Ethisch en duurzaam ondernemen 2018-
2019
Inhoudsopgave: Etisch en duurzaam ondernemen 2018-2019
algemene informatie ...................................................................................................................................... 5
DEEL I: nota’s, studiemateriaal op blackboard en gastcolleges........................................................................ 6
hoofdstuk 1: waarden en normen .................................................................................................................. 6
1.1 Terug naar het begin: 8 concepten................................................................................................................ 6
1.2 invloed van waardenverschuivingen voor ondernemingen ........................................................................... 8
1.3 interne controle mechanismen ...................................................................................................................... 8
1.4 Sturen vanuit het midden van de onderneming ............................................................................................ 8
1.5 leiden en organisatorisch verandering .......................................................................................................... 8
1.6 ....................................................................................................................................................................... 9
hoofdstuk 2: change or perish: why the transition towards sustainable business models is unavoidable ...... 10
2.1 economic growth ......................................................................................................................................... 10
2.2 impact on environment environmental – ecological dimension .................................................................. 12
2.3 impact on state and legislation Governmental dimension .......................................................................... 14
2.4 Impact on values and norms different perspectives = f(values) .................................................................. 15
2.5 new risks and new opportunities Translate macro-trends into business ..................................................... 17
2.6 intermediate conclusion on macro-trends Take aways from macro-trends ................................................ 17
2.7 systemic change: an example risks and opportunites? ............................................................................... 18
hoofdstuk 3: de vrije markt: eigenschappen, grondvoorwaarden, beperkingen en culturele invloed ............ 19
3.1 de markt als bedreiging ............................................................................................................................... 19
3.2 markt als redding ........................................................................................................................................ 20
3.3 eerste theorema welvaartseconomie .......................................................................................................... 21
3.3 normatieve kracht eerste theorema ............................................................................................................ 22
3.4 competitie ! ................................................................................................................................................. 23
3.5 grondvoorwaarden van markten ................................................................................................................ 24
3.6 beperkingen van markten ........................................................................................................................... 24
3.7 markt als opvoeder...................................................................................................................................... 24
3.8 market and cultural change ........................................................................................................................ 25
1
,hoofdstuk 4: Executive pay and distribute justice ......................................................................................... 27
4.1 two types of managers ................................................................................................................................ 27
4.2 Distributive Justice....................................................................................................................................... 27
4.2.1 aristotles on justice ............................................................................................................................... 27
4.2.2 how to dirtibute? .................................................................................................................................. 27
4.3 Distributive Justice and executive pay ......................................................................................................... 28
4.3.1 merit ..................................................................................................................................................... 28
4.3.2 CEO total yearly compensation ............................................................................................................ 28
4.3.3 difference with classical definition ....................................................................................................... 28
4.3.4 merit? ................................................................................................................................................... 28
4.3.5 organisational justice ............................................................................................................................ 28
4.3.6 it is too much ........................................................................................................................................ 28
hoofdstuk 5: consument productverantwoordelijkheid reclame ................................................................... 29
5.1 klant is koning … .......................................................................................................................................... 29
5.2 Productaansprakelijkheid ............................................................................................................................ 29
5.2.1 from caveat emptor .............................................................................................................................. 29
5.2.2 from caveat vendor .............................................................................................................................. 30
5.3 ethiek van de reclame ................................................................................................................................. 31
hoofdstuk 6: werknemer .............................................................................................................................. 32
6.1 rechten en plichten ...................................................................................................................................... 32
6.2 conflicten op arbeidsvloer ........................................................................................................................... 33
6.3 sleutels voor duurzaam HRM ...................................................................................................................... 33
hoofdstuk 7: ................................................................................................................................................. 34
hoofdstuk 8: milieu Cicular economy, sharing economy ............................................................................... 36
8.1 strategy today and tomorrow… .................................................................................................................. 36
8.2 sustainability, the concept… ........................................................................................................................ 37
8.3 lineaire economie huidig model en zijn gevolgen ........................................................................................ 39
8.4 circulaire economie concepten en definities................................................................................................ 40
8.5 legislative aspects........................................................................................................................................ 41
8.6 Een nieuw business model ........................................................................................................................... 41
circulaire economie – voorbeeld 1: wasmachine .......................................................................................... 42
circulaire economie – voorbeeld 2: printers .................................................................................................. 42
circulaire economie – voorbeeld 3: transport ............................................................................................... 42
8.7 circular economy, resource productivity, economic growth and decoupling .............................................. 43
8.8 sharing economy ......................................................................................................................................... 43
8.8.1 tragedy of the commons....................................................................................................................... 44
8.8.2 tragedy of the commons revisited ........................................................................................................ 44
8.8.3 sharing economy .................................................................................................................................. 45
8.8.4 changing the business model................................................................................................................ 45
2
,hoofdstuk 9: corporate social responsibility – CSR ........................................................................................ 47
9.1 Libertarian visie – Friedman: Aandeelhouders eerst ................................................................................... 47
9.2 Stakeholder visie – Ed freeman: Stakeholders eerst .................................................................................... 48
9.3 corporate social responsibility ..................................................................................................................... 49
ethics and compliance inside the organisation ............................................................................................. 52
1. the organisation goes over the line ............................................................................................................... 52
2. the employee goes over the line .................................................................................................................... 53
3. compliance – a brief history .......................................................................................................................... 54
4. building blocks of a compliance department and best practices................................................................... 55
synthese....................................................................................................................................................... 57
Gastcolleges ................................................................................................................................................. 59
1. Gastles door Guy Janssens, BNP private banking over SRI (impact investment) ........................................... 59
2. Gastles door prof Wayne Visser over de implementatie van duurzaamheid in de onderneming.................. 63
Integratie is belangrijk. .................................................................................................................................. 66
DEEL II: het handboek van hoofdstuk 2 tem 6 ............................................................................................... 70
hoofdstuk 2: bedrijfsethiek als ethiek van de onderneming .......................................................................... 70
2.1 het statuut van de onderneming ................................................................................................................. 70
2.1.1 sociologische visie: van organisatie naar instituut ............................................................................... 70
2.1.2 economische visie ................................................................................................................................. 70
2.1.3 juridische visie ...................................................................................................................................... 70
2.2 ethische evaluatie van ondernemingen ....................................................................................................... 71
2.2.1 ethische audit ....................................................................................................................................... 71
2.2.2 bedrijfscodes en ethische labels ........................................................................................................... 71
hoofdstuk 3: markteconomie en ethiek ........................................................................................................ 72
3.1 markteconomie ........................................................................................................................................... 72
3.1.1 algemene beschouwingen over marktethiek ....................................................................................... 72
3.1.2 argumenten voor en tegen ................................................................................................................... 72
3.1.3 besluit: een gemengde economie gewenst .......................................................................................... 72
3.2 de ethiek van de vrije mededinging ............................................................................................................. 73
3.2.1 voorbeeld: de ramp met de dc-10 ........................................................................................................ 73
3.2.2 enkele typische inbreuken op het mededingingsrecht......................................................................... 73
hoofdstuk 4: eerlijkheid tegenover handelspartners..................................................................................... 74
4.1 moraliteit van contracten ............................................................................................................................ 74
4.1.1 concreetheid ......................................................................................................................................... 74
4.1.2 universaliteit ......................................................................................................................................... 74
4.2 De rechtvaardige prijs ................................................................................................................................. 74
4.3 steekpenningen ........................................................................................................................................... 75
4.3.1 omkoperij en afpersing ......................................................................................................................... 75
4.3.2 corruptie van een beroepspraktijk ....................................................................................................... 75
4.3.3 corruptie impliceert een contract ......................................................................................................... 75
3
,hoofdstuk 5: verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de porducten en de ethiek van de reclame .......... 76
5.1 productaansprakelijkheid ............................................................................................................................ 76
5.1.1 het caveat emptor-argument en de contracttheorie ........................................................................... 76
5.1.2 het caveat vendor argument ................................................................................................................ 76
5.1.3 de algemene verzekering ...................................................................................................................... 77
5.1.4 besluit ................................................................................................................................................... 77
5.2 ethiek van de reclame ................................................................................................................................. 78
5.2.1 de informatieve functie ........................................................................................................................ 78
5.2.2 de persuasieve functie .......................................................................................................................... 78
5.2.3 De culturele en imaginaire functie ....................................................................................................... 78
5.2.4 tekenkarakter ....................................................................................................................................... 78
5.2.5 reclamecodes ........................................................................................................................................ 78
hoofdstuk 6: human resource management en de rechten en plichten van werkgevers en werknemers ...... 79
6.1 het recht op arbeid in een bedrijfscontext ................................................................................................... 79
6.1.1 de betkenis van het recht op arbeid ..................................................................................................... 79
6.1.2 het recht op arbeid binnenin de bedrijfsrealiteit ................................................................................. 79
6.2 specifieke rechten van werknemers ............................................................................................................ 79
6.2.1 het recht op een geschreven contract .................................................................................................. 79
6.2.2 het recht op een rechtvaardig loon ...................................................................................................... 79
6.2.3 het recht op veilige en gezonde arbeidsomstandigheden .................................................................... 79
6.2.4 het recht op arbeidskwaliteit................................................................................................................ 79
6.2.5 het recht op vakvereniging en staking .................................................................................................. 80
6.2.6 het recht op medezeggenschap............................................................................................................ 80
6.3 conflicten ..................................................................................................................................................... 80
6.3.1 spreken of zwijgen? over loyaliteisplicht .............................................................................................. 80
6.3.2 privacy en kwaliteitscontrole ................................................................................................................ 80
6.3.3 flexibiliteit op het werk ......................................................................................................................... 80
6.3.4 arbeidsdruk en arbeidsverslaving ......................................................................................................... 80
voorbeeldexamen 2012-2013 ....................................................................................................................... 81
4
,ALGEMENE INFORMATIE
• Docent: Luc Van Liedekerke
• Lesmateriaal: presentaties en artikels online
• Gastlessen
• Achtergrond lectuur: Hfst 2 tot 6 uit Business en Ethiek: spelregels voor ethisch ondernemen, Lannoo, 2008 (Luc
Van Liedekerke en Johan Verstraeten)
• Doel van de cursus
o Aanreiken van een brede, normatief gedragen visie op de interactie van tussen economie en
samenleving (rol van markten, ondernemingen)
o Rol van ethiek in de organisatie, plaats van compliance en ethische bedrijfscultuur
o Duurzaam ondernemen als bedrijfsmodel van de toekomst
o Versterken van volgende competenties die cruciaal zijn voor duurzaam ondernemen
§ Systeem visie
§ Lange termijn denken
§ Normatief denken
• Evaluatie
o Examen: schriftelijk, drie vragen, 1 lange 2 korte
o Leerstof:
§ Nota’s, studiemateriaal op bb
§ Gastlessen
• Gastles door Guy Jansen, BNP private banking over SRI (impact investment)
• Gastles door prof Wayne Visser over de implementatie van duurzaamheid in de
onderneming
• Gastles door Dirk Leroy (ceo Sustenuto) over integratie van duurzaamheid in de
onderneming
§ Handboek hfst 2 tot en met 6
o Criteria voor het examen
§ Werd bij de analyse van de case gebruik gemaakt van zoveel mogelijk aspecten van de
leerstof?
§ Is het antwoord helder en overzichtelijk gestructureerd?
§ Toont de student blijk van kritische ingesteldheid bij het antwoord, ook ten aanzien van de
aangerijkte leerstof of het handboek?
§ Maakt de student gebruik van eigen voorbeelden bij het beantwoorden van de vragen?
§ Kennis van de achtergrondlectuur
§ Blijk geven van de beoogde competenties
5
,DEEL I: NOTA’S, STUDIEMATERIAAL OP BLACKBOARD EN GASTCOLLEGES
HOOFDSTUK 1: WAARDEN EN NORMEN
1.1 TERUG NAAR HET BEGIN: 8 CONCEPTEN
• Verschuiving van de link tussen waarden en economische
o Impact op de organisatie, en hoe deze zich moet gedragen
• Verschillende verschuivingsprocessen bestaan, die invloed hebben op ons waardesysteem
• Hedendaagse samenleving (nu):
o Verschuiving naar een duurzamere economie
o Verschuivingen in waarden en normen
o Voorbeelden
§ De stabiliteit van het gezin daalt vermits er meer echtscheidingen plaatsvinden
§ Geloof wordt steeds een minder belangrijke rol, en het individu op zich wordt steeds meer
belangrijker
§ Waardering van vrouwen is verschillend tegenover vroeger
• Ze mogen gaan werken en verder studeren, en dit is een grote stap tegenover
vroeger
• óEr is nog steeds een verschil nl. problematiek met loonkloof tussen man en vrouw
• Stemrecht in 1948 ontstaan voor vrouwen
1. Waarden
o Meest fundamentele maar niet concreet, en hieruit groeien de normen voort
§ Voorbeeld:
Waarde: eerlijkheid à Norm: niet liegen
o Voorbeeld: respect
2. Normen
=gedrag dat evident geworden is (bv: tandenpoetsen voor je gaat slapen)
o Concreter en tastbaarder dan waarden
o Ligt onder het water
o Voorbeeld: 10 geboden
§ Dit zijn fundamentele richtlijnen voor interactie tussen personen
• Primitieve formulering van de grondwet
• Speelt zich af in de woestijn waar Mozes op de berg de geboden krijgt
3. Moraal
= set van geïnternaliseerde normen en normen die ons gedrag sturen
o Max Weber: moraal is afhankelijk van tijd en ruimte
o Moraal zit voor 99% onder water
4. Ethiek
= de reflectie/ het nadenken over onze waarden en normen
5. Wet
= gestolde waarden en normen
= ruggengraat van de samenleving, die interactie tussen individuen bepaalt met fundamentele regels
o Zijn geïnstitutionaliseerd in het gedrag van de mens
§ Niet iedereen kent de grondwet, maar iedereen leeft er wel naar
o Voorbeelden:
§ Maximaal 120km/u rijden op de autosnelweg, en altijd meest rechts rijden
• Is een referentiepunt en mag niet afgeschaft worden
o Anders zouden mensen 170km/u gaan rijden
o Iedereen heeft ook een eigen richtlijn nl. sommige vinden 100km/u snel,
anderen 140km/u
§ Intreding nieuw land EU moet aan richtlijnen van EU voldoen
6. Cultuur
7. Religie
o Regulerende rol in premoderne samenleving
§ Bron waarden en normen van “hierboven”, niet vanuit het individu (bv 10 geboden)
§ Religie is conserverend en verzet is onmogelijk
o Bewarend rol van regels
§ Nu: religie is een keuze
• Verschuiving naar postindustriële samenleving met “mijn waarden en mijn normen”
8. Technologie
o Regelgeving op waarden en normen bestaat, omdat deze overtreden worden
6
,7
, 1.2 INVLOED VAN WAARDENVERSCHUIVINGEN VOOR ONDERNEMINGEN
• Verschuivingen in verhouding met stakeholders
o Leveranciers (hfst 4)
o Consumenten (hfst 5)
o Werknemers (hfst 6)
o Investeerders (hfst 7)
o Milieu (hfst 8)
o Samenleving (hfst 9)
Examen: Als je naar bovenstaande stakeholders kijkt, met welke elementen moet je rekening houden?
• Explicitering en controle van interne waarden en normen (de bedrijfsethische revolutie)
o Bedrijven maken hun eigen set van waarden en normen
§ Opbouw van eigen ijsberg
§ Formulering missie, code of conduct,…
o Groter bedrijven formuleren ze expliciet in de missie, code of conduct,…
óKMO’s enkel informeel
• MVO als nieuwe verhouding t.o.v. de samenleving (de duurzaamheidsrevolutie)
o Bedrijven gaan op een andere manier om met de samenleving
§ Snelle veranderingen
§ Sustainability is belangrijk
1.3 INTERNE CONTROLE MECHANISMEN
• De missie of centrale waarden van het bedrijf
• Gedragscodes
• Sturen op basis van waarden
• Alarmbellen: ombudspersoon, klokkeluiders…
• De ‘Ethics Officer’
Manners are of more importance than law, the law touches us but here
and there and now and then.
Manners are what vex or soothe, corrupt or purify, exalt or debase,
barabarize or refine us by a constant, steady, uniform and insensible
operation like that of the air we breathe in.
Edmund Burke (Letters on a Regicide Peace 1795)
Voorbeeld: Ramp BP
Er werd veel bespaard op veiligheid, mits zij het belangrijker vonden dat
“If we run into any tricky problems, we now can turn to de boten optijd terug vertrokken en hierdoor zijn veel ongelukken
young Mitchell, here. He got an ‘A’ in business ethics.” gebeurd.
1.4 STUREN VANUIT HET MIDDEN VAN DE ONDERNEMING
• In de wereld van waarden en normen is iedereen een leider, die midden in de organisatie staat en wiens gedrag
bepalend is.
• Dit gedrag zit verweven met de socio-politieke omgeving waarin je werkt en met de organisatorische structuur
die het individuele handelen stuurt.
1.5 LEIDEN EN ORGANISATORISCH VERANDERING
• Start met de centrale waarden
• Vorm een team van gelijkgezinden
• Durf uzelf te vergelijken: waar staan we tegenover anderen; andere managers, bedrijven, organisaties,…
• Probeer transparant te zijn in wat je doet en test zo je keuzen
• Herken het momentum en zoek versterking
• Vergeet je eigen wortels niet, je eigen waarden, je eigen doel…
8
