Religie en wetenschap
RELIGIE EN WETENSCHAP: SPANNEND DUO
Religie is gericht op wat de mens en de wereld overstijgt en een diepere betekenis geeft.
Christendom is dominant in de discussie. Wetenschap breekt door in Christelijk Europa. 1960 Science & Religion
De Islam: Weinig incentive bij moslimtheologen. Bloeiperiode voor 12 de eeuw. 1883 Renan. Kolonialisme, Islam
versus the West...
Perspectief:
• Niet theologisch of apologetisch
– Religie als ervaarbaar en bestudeerbaar fenomeen → le fait religieux
– Niet over ‘de ware’ islam, ‘het ware’ christendom…
• Buitenperspectief
– Europees Hof: met respect voor ‘pluralism, criticism and objectivity”
– Levensbeschouwing en religie verschijnen als een zeer divers (intern & extern), dynamisch en
ambivalent fenomeen.
• Niet neutraal inzake “wetenschap” & “democratie”
COGNITIEVE EN ZINGEVENDE INTERESSE
COGNITIEVE INTERESSE
Praktisch belang van kennis:
• Manipulatie
• Controle, zekerheid
• Sociale interactie, afspraken maken, vooruit denken…
Morele waarde van kennis:
• Intellectuele integriteit
• Kennis en verantwoordelijkheid
• W.K. Clifford: The Ethics of Belief (1877): “It is wrong always, everywhere, and for anyone, to believe
anything upon insufficient evidence.”
• W. James: The Will to Belief
Intuïtief het idee dat mensen de waarheid willen weten, nieuwsgierig. Mensen bevredigd door het zoeken naar
kennis. Kennis om kennis → Universiteiten en academische vrijheid.
Manipulatieve interesse; op basis van kennis de wereld naar eigen hand zetten, evolutioneel voordeel. The bible-
belt die lezen de bijbel heel letterlijk, god heeft plannen voor ons en daar moeten we niet tussen komen.
ZINGEVENDE INTERESSE
Mens als metafysisch dier - Homo religiosus
De menselijke rede treft in een bepaald type van haar kennis het bijzondere lot dat ze door vragen wordt geplaagd
die ze niet kan afwijzen, omdat ze haar door de aard van de rede zelf worden opgegeven; die ze echter ook niet
kan beantwoorden, daar ze het vermogen van de menselijke rede volledig overstijgen. – I. Kant, Kritiek van de
zuivere rede, Amsterdam, Boom, 1781 (2004): 59
Waarom? Angst en vrees, functioneel, cognitieve science of religion (zie gastcollege Braeckman)…
1
,Religie en wetenschap
Het mythische denken:
• Verhalende, niet-argumentatieve verklaring
• Goden en bovennatuurlijke wezens/krachten
• Mythologisch verleden
• Conservatieve kant: mythe maakt van cultuur een onveranderlijke natuur
Wetenschap en leefwereld. Alles is wetenschap maar wetenschap is niet alles. Ons alledaags leven wordt niet
gedirigeerd door wetenschappelijke theorieën. Mensen willen niet enkel verklaren en inzicht verwerven, maar
ook spelen, ontmoeten, voelen, beleven, hopen, geloven…. De mens is een tragisch soort, door onze hersenen
hebben we veel vragen. Maar daar kunnen we vaak geen antwoord op geven.
Wetenschappelijke beschrijving en verklaring vs. de betekenis van dingen. Bv onderscheid mens/dier, vrije wil,
‘ik hou van jou omdat je zo speciaal bent’…
Zinvragen ≠ cognitief! Wittgenstein schrijft ‘wij voelen dat zelfs als alle mogelijke wetenschappelijke vragen
beantwoord zijn, onze levensproblemen nog niet helemaal aangeroerd zijn’. Sommige ervaringen zijn cognitief
ondoordringbaar (kunst, religie…). Dan helpen wetenschappelijke oplossingen niet. Als je iemand verliest kan
muziek of kunst je daar troost bij geven. Die zijn namelijk cognitief ondoordringbaar.
Is/ought kloof van David Hume = tussen ‘what is’ en ‘what ought to be’ zit ‘that’s just your opinion’.
Ervaren van geluk/zin/betekenis kan je niet manipuleren, dat kan je zelf niet bepalen. Dat zijn bijproducten, die
zijn niet afdwingbaar. Toch zouden we niet kiezen voor alleen maar mooie ervaringen op een zilveren schaaltje.
Het hebben van een ervaring is niet zo geweldig, maar het hebben van een ervaring die ook zomaar niet had
kunnen plaats vinden, dat is pas interessant. Het moet spannender zijn. Geluk heeft soms te maken met het
loslaten.
TYPOLOGISCHE POSITIES / PROJECTIES
Hoofdstukken 2, 3 en 7 uit het handboek.
Nu is het geloof best op gespannen voet met de wetenschap. Dat is niet altijd zo geweest. Het betekent niet dat
religie altijd al tegen wetenschap is geweest en dat ze altijd incompatibel waren. Als er spanningen zijn gaat het
vaak over bepaalde elementen van de religie die in spanningsrelatie staan met bepaalde elementen uit de
wetenschap, bv mirakels, leven na de dood, bestaan van God, de ziel… maar ook Newton en Galilei (waren
gelovigen), de evolutietheorie, neurologie…. Vaak spelen ook politiek-ideologische elementen mee, bv de
discussie over evolutietheorie in de VS en moslimlanden.
Vroeger stond kennis is geschriften, die werden in abdijen bewaard. In middeleeuwse abdijen staan altijd
bibliotheken, hier werd alle kennis bewaard en gekopieerd door monniken. De monniken schreven de
geschriften over en gaven dit door op de abdijscholen/kathedraalscholen en universiteiten (waren gelinkt met
de kerk).
3 typologische posities die mensen kunnen innemen in de discussie wetenschap-geloof:
• Togetherness-posities (= geloof en wetenschap kunnen perfect samen gaan)
• The nothing in common-posities (= geloof en wetenschap hebben niets met elkaar te maken)
• Battlefield-posities (= geloof en wetenschap staan in conflict / op voet van oorlog met elkaar)
2
,Religie en wetenschap
“There is no such thing as thé relationship between science and religion. It is what different individuals and
communities have made of it in a plethora of different contexts.”. De manier waarop religie en wetenschap zich
tot elkaar (hebben) verhouden, is niet met één metafoor, benadering of model te capteren.
BATTLEFIELD-POSITIES
2 stromingen: het wetenschappelijk/nieuw atheïsme en het creatonisme. De tegenhanger van het nieuwe
atheïsme binnen de battlefield posities is het creatonisme en in zekere zin ook de New age.
Wetenschappelijk/nieuw atheïsme: Namen: Dawkins, Dennett, Harris en Hitchens. Dawkins → ‘God is een
hypothese waar tot nu toe geen evidentie voor is’, dus als je met een wetenschappelijke bril naar de wereld
kijkt, heb je geen reden om te denken dat er een God is. God is een misvatting. Wie moet wat bewijzen? De
ongelovigen of de gelovigen? Volgens deze stroming ligt de bewijslast bij de gelovigen → Theepot-verhaal: stel
dat ik beweer dat er een theepot rond de aarde zweeft in de ruimte, maar niemand heeft deze ooit gezien, dan
is het aan mij om te bewijzen dat hij er is en niet aan de mensen die mij niet geloven om te bewijzen dat hij er
niet is. Het gaat niet over bewijs, anders zou iedereen per definitie agnost (je weet het niet) moeten zijn. Maar
zo werkt het niet, kennis is niet gebaseerd op bewijzen, maar op evidentie om bepaalde dingen aan te nemen.
De evidentie om aan te nemen dat er een God bestaat en bv leven na de dood is, is er gewoon niet.
Creationisme is de positie die zegt dat de soorten niet geëvolueerd zijn, maar geschapen zijn door een God en
ze zijn geschapen zoals we die vandaag kennen. Deze vind je onder meer in fundamentalistisch protestantse
gemeenschappen, vooral in de VS is dit heel aanwezig geweest. Er zijn zelfs wetten in de 20e eeuw geweest die
verboden dat over Darwin les gegeven werd op scholen. Het is in de VS een enorme strijd geweest om de
evolutietheorie te erkennen als beste verklaring in de biologie. Je vindt creationistische opvattingen ook binnen
bepaalde islamitische, orthodox-Joodse stromingen en bij bepaalde Jehova’s. Als de wetenschap botst met het
geloof, zullen de creationisten altijd het geloof voorrang geven. Ze beweren dat er een creationistische
wetenschap bestaat zodat ze een pseudowetenschap hebben om zich achter te verstoppen.
Jeruzalem vs Athene → Als we kijken naar de geschiedenis zien we dat er al van in het vroege christendom
(°Palestina, huidige Israël, ontstaan als Joodse sekte) gediscussieerd werd. Het kwam al snel in contact met de
Griekse en Romeinse filosofie (erfenissen van Plato en Aristoteles). Vanaf het begin ontstaat er dus een discussie
tussen vroege christenen en de Griekse filosofen: wat doen we daar mee? Er zijn theologen geweest in het vroege
christendom die zei dat Jeruzalem (christendom) tegenover Athene (rede en filosofie) staat en dat we moeten
kiezen voor Jeruzalem, het geloof. Dit is echter niet het standpunt dat het gehaald heeft in het christendom.
De mainstream in het christendom is een togetherness-positie (verzoening tussen theologie en filosofie) en
geen battlefield-positie! Augustinus is een belangrijke theoloog die geprobeerd heeft om de filosofie van Plato
in overeenstemming te brengen met het christendom. Later zijn er nog veel theologen geweest die dit
geprobeerd hebben met Aristoteles. Zo zien we dat er heel veel inspanningen zijn geweest door theologen om
van de filosofie een christelijke filosofie te maken.
Al-Ghazali (1058-1111) is een Perzische jurist/filosoof/theoloog belangrijk in de Islam die in Bagdad aan de slag
was en die heel negatief was over het gebruik van filosofie om aan theologie te doen. Hij was bv van mening dat
wij God niet konden kennen en dat het ons verstand overstijgt. Hij zegt dat de werkelijkheid volledig functioneert
volgens Gods wil en dat dit ondoorgrondelijk is. Hij kreeg de vraag wat we moeten doen met mensen die zich
teveel inlaten met filosofie: die mochten ter dood veroordeeld worden volgens hem. Heel anti-rationalistisch,
anti-filosofisch. Deze indruk mag niet onderschat worden, Al-Ghazali is binnen de Islamitische tradities een heel
belangrijke figuur geweest, hij wordt door veel moslims de 2e belangrijkste moslim genoemd, na Mohammed.
Hij is dus mee verantwoordelijk voor de anti-rationalistische tendens binnen de Islamitische tradities.
3
, Religie en wetenschap
NOTHING IN COMMON-POSITIES
Deze positie wordt de dag van vandaag heel vaak verdedigd, vnl door gelovigen. Deze positie zegt dat geloof en
wetenschap niets met elkaar te maken hebben – het gaat over andere realiteiten en afzonderlijke dingen.
Belangrijk gegevens: NOMA-principe van Stephen Jay Gould en het taalspel van Wittgenstein.
Het fideïsme zegt dat geloof een (irrationele) sprong vereist. Als je op grond van rationele overwegingen tot
geloof zou komen, dan is het geen geloof meer. Namen van het fideïsme: Kirkegaard, Immanuel Kant, W. James,
B. Pascal, W. Van Ockham.
Immanuel Kant is een verlichtingsfilosoof, ‘wat kunnen we kennen?’ – elke vorm van geldige kennis is altijd het
resultaat van het samenbrengen van waarneming en input van het eigen brein. Je kan maw de werkelijkheid
zoals het bestaat, los van eigen ervaring, niet kennen. Daarom kunnen we ook niets zeggen over God, wat dit is
geen empirische ervaring, het is eventueel een denk-object, maar geen ken-object. Het enige dat we eventueel
kunnen doen is God postuleren: naar voor schuiven als een noodzakelijk iets om ethiek zinvol te maken.
Blaise Pascal: ‘de God van Abraham, Isaak en Moses is niet de God van de wetenschappers en de geleerden’,
hij positioneert zich hiermee tav mensen die vinden dat de wetenschap het bewijs is dat God bestaat omdat het
zo mooi is. Pascal zegt dan dat je God niet mag zoeken in de wetenschap, want dat dat niet kan. God moet je
zoeken in het spirituele en je ervaringen.
Vandaag zijn er heel veel mensen die deze nothing in common - positie op buikgevoel innemen, voor gelovigen
bv is het een gemakkelijke uitvlucht om moeilijke vragen niet te moeten behandelen. Toch zijn er ook mensen
die hier grondiger over nagedacht hebben en het niet zomaar als escape zien, maar wel degelijk van mening zijn
dat dit een heel zinvolle positie is, bv Wittgenstein.
Wittgenstein schrijft in zijn tractatus logico-philosoficus (1922): “Wij voelen dat zelfs als alle mogelijke
wetenschappelijke vragen beantwoord zijn, onze levensproblemen nog helemaal niet aangeroerd zijn.”. → de
wetenschap helpt ons om kennis te verzamelen, maar zegt daarmee niets over de zin van het leven. Bv als er
iemand sterft in een auto-ongeval en de naasten denken ‘waarom moest dit gebeuren?’: dit is een vraag waar
geen enkel wetenschappelijk antwoord voldoende voor is, het is een zingevingsvraag. Sommige ervaringen zijn
‘cognitief ondoordringbaar’: kunst, religie…
Wittgenstein heeft zijn mening aangepast in de loop van zijn leven. Hij vindt dat religie en wetenschap 2
verschillende talen zijn en dat deze niet met elkaar verward mogen worden. Bv je zegt niet ‘ik doop iemand met
H2O’, je zegt ‘ik doop met water’, want H2O is een wetenschappelijk taalwoord en water een religieus. Als er
iemand zegt ‘ik geloof in God’, zegt deze persoon niet ‘ik weet dat God bestaat’, dit is helemaal anders dan de
wetenschappelijke taal en staat ook tegenover Darwin die zegt ‘God bestaat of God bestaat niet’. Hier zijn er
twee verschillende opties: de religieuze taal en de wetenschappelijke taal die losstaan van elkaar.
Wittgenstein heeft ook een beroemd stuk geschreven op een werk van James Frazer (antropoloog) die in
verschillende volumes een studie heeft gemaakt ‘magic en religion’ en waar hij ging kijken hoe men omging met
religie. Frazer doet hier laagdunkend over alsof het imbecielen zijn en dat hun tradities op niets slaan.
Wittgenstein heeft hierop gereageerd: Frazer heeft de verkeerde analyse gemaakt “Want wanneer men
aanneemt dat de mensen ooit uit domheid dit ambt van regenkoning hadden ingesteld, dan moet toch duidelijk
zijn dat ze voordien reeds de ervaring hadden dat het in maart begint te regenen en dan hadden ze de
regenkoning voor het overblijvende deel van het jaar laten functioneren.”. Of ook zo: “Tegen de ochtend,
wanneer de zon zal opkomen, voeren de mensen riten van de dageraad uit, maar nooit ’s nachts, dan branden
ze eenvoudigweg lampen.”. Men doet het om dingen te vieren eerder dan om het in stand te brengen.
4
