5.1 Introductie: terminologie, elektronische middelen en stambomen
Allelen en allel combinaties
Allel: een individuele kopie van een gen of een andere DNA-sequentie die op een locus op een enkel
chromosoom wordt gedragen.
Omdat we diploïd zijn, hebben we normaal twee allelen op elke chromosomale locus, een geërfd op
een chromosoom dat is doorgegeven van moeder (het maternale allel) en een geërfd van vader (het
vaderlijke allel).
Genotype: beschrijft de combinatie van allelen die een persoon op een enkele locus (of op een
aantal loci) heeft.
Als beide allelen hetzelfde zijn op een individuele locus, wordt gezegd dat een persoon homozygoot
is op die locus en kan worden aangeduid als een homozygoot. Als de allelen verschillend zijn, zelfs
door een enkele nucleotide, wordt gezegd dat de persoon heterozygoot is op die locus, een
heterozygoot.
Hoewel we in wezen diploïd zijn, hebben mannen twee soorten geslachtschromomen, X en Y, die
zeer verschillend zijn in zowel structuur als geninhoud. Dientengevolge hebben de meeste DNA-
sequenties op X geen direct equivalent (allel) op Y en vice versa. Mannen zijn daarom hemizygoot
voor dergelijke loci (omdat ze normaal slechts één allel hebben). Normaal hebben vrouwen twee
allelen op elke locus op het X-chromosoom.
Dominante en recessieve fenotypes
Bij de mens is elk genetisch karakter waarschijnlijk afhankelijk van de expressie van een groot aantal
genen en omgevingsfactoren. Voor sommigen is echter een bepaald genotype op een enkele locus
de primaire bepalende factor, die zowel noodzakelijk als voldoende is om het karakter onder
normale omstandigheden tot expressie te brengen. Van dergelijke karakters wordt vaak gezegd dat
ze Mendeliaans zijn, maar dat houdt in dat er een chromosomale locus bij betrokken is; een
nauwkeurigere term is monogeen (waarbij rekening wordt gehouden met zowel chromosomale loci
als loci op mitochondriaal DNA).
Hoewel dit collectief belangrijk is, zijn individuele één-gen-aandoeningen zeldzaam en zijn veel
voorkomende genetische aandoeningen afhankelijk van meerdere genetische loci. Wanneer een
menselijke monogene aandoening (of eigenschap) wordt bepaald door een nucleair gen, wordt
gezegd dat de aandoening (of eigenschap) dominant is als deze zich manifesteert in de heterozygoot
(die een normaal allel en een mutant allel draagt), of recessief als het is niet. Soms kunnen twee
verschillende fenotypen die het gevolg zijn van mutaties op een enkele genlocus tegelijkertijd door
de heterozygoot worden weergegeven en worden ze als co-dominant beschouwd.
- Autosomaal dominant en recessief zijn geen strak afgebakende categorieën
- Vele dominante ziekten zijn erger in homozygoot
- Soms kan een ziekte zowel autosomaal dominant als recessief overerven
Sommige mutaties kunnen dominant overerven, andere recessief
- De term dominant en recessief slaat in principe op kenmerken of ziekten, niet op genen
Het onderzoeken van familiegeschiedenis van ziekte en het opnemen van
stambomen
, De mate waarin een
menselijke aandoening een
genetische basis heeft, kan
vaak worden vastgesteld door
een familiegeschiedenis te
nemen
Een stamboom: een grafische
weergave van een stamboom
die de standaardsymbolen
gebruikt die worden
weergegeven in de afbeelding.
5.2 Basis van mendeliaanse en mitochondriaal DNA erving patronen
Er vijf basis Mendeliaanse overervingspatronen:
- autosomaal dominant
- autosomaal recessief
- X-gebonden dominant
- X-gekoppeld recessief
- Y-gekoppeld (niet Y-gekoppeld dominant of Y-gekoppeld recessief omdat mannen nooit
heterozygoot zijn voor Y-gekoppelde sequenties; de twee Y-chromosomen bij zeldzame XYY-
mannen zijn duplicaten).
Autosomaal dominante overerving
Een dominant overgeërfde aandoening is er een die zich
- Manifesteert in heterozyten
- Dragen meestal één mutant allel en één normaal allel op de locus van de ziekte.
- De locus van de ziekte is aanwezig op een autosoom (elk chromosoom anders dan de X of de
Y)
- Getroffen persoon kan van beide seksen zijn.
- Elk kind van getroffen en niet getroffen persoon heeft normaal 50% kans om de ziekte te
ontwikkelen
- Getroffen personen hebben vaak een getroffen ouder
- Deze aandoening is zeldzaam, daarom zijn getroffen personen bijna altijd heterozygoten.
- Heel af en toe worden aangetaste homozygoten echter geboren uit ouders die beide
heterozygoten zijn.
- Aangetaste homozygoten kunnen hetzelfde fenotype vertonen als de aangetaste
heterozygoot. (aangetaste homozygoten hebben een ernstiger fenotype dan aangetaste
heterozygoten
- Meest voorkomende situatie: aangetaste heterozygoot x normale homozygoot
Niet-aangetast
Aangetast fenotype: AA: 50% normaal
Aa: 50% niet aangetast
,
Autosomaal recessieve overerving
- Kan van beide seksen zijn en wordt
- Meestal geboren uit niet-aangetroffen ouders die heterozygoten zijn (de
ouders worden beschreven als asymptomatische dragers omdat ze één
mutant allel dragen zonder te worden beïnvloed).
- Getroffen individuen dragen twee mutante allelen op de locus van de
ziekte, een geërfd van elke ouder.
- Ervan uitgaande dat beide ouders van een getroffen kind fenotypisch normale dragers zijn, is
de kans dat elk toekomstig kind van deze ouders ook wordt beïnvloed 25% (het risico dat
één ouder het mutante allel overdraagt is 1/2, dus het risico dat zij beide geven het
mutante allel door aan een kind is 1/2 x 1/2 1/4).
- Ieder van ons draagt een enkel schadelijk allel op meerdere locaties geassocieerd met
recessieve fenotypes (het dragen van twee van dergelijke allelen kan leiden tot ziekte of
zelfs dodelijkheid in de prenatale periode).
- Wanneer deze aandoening vrij vaak voorkomt, komen dragers veel voor. In dat geval kan
een getroffen kind vaak worden geboren uit twee ouders die verschillende mutante allelen
dragen, en de getroffen persoon met twee verschillende mutante allelen zou worden
beschreven als een samengestelde heterozygoot.
- Meest voorkomende situatie: heterozygote carrier x heterozygote carrier
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
√ Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, Bancontact of creditcard voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper pauwelsnele. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €2,99. Je zit daarna nergens aan vast.
