Hoofdstuk 1: Het Corpus Iuris Civilis
Waarom bestuderen we het Romeins recht?
1. Vanwege de receptie van het Romeinse recht in het continentaal Europese-recht
= het doordringen van het Romeinse recht in de rechtspraktijk vanaf 1100-1900
2. Verwetenschappelijking van het recht vond plaats aan de hand van de bestudering van de Romeinse
bronnen.
Verschillen tussen het Romeinse recht en het hedendaags privaatrecht
1. Het Romeinse privaatrecht omvat veel meer dan het huidige privaatrecht: bijvoorbeeld het
‘delictenrecht’ zoals knoeien met verkiezingen, de belediging van de keizer
N.B. onderscheid crimina publica/ delicta privata:
2. In het Romeinse recht staat het procesrecht voorop, niet het materiële recht: ubi remedium, ibi ius
(waar een rechtsmiddel is, daar is ook een recht
3. Het Romeins recht gaat uit van een concrete casuspositie, het huidige (contentiaal-Europese)
privaatrecht gaat uit van een geschreven wettekst of van een algemeen rechtsbeginsel
4. De Romeinse staat was nog geen rechtsstaat
5. De rechtsbronnen hebben een andere hiërarchie: de verhouding tussen wetgeving, rechtspraak en
rechtswetenschap is in de tijd veranderd.
Studie van het Romeinse recht is in twee opzichten nodig en nuttig, ook voor nu
1. Vanwege de mogelijkheid tot het vergelijken van rechtsregels en rechtsstelsels
2. Vanwege het streven naar eenvormig privaatrecht in de EU:
- Unidroit
- Commissie-Lando
- Gandolfi (Pavio-Group) → Von Bar
- European Group on Tort Law (Tilburg)
- The Common Core of European Private Law
- Draft Common Frame of Reference (DCFR)
Het monument van het Romeins recht
Het Corpus Iuris Civilis van keizer Justininianus bestaat uit:
- Institutiones (533): een leerboek dat gebaseerd is op een ouder leerboek. Er zit meer systeem in dan
in de Digesten. Kenmerkend voor de instituten is dat slechts één bepaling de onverschuldigde
betaling behandelt, de voorafgaande bepalingen gaan over zaakwaarneming, voogdij,
, gemeenschappelijk eigendom en legaat. De teksten zijn dus descriptief en summier; zij geven de
hoofdregels, geen casuïstiek.
- Digesten (533): bevatten fragmenten uit juristengeschriften die dateren uit de 1ste eeuw voor tot
midden derde eeuw. De teksten zijn vaak casuïstisch; dit betekent dat zij ingaan op een rechtsvraag
die zich in een concreet geval heeft voorgedaan met alle daarbij behorende bijzonderheden. De
teksten in de Digesten zijn vooral adviezen die juristen gaven voor een concreet probleem. Zowel in
de Digesten als in de Codex zijn gehele titels aan onverschuldigde betaling gewijd (conclusie
hierover in de digesten is ook dat enkel bij een dwaling ten aanzien van de feiten het mogelijk is om
het onverschuldigd betaalde terug te vorderen)
- Codex (529 en 534): een selectie van keizerlijke beslissingen die constituties worden genoemd en
dateren uit de 2de tot de 6de eeuw. De teksten zijn vaak casuistisch.
→ Het Corpus werd eens vergeleken met Janus, Romeinse god van de tijd, die wordt afgebeeld met twee
gezichten, waarbij het ene gezicht naar het verleden kijkt en de andere naar de toekomst. Dit kan men ook
zeggen van het Corpus Iuris. De tekst is tot stand gekomen in de 6de eeuw n. Chr., maar bevat materiaal dat
veel ouder is. Het draagt daarmee de sporen van een lange rechtsontwikkeling in de oudheid, vanaf de wet
van de XII Tafelen tot aan de dagen van Justinianus zelf.
→ Het Corpus Iuris was een veelomvattende optekening van het recht en had wellicht ook de pretentie in
alle rechtsvragen te kunnen voorzien. Het was wel geen codificatie zoals wij die in Europa sinds de 19de eeuw
kennen. Niet alleen uit het oogpunt van systematiek was het totaal anders opgebouwd dan onze wetboeken,
maar uit een selectie, een nieuwe rangschikking en bewerking van bestaand materiaal dat soms al eeuwen
oud was.
De neerslag van bijna tien eeuwen rechtsontwikkeling sinds de Wet van de Twaalf Tafelen (451 v. Chr.)
- Novellen (na 534)
De Receptie van het Romeinse recht = het overnemen/verspreiden van het
Romeinse recht
Justonianus zat in Constaninopel, nu Istandbul, dat is zeer ver van hier. Destijds was het moeilijk om naar
hier te geraken en vooral bij boeken. De vraag is nu; Hoe zijn die boeken hier terechtgekomen?
- het Corpus Iuris Civilis naar Italië: 544-554; Sanctio Pragmatica pro petitione Vigilii → tekst I-5:
Vigilius was de bisschop van Rome.
- 1088: Bologna (± 1120: Irnerius): is één van de eerste Europese universiteiten
- Europese universiteiten
- Glossatoren: zijn de eerste mensen die de boeken doorlezen, zij gaan hierbij dan commentaar
bijschrijven bij zaken waarover zij hebben moeten nadenken over bepaalde definities, of
twijfelheden. Bij het afdrukken laten ze ruimte achter zodat de commentaren mee op het blad
, worden gedrukt (ze staan in de marge van het blad). Zo bouwen ze een heel systeem op van
verwijzingen van teksten die elkaar tegenspreken of teksten die elkaars geloofwaardigheid juist
ondersteunen.
- School van Orléans
- Postglossatoren / Commentatoren: dit zijn de zaken die na de glossatoren kwamen, dit waren eerder
juridische uitspraken, deze stonden niet in de marge.
- Humanisten
- Natuurrecht / Rederecht / Vernunftrecht: het natuurrecht is er al sinds het Romeinse recht. Het
Rederecht van ons verstand zegt dat we zelf over zaken kunnen denken en we niet onze kennis uit
de boeken (het Corpus Iuris) horen te halen. Het idee hierachter is dan ook dat je zelf uw wetten
van land kan maken.
- De Historische School en de Pandectenwissenschaft: dit is een stroming uit de 19de eeuw. De
Duitsers waren hier heel erg bezig met de Corpus Iuris en probeer vooral uit de casuïstische teksten
alles goed te interpreteren. Dit is ook de directe aanloop naar de DBD
Romeinse chronologie
De Romeinse periode is in 4 periode in te delen
1. Koningstijd v.Chr. – 509 v.Chr.
2. Republiek 509 – 27 v.Chr.
3. Principaat 27 v.Chr. – 284 n.Chr.
4. Dominaat 284 n.Chr. – (of 1453?)
1. Koningstijd
Er was hier sprake van een systeem van absoluut koningschap, de koning had het imperium met
- de wetgevende macht
- de rechtsprekende macht
- de uitvoerende macht
→ Aanvankelijk werd Rome geregeerd door Etruskische koningen, maar nadat in 509 v. Chr. de toen
regerende vorst verdreven was, werd Rome een republiek.
2. Republiek
De Instituties
- patriciërs en plebejers (de maatschappelijke bovenlaag vs de sociaal zwakkere groep)
- consuls: collegialiteit en annuïteit (op den duur ook bij andere magistraten)
- sinds 367 v.Chr.: praetor, de magistraat die aan de burgers de rechtsingang verleent, zodat de
burgers kunnen procederen
De Rechtsbronnen
IUS CIVILE: het wettenrecht
- XII Tafelen (451-450 v.Chr) : de eerste Romeinse rechtsoptekening: dit hebben de plebejers voor
elkaar gekregen door te gaan staken met te werken op een andere heuvel. Ze staakten omdat ze
, vonden dat de wetgeving die er toen was nog te beperkt was. De patriciërs hebben uiteindelijk
toegegeven en de wetgeving aangepast waardoor er een nieuwe wetgeving ontstond.
- wetten (leges): besluiten van de volksvergadering comitia centuriata op voorstel van de magistraat,
meestal de consul: laatste wet: 96 n. Chr.
- plebiscita: besluiten van het concilium plebis (volksvergadering van de plebejers) op voorstel van
een volkstribuun, sinds de lex Hortensia (287 v.Chr.) verbindend voor alle Romeinse burgers
- senaatsbesluiten (senatus consulta): vooral van belang in de eerste eeuw v.Chr. met name ook voor
het privaatrecht (erfrecht)
IUS HONORARIUM: het praetorisch recht): het recht dat door magistraten werd gevormd, en
tot doel had het ius civile te ondersteunen, aan te vullen en te corrigeren
- edicten van de magistraten, vooral de praetor (belangrijkste bron van het ius honorarium)
De edicten zijn rechtsmiddelen-catalogi, waarin de burgers kunnen zien in welke gevallen zij via de
magistraat toegang kunnen krijgen tot de rechter → tekst I-1
- gewoonterecht
- juristenrecht : Romeinse juristen schreven over de rechtszaken die zij in de praktijk behandelden
De Juristen
- toenemend belang van de rechtswetenschap als rechtsbron; taak van de juristen:
● cavere: opstellen van allerlei juridische documenten
● respondere: geven van juridisch advies
● agere: verlenen van procesbijstand voor de praetor
- plus minus 100 v.Chr. Quintus Mucius Scaevola, toepassing van het onderscheid genus/ species-
begin van een wetenschappelijke benadering van het recht
3. Principaat
De Instituties en nieuwe rechtsbron
- De magistraturen van de Republiek blijven bestaan
- Eerste keizer: Augustus (27 v.Chr. – 14 n.Chr.)
Er komt nu ook keizerlijke wetgeving: verschillende typen constitutiones
- rescripta: epistula/ subscriptio, schriftuur van de keizerlijke kanselarij met advies/instructie,
bestemd voor één concreet geval
- decreta: gerechtelijke uitspraken van de keizer als rechter
- mandata: keizerlijke ambtsinstructies
- edicta: algemeen verbindende voorschriften (de keizer was ook magistraat)
De Rechtsbronnen
- wetten (tot ± 96 n.Chr.)
