
Samenleving.
Bij Machiavelli is politico of het vivere civile de uitdrukking van het republikeinse regime. Enorm
bekend is zijn Il Principe, een verhandeling over de vraag hoe vorsten macht kunnen verwerven en
nadien behouden. In Il Principe komt een andere invulling van politiek naar voor. Het gaat om de
techniek van de macht, om de middelen die nodig zijn om macht te verwerven en te behouden, om
de staat te beschermen. In de periode van Machiavelli ontstaan de staten. Het begrip is afgeleid van
het Latijnse status regis, of ‘de toestand van de vorst’. Na verloop van tijd wordt het begrip
onpersoonlijker, tot het niet langer betrekking heeft op een persoon die de macht bezit, maar op de
staat als abstractum.
Wanneer op het einde van de 18e eeuw (Franse Revolutie) nieuwe politieke stromingen ontstaan,
groeit een nieuw, dynamisch begrip van politiek. Het verwijst naar de inrichting binnen de staat.
Het is een uitdrukking van het Verlichtingsideaal dat de mens en de samenleving vervolmaakt
kunnen worden en dat daarvoor handelingen nodig zijn. Politiek staat hier voor de manier waarop
het gedachtegoed van nieuwe stromingen gerealiseerd moet worden.
Conclusie: de inhoud en lading van politiek is veelzijdig en kan wijzigen.
Essentially contested concept?
Er bestaat geen algemeen aanvaarde betekenis van politiek. De sociale werkelijkheid zit barstensvol
taal, de politicoloog moet zoals andere sociale wetenschappers over en binnen de samenleving in de
taal van de samenleving over politiek communiceren. Hij beschikt niet over een objectieve
wetenschapstaal.
Wat als politiek wordt gezien, varieert. Politiek ligt dus niet gebonden aan duidelijke grenzen.
Daarmee is politiek een clusterbegrip, een tros- of containerbegrip: een brede reeks van criteria die
op politiek van toepassing kunnen zijn. Elke specifieke omschrijving is dan ook een keuze, hiermee
wordt de verscheidenheid en relativiteit aangetoond.
We moeten echter wel nagaan voor welke woorden we wel aanvaardbare omschrijvingen vinden.
Het vastleggen van een kern is noodzakelijk.
2
,De relativiteit van indelingen: over Schmitt en Easton
We bespreken hier twee relatief invloedrijke auteurs, enkel om de relativiteit van bovenstaande
indelingen aan te tonen. Indelingen zijn een middel, o.a. om inzicht te verwerven en een complexiteit
hanteerbaar te maken, geen doel op zich: ze moeten bovenal functioneel zijn.
Carl Schmitt
Het laatste onderscheid
Volgens Schmitt kunnen we enkel tot een begripsbepaling van het politieke komen door de
specifieke politieke categorieën bloot te leggen en te identificeren.
Alle andere domeinen van het menselijke denken hebben elk hun laatste onderscheid waarin ze zich
onderscheiden van andere domeinen. Zo is er het morele (goed – kwaad), het esthetisch (mooi –
lelijk) en het economische (rendabel – niet rendabel). Als politiek een zelfstandige sfeer van het
menselijk denken en handelen is, dan moet het specifieke politieke in het laatste onderscheid
gelegen zijn. Volgens Schmitt is dat het onderscheid tussen vriend en vijand.
Conflict als centraal onderdeel van politiek
Schmitt heeft daarmee gewezen op het grote belang van een unieke omschrijving van het politieke
en van een duidelijk onderscheid en van tegenstellingen tussen politieke visies, voorstellen, enz.
Politiek als het georganiseerd meningsverschil: zonder duidelijke meningsverschillen geen politiek.
De essentie van politiek is dus terug te brengen tot conflict en samenwerking ten gevolge van
onverenigbare doelstellingen of belangen. Tegenstelling of herkenbare politieke verschillen zijn een
basisvereiste voor het oprecht functioneren van een democratisch bestel. Deze verschillen maken
ook de kern van de democratie uit. Het is de uiterste graad van intensiteit van publieke verbinding
of scheiding.
Niet beperkt tot een bepaald domein
Bij Schmitt is politiek niet beperkt tot een bepaald domein. De staat is wel de centrale locus van
politiek, maar politiek kan overal ontstaan waar tegenstellingen een hoge mate van intensiteit
bereiken. Het gaat niet om een bepaald aspect van het menselijk handelen, niet om de inhoud maar
vooral om de intensiteit van het conflict.
Aan de horizon van de politiek prijkt volgens Schmitt altijd de mogelijkheid van een open oorlog, van
een gewelddadig optreden. Dat verklaart ook de spanning in de politiek. Het onderscheid tussen
vriend en vijand zorgt voor ontideologisering, tot verzakelijking van conflicten. Politiek heeft voor
Schmitt in eerste instantie betrekking op conflicten tussen staten, op buitenlandse politiek. Een
vijand betekent niet voor altijd vijand, het is een dynamisch criterium met extreme uitersten. Politiek
is dus antagonistisch (vijanden willen elkaar vernietigen), zonder duidelijk meningsverschillen is er
geen politiek, dit heeft een zeer negatieve bijklank waardoor de positieve functies van conflict over
het hoofd worden gezien.
Belang van Schmitt
Schmitt heeft nadrukkelijk gewezen op de noodzaak van een onderscheidend criterium van politiek
en op conflict als centraal onderdeel van politiek.
3
,Vergelijking met Chantal Mouffe
Mouffe pleit voor een radicale democratie waarin conflict en verschil van groot belang zijn.
Democratieën zijn conflictueus en die conflicten moeten geuit worden. Een gezonde politiek moet
dan ook agonistisch (met respect voor de democratische ‘regels’ en niet zomaar vernietigen) zijn:
tegenstellingen zijn noodzakelijk om een politieke identiteit te ontwikkelen. Politiek is dus ook
polariserend want consensus is niet altijd mogelijk.
David Easton
De menselijke conditie is er één van schaarste
Voor David Easton gaat politiek over de toedeling van (materiële en immateriële) waarden. Door
schaarste bestaan daarover conflicten en is er dus een institutie nodig die deze toedeling van
waarden kan uitvoeren op een manier die in de samenleving als gezaghebbend wordt
geaccepteerd. Voor veel waarden is dat de overheid. Easton kiest hier dus voor een middenweg
tussen aspect- en domeinbenadering. Politiek is meer dan formele instituties zoals de regering. Ook
partijen, belangengroepen of betogingen vallen in het studieveld.
Om de definitie toch af te bakenen, merkt Easton op dat het alleen over beslissingen gaat die
gezaghebbend (= authorative allocation) zijn voor de hele samenleving (dus niet enkel voor vb een
sportvereniging).
Politiek – parapolitiek
De interne politieke systemen van groepen of organisaties zijn parapolitieke systemen (zoals een
gezin, bedrijf, enz), politieke systemen hebben betrekking op de meest inclusieve eenheid, namelijk
de samenleving.
Systeembenadering
Systeembenaderingen trachten politiek als een geheel te beschrijven. Er wordt gelet op de algemene
kenmerken van het politieke systeem. De grens van dat systeem hangt af van de inhoud van het
woord politiek. Het systeem moet een zeker doel realiseren en heeft dus functies . De elementen
van dit systeem (burgers, organisaties, instellingen) vertonen een zekere structuur die wordt
beïnvloed door de cultuur, en omgekeerd.
Ruil- en kringloopgedachte
Centraal in de systeemtheorie is de ruil- en kringloopgedachte. Het systeem ontvangt vanuit de
omgeving inputs en verwerkt deze (=conversie) tot outputs. Als het systeem input krijgt van mensen
binnen het systeem, noemt Easton deze withinputs.
Het politieke systeem moet op de omgeving reageren. Maar het systeem heeft maar een beperkt
aantal middelen om alle inputs te verwerken. Daarom zijn er selectie-mechanismen: gatekeepers.
Die regelen de instroom van eisen.
De input is gevarieerd en kan bestaan uit eisen (signal input) of steun (maintenance input). De eisen
zijn vragen van groepen of individuen om een politieke oplossing. Wanneer de eisen te gevarieerd
zijn, kan dat leiden tot content overload: de verwerking van de ene eis staat de andere in de weg. Er
is ook nog volume overload: het aantal gestelde eisen is te groot waardoor ze niet allemaal verwerkt
kunnen worden.
4
,Die steun kan bestaan uit actieve, passieve, specifieke of diffuse steun. Actieve Het heeft betrekking
op zichtbare en waarneembare activiteiten (vb betogingen), passieve steun op attitudes (vb
gehoorzaamheid), specifieke steun als het directe en aanwijsbare gevolg is van tevredenheid met de
outputs van het systeem. Diffuse steun is een reservoir voor attitudes of goodwill die bijdraagt tot
het tolereren door de leden van outputs die zij bestrijden.
De relatie output - input
is van belang omdat de
integratie en stabiliteit
van een politiek systeem
sterk afhankelijk zijn van
de mate waarin output
door de leden van de
samenleving wordt
geaccepteerd. Door
feedback wordt nagegaan
wat de reacties op output
zijn.
Het input-outputmodel
laat de politiek toe om
heel veel uiteenlopende
politieke processen en instellingen te bestuderen en een plaats te geven. Het biedt een raamwerk
om allerlei te onderzoeken verschijnselen een plaats te geven.
Omschrijving van politiek: naar een synthese
Op grond van al het bovenstaande willen we hier een definitie van politiek opmaken. Politiek gaat
om machtsgebruik en de gevolgen daarvan.
De syntheseomschrijving van politiek luidt: politiek is een sociaal verschijnsel, d.w.z. dat het enkel
kan bestaan in de verhoudingen en interacties tussen mensen. Politiek betreft zaken die voor een
groep of collectiviteit als geheel geregeld worden. In het bijzonder heeft politiek betrekking op
vormen van samenwerking en conflict m.b.t. collectieve beslissingen. Daartoe hebben zich
specifieke instellingen en procedures ontwikkeld, alsook een politieke cultuur. Politiek heeft een
inzet, het gaat om de competitieve realisatie van doelen en de bescherming van belangen in een
omgeving van schaarste en onverenigbare doelen en criteria.
Politiek en conflicten
Omdat conflicten essentieel zijn in de politiek staat de studie van conflictsituaties en conflictgedrag
centraal in de politicologie.
Conflictsituaties worden gekenmerkt door de aanwezigheid van belangentegenstellingen, zodat de
doelbereiking door een partij de doelbereiking door de andere partij geheel of gedeeltelijk in de weg
staat. Onverenigbaarheid van belangen of doelen is niet hetzelfde als verschil tussen doelen of
5
,belangen. Zolang de realisering van het ene belang de realisering van andere niet in de weg staat, is
er geen onverenigbaarheid en dus ook geen conflict. Dat impliceert evenwel niet het omgekeerde.
Het verband tussen conflictsituatie en conflictgedrag is niet onverbrekelijk. Onverenigbare doelen
en belangen (= inhoudelijk aspect, conflict situatie) kunnen dus bestaan zonder dat er actie (=
handelingsaspect, conflictgedrag) aan gekoppeld wordt. Zonder handelingsaspect wordt het niet als
conflict benoemd. Zowel het inhoudelijk aspect als het handelingsaspect moeten aanwezig zijn
vooraleer er van een conflict sprake is. Zo leiden conflictsituaties niet noodzakelijk tot wederzijdse
tegenwerking.
Hoe groter de interdependentie in een samenleving, hoe meer kans op conflicten en hoe sterker de
noodzaak aan politiek. Bij hoge interdependentie neemt kans op oplossingen toe omdat iedereen
wint bij globale oplossing waarin allerlei eisen gebundeld zijn (package deals). Veel deelnemers
verhoogt ook de kans op conflicten, maar ook een beperkt aantal levert problemen, omdat steeds
dezelfde groepen t.o.v. elkaar staan.
Conflictgedrag kan vooral gericht zijn op eigen doelbereiking, maar ook gericht zijn op verhinderen
van andermans doelbereiking.
Verklaringen en bronnen van conflict
Microverklaringen: conflicten hebben te maken met de ‘menselijke natuur’, zoals emoties, onbegrip
of misverstanden, … Een van de bekendste van deze soort verklaringen is de frustratie-agressie-
theorie, waarbij frustratie nodig is voor agressief gedrag, opgevat als blokkering van doelbereiking.
Macroverklaringen: conflicten liggen in de kenmerken van collectiviteiten. Een bekende verklaring is
het marxisme, maar ook de relatieve deprivatie-theorie is belangrijk. Hierbij stelt men dat deprivatie
de noodzakelijke voorwaarde voor conflictgedrag is. Deprivatie wordt omschreven als het verschil
tussen datgene waar iemand meent op recht te hebben en datgene wat die persoon ook echt
toebedeeld wordt. Hoe groter dit verschil, hoe groter de kans op conflict. Bij rising expecpectations
dankzij verbeterde toestand, groeien de verwachte en de feitelijk behoeftebevrediging te ver uit
elkaar.
De meest evidente bron van conflicten is het gegeven van schaarste. Daardoor ontstaan er
verdelingsvraagstukken. De middelen om deze op te lossen zijn echter beperkt. Door iedereen
gewenste zaken worden valence issues genoemd. Daar tegenover staan position issues die
omstreden doelen betreffen, bv. het legaliseren van euthanasie.
Andere 5 grote bronnen van conflict zijn macht, middelen, identiteit, ideeën en waarden die
ongelijk verdeeld zijn. Sommige van de verschillen die zich in de maatschappij voordoen lopen langs
fundamentele breuklijnen in een samenleving. Die hebben niet alleen uiteenlopende materiële
belangen, maar ze hebben vaak ook een andere kijk op hoe de samenleving moet worden ingericht.
Soms doorkruisen die breuklijnen elkaar (cross-cutting cleavages), soms versterken ze elkaar
(polarizing cleavages) In België hebben we cross-cutting cleavages: elkaar doorkruisende
breuklijnen; levensbeschouwelijke, sociaal economische en communautaire.
6
,De kenmerkruimte van conflict en samenwerking
Conflicten hebben een inhoudelijk en een handelingsaspect. De verticale as is het handelingsaspect,
de horizontale de inhoudelijke. In het snijpunt gebeurt niks. Hier zijn doelen irrelevant voor elkaar. Er
zijn ook tussenposities mogelijk.
C: wijst op veel tegenstelling van belangen, maar neutrale positie op verticale as geeft aan dat er
geen actie ondernomen wordt. Er kan zelfs gemeenschappelijke actie zijn bij tegengestelde
belangen, bv. bij dwang, ruil, strategie of misverstand.
De punten A en B wijzen op conflict en samenwerking.
D: wijst op samenvallende belangen maar er wordt geen actie ondernomen. Er kan zelfs strijd
optreden, bv. bij misverstanden.
Zie ook schema op cursusblad
7
, Hoofdstuk 2: Kennismaking met de
wetenschap der politiek
Inleiding
In dit hoofdstuk maken we kennis met de wetenschappelijke discipline die politiek bestudeert.
De wetenschappelijke studie van politiek: politieke wetenschappen
Zijn politieke wetenschappen wetenschap?
Politicologie is een heterogene discipline. Er zijn veel verschillende invalshoeken, methodes,
theorieën, vragen, interessevelden. Vandaag is er sprake van specialisering en differentiatie
enerzijds, en van toenemende integratie anderzijds. Dat laatste moet blijken uit de stijgende
openheid voor en nieuwsgierigheid naar wat in allerlei subdisciplines aan het gebeuren is.
Politicologen stellen zich de vraag of het wel echt een wetenschap is. We zouden de vaag of politieke
wetenschappen wetenschappen is gemakkelijk kunnen afschuiven door te verwijzen naar de
institutionele erkenning ervan. Ze heeft een eigen onderzoeksobject en methode, een aparte
opleiding met een eigen curriculum en een eigen wetenschappelijke gemeenschap.
Wanneer we politieke wetenschappen gaan zien als wetenschappelijk onderzoek, dan bestaat het,
volgens het dominante beeld van het wetenschappelijk proces, uit verschillende fasen en is het
gericht op objectieve, veralgemeenbare kennis die verifieerbaar of controleerbaar is. Hobbes
stelde dat politieke verschijnselen op dezelfde manier verklaard moeten worden als natuurlijke
verschijnselen, namelijk door ervan uit te gaan dat ze onder een universele wetmatigheid vallen. Het
explanandum, wat verklaard moet worden, wordt verklaard vanuit het explanans, d.w.z. een
universele en algemene wetmatigheid. Dit noemt men het deductief-nomologische
verklaringsmodel of covering law- model.
Het gelijkschakelen van de wetenschappelijke methode met de natuurwetenschappelijke methode is
verantwoordelijk voor heel wat misvatting over of onderwaardering van de sociale wetenschappen.
Noodzakelijke voorwaarden zijn er makkelijker te vinden dan voldoende voorwaarden (?). Verklaren
met universele wetten is heel moeilijk, verstehen met waarschijnlijkheidswetten ligt meer in het
bereik (probabilisme). De studie-object en zijn dan ook veranderende, onvoorspelbaar mensen (vb
chaostheorie van Lorenz, vlindereffect).
Een gebrek aan empirie mag er niet voor zorgen dat verklaringen zomaar opzij geschoven worden.
Maar empirisch onderzoek blijft een belangrijk en cruciaal criterium waartoe we moeten streven.
Het nuanceren van dat positivisme is anderzijds geen vrijgeleide om onzin uit te kramen.
Alle sociaal- wetenschappelijk onderzoek is in zekere mate onvermijdelijk subjectief. De vraag is
hoe we er mee omgaan. Dit kunnen we opheffen door onderzoek in groep te doen. Zo worden de
nadelen van subjectiviteit opgevangen door intersubjectiviteit. De confrontatie en samenvoeging
8
