Gezondheidspsychologie – samenvatting 2023 - 2024
LES 1 – GEZONDHEIDSPSYCHOLOGIE EN SOCIAAL WERK
WAT IS GEZONDHEID?
‣ Breed begrip: iedereen verstaat iets anders onder de term ‘gezondheid’
‣ Gezondheidsenquête Sciensano (2018): 15% van de Belgen heeft een slechte subjectieve
gezondheid
Drie mogelijke visies op gezondheid:
1) Medische visie (20e eeuw): gezondheid is de afwezigheid van ziekte of handicap
‣ Weinig aandacht voor de subjectieve ervaring van ziekte
2) Holistische visie: gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal
welzijn én niet alleen de afwezigheid van aandoening of handicap (WHO, 1948)
‣ Biopsychosociaal model (Engel, 1977): nieuwe manier van kijken naar ziekte en gezondheid
→ Medische visie focust zich vooral op het biologische aspect (vb. geslacht, fysieke beperking,
effecten van medicatie, bloedwaarden)
→ Psychologische factoren: vb. attitudes, overtuigingen, persoonlijkheid, coping mechanismen,
traumatische ervaringen, …
→ Sociale factoren: vb. sociale steun, SES, opleiding, cultuur, …
3) Gezondheid als proces (WHO, 1984): meer dynamisch perspectief
‣ Gezondheid is de mate waarin een individu of een groep in staat is om wensen te
realiseren of behoeften te bevredigen én om te gaan met de omgeving
‣ Focust op iemands wensen, doelen in het leven én het kunnen omgaan met de context
‣ Sterk afhankelijk van hoe een omgeving is (vb. iemand die in India woont zal een heel andere
context hebben als iemand die in België woont)
‣ Gezondheid kan ons helpen om dingen te bereiken in het leven
‣ Gezondheid wordt meer gezien als een positief concept
‣ Voordelen van deze visie:
o Het gaat over de persoon, niet over de ziekte
o Gezondheid kan ervoor zorgen dat mensen al dan niet hun doelen bereiken in het
leven
o Enerzijds werken op het verlichten van de ziekte
o Anderzijds werken op het terugvinden van de balans in mensen hun leven: mensen
betrekken op hun gezondheid, beter omgaan met ziekte, context verbeteren, …
o Gaat stigmatisatie tegen: gezondheid/ziekte is maar één aspect van een mens
‣ Werken vanuit dit perspectief:
o Risicofactoren die tot de ziekte kunnen leiden verminderen
o Mensen empoweren, hen betrekken op een actieve manier
o Inzetten op de manier waarop mensen waarde hechten aan hun gezondheid
→ verhogen van de waardering
,Gezondheidspsychologie – samenvatting 2023 - 2024
WAT IS GEZONDHEIDSPSYCHOLOGIE?
Gezondheidspsychologie = een vakgebied binnen de psychologie die zich richt op de manier
waarop psychologische, sociale en gedragsfactoren bijdragen aan gezondheid en welzijn
‣ Focust op het bevorderen van gezond gedrag, het voorkomen van ziekte en de wisselwerking
tussen geestelijke en lichamelijke gezondheid
‣ Focust ook op gezondheidspromotie en preventie
‣ Gebaseerd op de sociale psychologie
‣ Gevaar van individualisering → mens is niet te reduceren tot zijn/haar/hun ziekte alleen!
o Eerder een kritische gezondheidspsychologie hanteren: bewust zijn van sociale,
politieke en culturele dimensies van gezondheid en ziekte (vb. armoede, racisme,
seksisme, politieke onderdrukking)
Theorieën en modellen binnen de gezondheidspsychologie:
‣ Kader om gedrag te begrijpen en te voorspellen → verklaren gedrag
o Health Belief Model
o Theory of Planned Behavior
o ASE model
o Cognitive-Behavioral Theory
‣ Bieden handvaten om gedrag te veranderen
o Transtheoretical Model of Stages of Change
o Self Determination Theory
‣ Verschillende theorieën kunnen gecombineerd gebruikt worden (vb. de Gedragswet)
Health Belief Model:
‣ Hochbaum
‣ Doel: mensen doen inzien dat ze risico lopen met mogelijke ernstige gevolgen én doen
inzien dat het gewenste gedrag daar een oplossing voor biedt
‣ Voorbeeld: mensen laten zich vaccineren wanneer ze inschatten dat de voordelen groter zijn
dan de nadelen
‣ Beschrijft een aantal determinanten die verklaren waarom mensen preventief gedrag zouden
willen stellen:
o Waargenomen vatbaarheid en ernst = overtuigingen rond de kans om ziek te worden,
de ernst van de ziekte en de gevolgen
o Waargenomen voor- en nadelen van gedrag
o Cues tot actie = interne en externe triggers die aanzetten tot preventief gedrag (vb. ik
ben bang om ziek te worden, een campagne die je overtuigt om te stoppen met roken)
o Eigen-effectiviteit = verwachtingen over de eigen mogelijkheden tot het stellen van
een bepaald gedrag (“als ik denk dat ik iets kan, dan wil ik dit doen”)
,Gezondheidspsychologie – samenvatting 2023 - 2024
Theory of Planned Behavior:
‣ Ajzen, 1985
‣ De belangrijkste voorspeller van gedrag is de intentie
‣ 3 factoren die de intentie kunnen beïnvloeden:
o Attitude = de eigen opvattingen
o Subjectieve normen = de opvattingen van anderen
o Eigen effectiviteit = ervaren gedragscontrole = het
vertrouwen dat iemand heeft om het gedrag uit te
kunnen voeren
‣ De factoren beïnvloeden elkaar → tussen deze factoren en het uiteindelijke gedrag zit de
gedragsintentie
ASE Model:
‣ De Vries et al., 1988
‣ Uitbreiding van de Theory of Planned Behavior
‣ Houdt rekening met
o Externe variabelen die indirect het gedrag van mensen beïnvloeden
▪ Geslacht, leeftijd, opleiding, SES, persoonskenmerken, …
o Attitudes: de gepercipieerde voordelen wegens op tegenover de nadelen (vb. ik ontspan
als ik beweeg = een positieve attitude tegenover sporten; ik krijg blessures als ik sport = een
negatieve attitude tegenover sporten)
→ attitudes komen tot stand door ervaringen, gewoontes en overtuigingen
o Sociale invloed: de invloed van de sociale omgeving is niet per se écht wat anderen
denken, maar vooral wat we dénken dat de omgeving vindt (= normative beliefs)
▪ Subjectieve norm: de norm in de directe omgeving (vb. de norm is om elke dag
te sporten)
▪ Sociale steun en druk (vb. vriendengroep die vaak sport)
▪ Modelling: gedrag van rolmodellen
o Eigen effectiviteit: zowel zelfvertrouwen als praktische aspecten
▪ Control beliefs: de mate waarin mensen denken dat ze zelf de capaciteiten
hebben om het gedrag uit te voeren / zelfvertrouwen (vb. kennis, vaardigheden)
▪ Power of control: de mate waarin de persoon deze factoren (kennis en
vaardigheden) denkt te kunnen beïnvloeden / praktische aspecten
o Barrières en vaardigheden tussen de intentie en het uiteindelijke gedrag
▪ Barrières: vb. ik wil graag sporten maar er is geen sportschool in de buurt, de
sportschool is te duur, …
▪ Vaardigheden: vb. ik wil graag sporten maar door ouderdom ben ik niet fysiek in
staat, ik ben een slechte planner waardoor ik te weinig tijd inplan om te sporten, …
‣ Kritieken op dit model:
o Gedrag is niet altijd rationeel en gepland
o Onvoldoende aandacht voor emotionele factoren die invloed hebben op gedrag,
gewoontegedrag, de omgeving, etc.
, Gezondheidspsychologie – samenvatting 2023 - 2024
Cognitive Behavioral Theory:
‣ Gebruikt als therapie
‣ Emoties, gedachten en lichamelijke gewaarwording zijn verbonden aan gedrag
‣ Wat we denken heeft invloed op wat we doen (én omgekeerd)
‣ Belemmerende gedachten hebben invloed op wat iemand doet (vb. ik ben te oud om dit te doen, ik
kan dit niet, …)
‣ Doel: erkennen en veranderen van bepaalde denkwijzes om tot gedragsverandering te
komen
Transtheoretical Model of Stages of Change:
‣ Prochaska & DiClemente, 1982
‣ Geeft 6 fasen waarmee iemand tot het gewenste gedrag komt
o Pre-contemplatie
o Bewustwording
o Voorbereiding van de actie: nadenken over eventueel oplossingen om tot gewenst
gedrag te komen
o Actie
o Onderhoud: éénmalige actie wordt een repetitief patroon
o Herval naar oude gedragspatronen
‣ In elke fase is er iets anders nodig om mensen een fase verder te brengen
‣ Handig om te weten in welke fase de doelgroep zit én wat hij/zij/hen nodig heeft om naar een
volgende fase te gaan
‣ Eenvoudige weergave van hoe mensen effectief de fasen doorlopen: niet iedereen doorloopt
dezelfde fases
‣ Gezondheid verbeteren en gedrag veranderen is complex! → vaak langdurige aanpak nodig
