Cultuurfilosofie inleiding: Wat is cultuurfilosofie?
Begin verhaal = 18e E: de Verlichting
- West vs. oost: conflict, machtsverhouding
- Lokt een tegenreactie uit: Romantiek
o Allesbehalve romantisch, liefde
o Filosofische culturele reactie op V, cultuurkritiek
- Immanuel Kant
o Basistekst in bep. vakgebied = locus classicus
- 2 scharnierfiguren
o Jean-Jacques Rousseau: de Romantiek begint in de (Franse) cultuur
bij hem; tegelijk V + R
o Johann Wolfgang Goethe – Faust: overgangsfiguur; gelooft absoluut
in de Verlichting maar gaat er zelf aan kapot
Faustiaans pact = iemand die zijn idealen vergooit voor geld
19e eeuw: Wereldtentoonstellingen
- Ongelooflijk belangrijke culturele manifestaties
- Begin in Engeland
- Het ging van prestigieus naar ‘kitsch’
- Zorgen voor rivaliteit tussen culturen
o ≈ Olympische Spelen; je hebt anderen nodig om je rivaliteit te
bewijzen
- Werd altijd door de staat georganiseerd duidelijk verband tussen
Wereldtentoonstellingen en cultuurnationalisme
Oriëntalisme
- Soort raster/filter/sluier bestaande uit vooroordelen, clichés, irrationele
associaties, stereotypes... waardoor Westerlingen het Oosten zien
- Het geheel v. clichés = metaniveau
- Studie v. clichés = objectniveau
- < Orientalism – Edward Said (1978)
Occidentalisme
- Beelden, clichés, vooroordelen... van de Oosterlingen over de Westerlingen
- Tegenbeweging op het oriëntalisme
Manieren om je eigen positie t.o.v. een andere cultuur te analyseren
Globalisering ‘economisch grensoverschrijdend gedrag’
- Jihad vs. McWorld – Benjamin Barber
o Fundamentalisten (IS...) vs. fundamentalisten op de markt (grote
bedrijven)
- Rutger Bregman – Gratis geld voor iedereen
o Wereld rijker kloof arm-rijk groter
o Basisinkomen zou los moeten staan v. arbeid
o Belang v. utopisch denken
Theodore Roszak
- ° counterculture, hoge verwachtingen v/d jeugd
- Jaren 60
,Bernard Dewulf
- Stadsdichter geweest, schrijft columns voor De Standaard, maakt
toneelbewerkingen
Coen Simon
- Nederlandse filosoof
- Trendy, relatief jong (°1972)
Hand-out
Begrippen
- Cultuur
o Betekenis 1-4: variaties v. hetzelfde, het zijn materialistische
invullingen (landbouw, gewassen, telen...), oudste betekenissen
Descriptief neutraal onderscheid
o Betekenis 5-8: immateriële gegevens (waarden, ontspanning,
beschaving...)
Soms prescriptief gebruikt, vaak ook impliciet waardeoordeel
Mens = superieur, want wij hebben waardecomponenten en
zijn beschaafd
o Begrip cultuur: moeilijk vast te stellen; begrippen overlappen elkaar
& spreken elkaar tegen
o Wat naties onderscheidt van elkaar
- Civilisatie
o Recenter begrip dan cultuur (18e E vs. Latijns begrip)
o Wat naties gemeen hebben
o Aanvankelijk: min of meer synoniem aan cultuur (betekenis 5)
o Frans/Eng.: cultuur ≈ synoniem aan civilisatie (omvattender,
algemene vooruitgang)
o Dui.: civilisatie = verwijzing naar technische/materiële/nuttige
vooruitgang (bv. transport)
Duidelijk onderscheid Kultur <-> Zivilisation
Kultur: eigenheid gemeenschap, bepaalt identiteit
(cultuurbepaling: waarin men zich onderscheidt)
Zivilisation: geheel van technische innovatie,
levensstijl, symbolische v/d maatschappij, materiële
vooruitgang (cultuuroverschrijdend: algemeen proces)
o Dynamisch proces, term wekt de indruk proces te zijn, civiliseren
(‘work-in-progress’), iets wat bezig is, vooruitgang “elke generatieelke generatie
kan de wereld beter maken dan de vorige”
- Kulturkritik (elitaire reactie/verdediging op high culture)
o In de 19e eeuw ontstaat de vaststelling/het besef/de ervaring dat
civilisatie cultuur bedreigt
Eigenheid volk bedreigd/gewist
Uniformiserende invloed (‘eenheidsworst’)
Enerzijds is er vooruitgang, anderzijds gaat de culturele
eigenheid achteruit/verloren
o Massacultuur = contradictio in terminis voor DE
Ze zijn tegen massacultuur, antidemocratisch, anti-
marktdenken, anti-modernistisch
Atomiserende ontwikkeling (ontwikkeling die de maatschappij
uiteen laat vallen)
, Individualisering = atomisering (hoge prijs voor vooruitgang)
- Cultural studies
o Soort (politieke) veralgemening van Kulturkritik
o Beweging die zich in de jaren ’70 verder ontwikkelt
o Bredere opvatting cultuur
(cultuur is niet alleen kunst maar ook sport, man-vrouw
verhoudingen, kledij...)
o Infinite semiosis – Stuart Hall
De mens voorziet de wereld v/e eindeloze betekenisgeving
o Voor cultural studies is niets banaal, alles wat betekenis
vraagt/draagt/geeft is menselijk
o High vs. low culture valt weg
Visies
Cultuur >< natuur
- Naturalisme: totale gedetermineerdheid, natuurlijk onveranderlijk,
organisch gedetermineerd
- Idealisme: totaal vrij, niet materieel/organisch gedetermineerd
- Cultuur heeft tussenpositie (mens ≠ door beperkingen bepaald)
- Theorie visie 1: ‘Cartoonvisie’
o Mens is van nature goed
o Cultuur = vervreemding, verval, achteruitgang
o Natuur = pos.
o Visie van de romantiek (Goethe, Rousseau, Freuds psychoanalyse)
- Theorie visie 2
o Menselijke natuur = ruw, onbeschaafd, agressief
o Cultuur = soort/vorm van beschaving; pos. proces, maakt de mens
een moreel beter en sociaal aangepaster wezen met manieren dan
kinderen/baby’s (kinderen moet je nog cultureel opvoeden &
manieren aanleren) zelfoverstijging
o +/- onderliggende gedachte van de Verlichting
- Nature vs. nurture
o Caliban (The Tempest)
Verhaal over een man (Prosperos) en zijn dochter (Miranda)
die samen aanspoelen op een quasi onbewoond eiland, enkel
het monster Caliban leeft hier. De twee zijn overgeleverd aan
Caliban want ze weten niet hoe te (over)leven in de natuur,
andersom leren ze Caliban manieren (cultuur)
Discussie over voor- en nadelen beschaving
Cultuurfilosofie als discipline – René Boomkens
- Een en hetzelfde cultuurbegrip heeft een scala aan uiteenlopende
betekenissen, waarvan sommige elkaar nadrukkelijk lijken tegen te
spreken
- Moderniteit
o Economisch opzicht: dominantie kapitalisme
o Politiek opzicht: opkomst & consolidatie autonome staat
o Cultureel opzicht: succes wetenschappen & kunstbeoefening
o Filosofisch opzicht: twee stijlen van denken: Verlichting en
Romantiek
, - Periodisering: constructies die achteraf worden gemaakt en die ten doel
hebben de eigen tijd in een historisch perspectief te plaatsen,
‘voorgeschiedenis’ te bezorgen
o Meer dan een ordening alleen: vorm v/e obj., quasi natuurlijke
ordening + lijkt met de gang v/d historische feiten & ontwikkelingen
samen te vallen reïficatie: ordenende begrip waarmee
uiteenlopende processen & gebeurtenissen i/e bep. periode i/e
specifiek perspectief worden geplaatst, stolt a.h.w. tot een ding
- Sapere aude: onafhankelijk v/d kerk opstellen, grote nadruk op filosofie
oudheid leggen, zelfst. onderzoeken (goddelijke openbaring is niet langer
de enige toetssteen v. wetenschappelijk onderzoek), menselijke
waarneming & redelijke vermogens v/d mens krijgen belangrijkere rol
Verlichting: hand-out
Metafoor v/h licht
- Veel ouder dan 18e E, Verlichting is niet enkel 18e E, etiket dat achteraf op
de tijdsperiode geplakt is (periodisering met een korrel zout nemen)
- Christelijke betekenis: licht = God, maar ook oudere tradities hanteerden
deze metafoor om het hoogste gezag aan te duiden, bv. Zonnegod
- 18e-eeuwse betekenis: ‘verstand’, bezigheid kleine elite, niet iedereen was
bezig met Verlichting
- Ideologie/wereldbeeld christendom aangevallen, maar de tegenbeweging
die aanvalt gebruikt wel dezelfde metafoor als diegene die ze wilt
vervangen
o God = licht filosofen = licht
o Metafoor behouden, inhoud herschreven
Project v/d Verlichting in Frankrijk: De Encyclopédie
- Les Philosophes: denkers die in de 18e eeuw in Frankrijk een groot project
hebben gelanceerd, de encyclopedie
- E. Chambers = inspiratie voor d’Alembert + Diderot
- Lemma: artikel in een encyclopedie
o Versch. mensen schreven versch. lemma’s ‘groepswerk’
- Controversieel project: tegen de kerk (grootste gezag, ‘contrabijbel’,
Diderot gevangenis, index verboden boeken)
- ‘L’arbre de la connaissance humaine’
o Ontkenning v/d boom der kennis (Genesis) rechtstreekse
provocatie tegen het Bijbelse
o De boom suggereerde samenhang versch. disciplines & kennis op
alle mog. vakgebieden
Bijgeloof = denkwijze middeleeuwen bep. dingen bewust
niet opgenomen
o Kennis = product v. redelijk denken, encyclopedie als een soort
intellectuele schoonmaakoperatie
- Angst = drijfveer
o Mensen = bang omdat ze niet alles weten/begrijpen, onwetendheid
creëert angst
o Kennis vermindert angst (voor het onbekende)
Notities bij Immanuel Kants ‘Kleine Werken’
- Def.: ‘Verlichting is het uittreden van de mens uit de onmondigheid die hij
aan zichzelf te wijten heeft’
