Hoofdstuk 1: ‘In welke stijl moeten we bouwen?’
Het architectuurdiscours op het einde van de 19e eeuw
1. Drie omwentelingen in de 19e eeuw
· Politieke revolutie
- einde Ancien Régime: einde landadel (18de eeuw)en vorstelijke absolutisme, opkomst
liberale burgerij, de bourgeoisie. Dus vanaf het begin van 19de eeuw komt er een nieuwe
klasse genaamd de bourgeoisie die niet meer bestaat uit afstamming of grondbezit maar op
economisch kapitaal. Zo werden de eerste republieken gecreëerd op basis van verkozen
leiders en volkssoevereiniteit en nationaliteit.
· Industriële revolutie
- door de uitvinding van de stoommachine kwam de industrie op gang. De stoomtrein
werd geïntroduceerd en dit leidde tot toerisme alsook ene nieuwe a¡manier van in en
export. Fabrieken werden geplaatst in steden, omdat daar de afzetmarkt was alsook de
arbeiders die er in konden werken. Deze factoren leidde tot een verstedelijking en dus ook
een plattelandsvlucht, zo explodeerde de populatie in steden.
· socio-culturele revolutie
- ging verder bouwen aan de verlichting. Er kwam een verwetenschappelijking in de wereld
tot een algemeen positivisme en materialisme. Alles in de natuur kon herleid worden door
natuurwetten. In tegenstelling tot de religie
=> twee tegenstrijdige gevoelens, twee metaforen
- fascinatie, optimisme: de wereldtentoonstelling
- angst, nostalgie, alles verandert: het burgerlijke, private interieur
=> twee metaforen
1. de wereldtentoonstelling: de eerste wereldtentoonstelling was in Londen en dan in Parijs Het
doel van deze tentoonstellingen was de economische politieke en technische suprematie
(overmacht) van de West-Europese landen te tonen aan de rest van de wereld. Dit was een
andere manier dan macht te tonen dan op het slagveld. Hierbij was het slagveld consumptie
en techniek. Voor het volk was dit een manier om kennis te maken welke producten er nog
bestonden buiten die waar zij dagelijks in contact mee kwamen, vaak kwamen burgers niet uit
hun eigen dorp of stand en zo maakten ze kennis met deze exotische producten.
- Cristal palace in Londen, gietijzeren kolommen en glas was heel recent op de markt dus
schaal gebouw en gebruik nieuwe materialen, zie je hoe enorme afmetingen hadden, de
bomen konden gewoon blijven staan
- Hall des machines in Parijs was de grootste overspanning ter wereld, een gigantische vrije
ruimte, en die hall stond vol met machines en dat was een bereikbaar platform dat bewoog en
zo de toezichters dat konden beleven
2. Nostalgie: het burgerlijk interieur, het bood een veilige cocon om zich in terug te trekken,
gedecoreerd met allerlei, wat voor de bewoner een venster bood op wereld, alsook op zijn
verleden. Het interieur werd een persoonlijk museum dat refereerde naar een eigen verleden
(nostalgie) en een manier bood om te ontsnappen aan de vermeende lelijkheid en banaliteit
van de moderne wereld (escapisme).
2. In welke stijl moesten we bouwen?
2.1 Nieuwe programma’s
· industrie en transport : fabrieken moesten exibeler zijn met meer licht en meer ruimte om de
productie voor de arbeider te optimaliseren. Door het groeiende toerisme en toenemende
mobiliteit van mensenkaam er een behoefte aan stations, bruggen, hotels, etc.
· het nieuwe politieke systeem bracht ook regeringsgebouwen met zich mee zoals
parlementsgebouwen en paleizen.
· de bourgeoisie die aan de macht komt , die brengt eigen cultuur met zit mee, concertzalen,
musea, winkelcentra, casinos, deze plekken werden dus ook cultuur centra waar reputaties
werden onderhouden en relaties werden aangegaan.
fl
,· hygiene en disciplinering: scholen, ziekenhuizen, gevangenissen en scholen
· bouwtechnische evoluties en nieuwe materialen: gietijzer , staal, vlak glas en begin 20ste
eeuw: beton
2.2 De École des Beaux-Arts en het stijldebat
Qua architectuur kwam deze spanning best tot uiting in De École des Beaux-Arts in Parijs
Twee kenmerken typeren de Beaux-Arts:
1. Een archeologische benadering vanuit de overtuiging dat enkel de kunst en de cultuur van de
klassieke oudheid waardig genoeg waren om te bestuderen, en deze kennis werd dan
toegepast in het ontwerpen van monumentale publieke gebouwen zoals stadhuizen, musea en
opera gebouwen.
2. Het ontwerp als een oefening in compositie, het gebouw werd in eerste instantie ontworpen
op plan en opgevat als een abstract ruimtelijk schema op basis van assen, symmetrie en
hiërarchie, waarbij doorgaans weinig rekening werd gehouden met de context (zowel cultureel,
klimatologisch als topogra sch) Het doel was evenwel steeds om het functioneel te
overstijgen door het programma een grote architecturale waardigheid te geven
Opera van Parijs; Charles Garnier, 1857-1874 en 01
Penn Station in NY; McKim, Mead and White, 1910, afgebroken in 1963
Functionele eisen van het programma werd moeiteloos gecombineerd met een hang naar
monumentaliteit en representativiteit
- plan is helder en leesbaar
- De ruimtelijke geleding geeft aan deze kolossale gebouwen een duidelijke structuur
- Volledig autonome en inwisselbare lichamen; geen van beide speelt in op de site of op de
omgeving, ze zouden op eender welke plek staan.
- Typologisch en stilistisch leggen ze wel een band met het verleden:
opera: roept het beeld op van een barokpaleis
station: herinnert aan de grote thermen complexen uit de Romeinse tijd.
Het centrale concept dat de 19de eeuwse bouwkunst domineerde, was ‘stijl’. Daarmee werd ene
set aan homogene, vormelijke eigenschappen bedoeld die een (verondersteld) onmiskenbare
uitdrukking vormden van een bepaald tijdperk. Men geloofde erin dat de architectuur
onmiskenbaar in verband stond met zijn bepaalde periode in de geschiedenis. Echter was dit in
de 19de eeuw een probleem, ondanks alle vooruitgang die ontstond, leek er geen duidelijke
artistieke of architecturale vertaling hiervan af te bakenen. Hoe verder de 19de eeuw vorderde,
hoezeer deze kwestie het architectuurdebat domineerde.
Zo creëerde de Duitse architect in 1828 een vlugschrift genaamd: In welke stijl moeten we
bouwen. Zo werd duidelijk dat het ideaalbeeld van de Antieke Oudheid niet klopte en dat ook
deze periode zijn onzuiverheden kende. Door architecturale vormen expliciet te koppelen aan
ideologie en nationale identiteit, zette Hübsch de deur open voor het historisme en eclecticisme
dat de rest van de 19de eeuw zou kenmerken.
2.2.1 Histori(ci)sme
Dit betekent het teruggrijpen naar een bepaalde architectuurstijl uit het verleden omwille van haar
ideologische of cultuurhistorische betekenis De populariteit van een bepaalde stijl had dan ook
meestal te maken met religieuze politieke of ideologische motieven. Zo kwam in de 19de eeuw de
neogotiek omdat de kerk deze propageerde omwille haar link met de diepchristelijke
middeleeuwse cultuur; dus ook het ideaal van de harmonische en organische gestructureerde
middeleeuwse maatschappij. In Vlaanderen refereerde deze stijl naar een hoogtepunt in zijn
cultuur. Zo kende de neogotiek een grote bloei eind 19de eeuw. Deze stijl werd niet alleen
toegepast in religieuze context, maar ook in openbare gebouwen.
Provençaal hof op de markt te Brugge (Louis de la Censerie, 1887-1897) 02
Complex bevat onafhankelijke gebouwen: de (voormalige) residentie van de gouverneur, de
(voormalige) zetel van de provincieraad en het hoofdpostkantoor van de stad
Het middeldeel van het gebouw verwijst duidelijk naar het nabijgelegen , gotische stadhuis en
het postkantoor refereert zich naar het het paleis van Gruuthuse wat verderop
fi
,Postkantoor Korenmarkt Gent (Louis Cloquet, 1901-1903) 03
Zelfde spanning tussen programma (postkantoor ‘niet religieus’ en vorm (neogotiek)
Ondanks zijn historische expressie is dit gebouw naar plan, structuur en functie modern
De architectuur uit de Italiaanse renaissance stond symbool voor de opkomst van het kapitalisme
in West-Europa in de 16e eeuw. En daarom was het een geschikte bouwstijl om de commerciële
programma’s van de opkomende burgerij vorm te geven.
Sint-Hubertusgallerij Brussel (J.P. Cluysenaar, 1846-1847) 04
Net als het postkantoor te gent is dit gebouw in alle opzichten ‘modern’, zowel naar
- programma (overdekt winkelgalerij met daarboven luxe appartementen)
- Stedenbouwkundig concept (kaarsrecht karakter van een binnenstraat)
- Architectuur (overkapping in staal en glas toonde het bouwtechnisch kunnen )
05
Vlaamse Schouwburg Brussel (Jean Baes, 1887)
Architecturale expressie en rijke iconogra sche programma binnenin, verwezen duidelijk naar de
gouden eeuw van de Nederlanden in de 16de eeuw
Typische bouwstijl uit die periode werd gekenmerkt door gebruik van rode baksteen afwisselend
met speklagen van witte zandsteen, trapgevels en rijke ornamentiek
2.2.2 Eclecticisme
Dit betekent het combineren van planconcepten, vormen en constructietechnieken uit
verschillende kunsthistorische periodes om zo een nieuwe, persoonlijke stijl te ontwikkelen. Dit
ging gemakkelijker door de fotogra e en de wereldtentoonstellingen
Het was ook typisch voor de 193 eeuwse interpretatie van creativiteit, het had niet zozeer te
maken met originaliteit maar met inventiviteit; de vindingrijk en spitsgebondenheid waarmee
bekende elementen konden gecombineerd worden met elkaar.
Architect toonde zo bouwtechnisch kunnen, culturele bagage en kennis van het verleden. Het leek
op een warboel van elementen maar een connaisseur kon deze lezen en thuisbrengen.
Koninklijke Sint-Mariakerk Schaarbeek (Henri Van Overstraeten, 1844-1853) 06
- centraal plan, koepel en mozaïek zijn byzantijnse voorbeelden zoals Hagia Sophia
- Kranskapellen zijn romaans
- Luchtbogen en transparantie van de gevels zijn eerde gotisch
- Constructief een bijzonde modern gebouw door gietijzeren spanten in de ribben van de
koepel
07
Centraal Station Antwerpen (L. De la Censerie, 1894-1905)
In die tijd werden stations gezien als de kathedralen van de moderne tijd
Complex uit twee delen:
- utilitair beschouwde beglaasde overkapping in stalen spanten
- Representatief deel waarin loketten, wachtzaal en bu et zijn ondergebracht; onderbracht in
een centraalbouw waarvan de koepel duidelijk refereert naar het Pantheon
· rijkelijk uitgevoerde grappenpartij tussen de lokettenhal en de perrons, geïnspireerd op
voorbeelden van dergelijke trappen in Italiaanse renaissance Palazzi.
08
Justitie Paleis Brussel (J.Poelaert 1866-1883)
Architect nam alles uit de kast om moderne rechtstaat te verbeelden
- refereerde naar zowel historische als exotische voorbeelden
- Staat op een van hoogste punten van Brussel waardoor het tot op de dag van vandaag de
Brusselse binnenstad domineert
- In zijn tijd een van de grootste gebouwen ter wereld
fi fi ff
, Soms leidde de fascinatie tot het vreemde, het exotische tot extreme architectuur
Koninklijk Domein Laken, Japanse toren, Chinees Paviljoen (Alexandre Marcel, 1900) 09
Dubbele displacement, beide bouwwerken stonden oorspronkelijk op de wereldtentoonstelling
in Parijs, Koning Leopold I heeft deze opgekocht
- alleen uiterlijk is exotisch, binnenin allerlei moderne snufjes
3. De aanloop naar het Modernisme
3.1 De notie van ‘hedendaagsheid’
Het besef van de veranderingen in de 19de eeuw was zo hevig en snel dat tradities en gewoontes
niet meer volstonden om het leven te oriënteren; elke nieuwe generatie leek op te groeien in een
wereld die fundamenteel anders was dan had ouders.
-> nieuwe tijdsgeest : moderniteit
Slaat op de levensconditie die het gevolg is van processen van industrialisering, verstedelijking,
rationalisering en individualisering. Ze maken het individu los uit de sfeer van het lokale en
familiale. Het historicisme en eclecticisme zij daarvan e architecturale vertaling. Er waren echter
ook architecten en kunstenaars die positief reageerden op het nieuwe klimaat er er een een
uitdaging in zagen
Tegen eind van 19de eeuw waren architecten en kunstenaars steeds meer en meer opzoek naar
hoe ze de stijl van de eigen tijd konden uitdrukken. Zonder zich te linken aan het verleden.
Zo ontstond het modernisme, de aanhangers van deze stijl hadden een fascinatie voor de
vooruitgang in wetenschap, economie en techniek, maar hadden vaak ook een afkeer van het
verleden. Wat dus ook de fundamentele kenmerk werd van de moderniteit.
-> Het creëren van een breuk met het verleden omdat het meer als een last gezien werd.
-> Streven jaar een bevrijding van het individu
Historisme >< modernisme
Hegel: schreef dat de maatschappij gekenmerkt stond door ‘epochen’ die op elkaar volgen
-> menselijke geschiedenis bestaat uit periodes die organisch op elkaar volgen dus dat de ene
periode niet kan gebeuren zonder die daarvoor
-> elke periode beter was dan zijn voorgaande
-> menselijke geschiedenis genoodzaakt was op vooruitgang
=> hieruit werd de fundamentele vraag nog meer versterkt: Als de kunstenaars eigentijds moesten
zijn, hoe moet die hedendaagse architectuur er dan uit zien?
3.1.1 Eugène- Emmanuel Violet-le-Duc
Centraal in zijn opvatting stond de notie van ‘waarachtigheid’ maw oprechtheid, oprechtheid tov
de constructiemethoden; materialen gebruiken in overeenstemming met hun eigenschappen en
bijzonderheden. Eigentijdse architectuur kan alleen uitstaan vanuit functionele en structurele
eisen: het correct gebruik van materialen en een functionele interpretatie van het programma
vormen de basisconditie voor het instaan van nieuwe vormen.
-> wilt niet zeggen dat mens niet kon inspireren op oude bouwstijlen
=> ontstaan franse rationalisme, materialistische en deterministische visie op architectuur, de
evolutie ervan is enkel gebaseerd op basis van materiaal eigenschappen en structurele innovatie.
Architectuur was dus niet zozeer het product van een geniale individu maar van een milieu of
context; de ontwerper was hiervan enkel de vertolker.
3.1.2 Gottfried Semper
Duitse Idealisme; de uitgangspunt hiervan was dat de geschiedenis niet zozeer evolueert onder
impuls van uitwendige factoren. Maar door een intrinsieke en constante dynamiek die in de
fenomenen zelf aanwezig is. Architecturale vertaling kon alleen gecatalogiseerd worden op basis
van de 4 elementaire en gemeenschappelijke onderdelen van elk gebouw: fundering wanden
dakstructuur en ornament.
3.1.3 Ingenieurs, de herauten van de moderniteit
Hoewel het gaat over deze nieuwe bouwtechnieken, worden deze vaak weggestoken achter
‘architecturale elementen’ zoals frontons en zuilengalerijen. In zeldzame gevallen wordt de
structuur weergegeven.
