Les 0
Quoi est cultuurgeschiedenis?
zoeken naar samenhangend beeld van de cultuur in een bepaalde tijdsperiode.
Cultuurgeschiedenis is een specifiek gebied binnen de geschiedschrijving.
Cultuurgeschiedenis tracht een samenhangend beeld te bieden van een historische periode
of van een evolutie. Gegevens uit zeer diverse gebieden van de cultuur (de kunst, de
literatuur, het politieke denken, economie…en de architectuur) worden hierbij
samengebracht in een gemeenschappelijk verband.
Cultuurgeschiedenis, architectuur, ruimte en beeld
Twee voorbeelden:
● de bebouwde ruimte: Otto Wagner,
psychiatrische instelling Am Steinhof
(1901-1909) - een van de belangrijkste
voorbeelden van de modernistische
architectuur toegepast op de psychiatrische instelling
○ ze wouden mensen eerder gaan genezen ipv opsluiten,
ze wouden een transparante samenleving (ergens door
kunnen kijken)
■ hygiënische slaapzaal
○ normaliseren van de psychiatrische patient
○ Het gebouw vormt een architecturale compositie die een panoptische (=
alomvattende) blik en optische transparantie verbergt
■ de kijker controleert in feite : zien = controle
■ het gebouw is geconstrueerd vanuit de fictie van een kijker die een zo
volledig mogelijk overzicht heeft
○ ⇒ Deze architecturale compositie kan ons heel veel leren over:
■ opvattingen over psychiatrie: psychiatrie gaat over hygiëne, controle,
decriminalisering, ordening (cfr. foto van de slaapzaal: orde, lucht,
transparantie)
■ opvattingen over de patiënt: geen ‘gevangene’ of misdadiger
■ opvattingen over wat een ‘gezonde’ maatschappij is: een
maatschappij die niet verborgen is: hygiënisch en gecontroleerd = die
gezien wordt.
● de imaginaire ruimte: Antoine Watteau, Les plaisirs du
bal (ca. 1715-1717) - zeer representatief voorbeeld van
de rococo schilderkunst, aansluiting bij het thema van de
zogenaamde ‘pastorale literatuur’ (=literatuur waarin
herders en het geïdealiseerde boerenbestaan een
centrale rol spelen) die heel populair was in adelijke
kringen.
○ achtergrond is suggestie van landschappen
, ○ architectuur is grens tussen bekende wereld (binnen) en onbekende wereld
(buitenwereld)
○ voorstelling van architectuur als belichaming van kunst, verbeelding en
fantasie. Watteau geeft het verbeelde pastorale landschap weer zoals dat
bestond in de literatuur. Die verbeelde wereld verschijnt doorheen het fictieve
gewelf.
○ De manier waarop de architectuur hier wordt voorgesteld getuigt van een
wereld die de projectie is van verbeelding: de grenzen van het doek zijn de
grenzen van de pastorale verbeelding/ het gewelf geeft uit op is eigenlijk een
weergave van de verbeelding 'kijkt uit op’.
Les 1: Barok
Begin 17e eeuw
● opkomst protestantisme → Godsdienstoorlogen
● politiek
○ Vorstelijk absolutisme: vorst heeft alle politieke macht (Spanje, Frankrijk)
○ burgerlijke cultuur (noordelijke nederlanden)
Barok
● speelt met illusie
● trompe l’oeil: net echte, artistieke voorstelling
○ kon ingezet worden om mensen te overtuigen van een geloof
● wereld word een wereld van verbeelding en het subjectieve
Het leven is een droom
● toneelstuk
● situering
○ tijd: 1635
○ Plaats: Spanje
○ auteur: Pedro Calderon de la Barca
○ context: prachtig voorbeeld van de literaire barok tijdens de
Spaanse Gouden Eeuw
● Spaanse Gouden Eeuw: de zeventiende eeuw die een bloeiperiode
was op vlak van kunst en literatuur, in het bijzonder op vlak van toneel
● Relatie tussen realiteit en illusie staat centraal, kunnen we droom en realiteit
onderscheiden?
● plot
○ Poolse prins (Segismundo) opgesloten in kerker. Vader (koning Basilio) houdt
hem daar gevangen. Hij had in de sterren gezien dat zijn zoon een tiran zou
worden. Op gegeven moment mag hij voor een dag koning zijn, hiervoor krijgt
hij slaapdrankje en wordt hij naar kasteel gebracht. In Kasteel gedraagt hij
zich zoals voorspeld dus doen ze hem terug in slaap en brengen hem terug.
Hier wordt dan verteld dat alles in het kasteel een droom was.
● Quote van Segismundo die problematiek werkelijkheid en droom evoceren
, ○ Wat is het Leven? Een hartstocht. Wat is het leven? Een illusie, een schaduw,
een fictie, en het hoogste goed is slechts klein, want heel het leven is een
droom, en dromen zijn niets anders dan dromen
Literatuur en Theater tijdens de Barok
● centrale thema’s
○ overtuiging dat mens wordt geregeerd door passies waaruit obsessie tot
zelfkennis en zelfcontrole volgt. (Kan ik mezelf zien, heb ik een eigen
identiteit,...)
○ niet is wat het lijkt (trompe l’oeuil)
Barok
● kunst en cultuur van barok hadden veel te maken met expressieve kracht die beeld
moest hebben: overweldigend karakter van illusie van realiteit, combi van sensualiteit
en spiritualiteit die in Katholieke landen publiek moest kunnen binden aan geloof en
Katholieke doctrine. Bij verwovenheid van latere Renaissance voegen zich nadruk op
dramatische kracht beweging en chiaroscuro (licht-schaduwkracht). Sterke beelden
brengen overtuigende boodschap.
● In katholieke streven was dit streven de “Katholieke hervorming” en had conflict met
protestantisme. Kerk wou intern hernieuwen en extern strijden tegen protestantisme.
● In protestantse landen is barok meer een zaak van de burgerij ⇒ veel minder
monumentaal, veel soberder en minder abundant. Rembrandt en Hals in noordelijke
Nederlanden. Stilleven met spectaculair realisme komt hier tot hoogtepunt
● Italie
○ Carracci (1560-1609) en Caravaggio (1571-1610), beiden enorm invloedrijk
voor ontwikkeling. In Rome, tegelijk met Rubens die oiv raakt van hun stijlen
en deze zal inzetten in bijzonder dynamische, abundante en dramatische stijl.
Spaanse realisme verbindt zich met de italiaanse barok
● basiskenmerken
○ sterke natuurgetrouwheid
○ vastleggen dramatisch moment, of suggestie van wat gaat komen, wat
paradoxaal genoeg een sterke beweeglijkheid en tegelijk een geladen
theatraliteit meebrengt. Om verbeelding en inleving te prikkelen, suggereert
barokke stijl nog meer dan het toony
○ licht-schaduwcontrast (chiaroscuro)
Narcissus (Caravaggio, 1597-1599)
, Avondmaal te Emmaus (Caravaggio, 1606)
verhaal is veel realistischer, intiemer, hier is
minder dramatiek
De kruisiging (Peter-Paul Rubens,
1610-1611)
Beweging en dramatiek op heel
exhuberante manier.
Zie overbelichting en onderbelichting
De kruisafneming (Peter Paul Rubens,
1611)
Beweging en dramatiek
Trompe l'oeil: typisch voor grootse en monumentale plafonds van de Rococo
