GEZONDHEIDSCOMMUNICATIE
INLEIDING
Wat is gezondheidscommunicatie?
• Uitgangspunt: communicatie essentieel bij genereren, verzamelen en delen van
“gezondheidsinformatie”.
• 2 belangrijke focussen van GC in gezondheidszorg en bij gezondheidspromotie:
o Face-to-face communicatie
o Gemedieerde communicatie (= zit een barrière tussen; bv. tv, radio, poster,
aHiche over hoe je je handen moet wassen tijdens corona, etc.)
® Subdisciplines die naar elkaar toe groeien
Concurrerende perspectieven binnen de gezondheidscommunicatie
Nieuwe technologie
waardoor de twee
disciplines naar
elkaar toe groeien
(bv. chatbot: je gaat
naar de website van
een dokter en daar is
een chatbot die je
vragen beantwoordt).
Geschiedenis gezondheidscommunicatie
Gezondheidscom. =
een interdisciplinaire
discipline
• 1972: ICA richt de “Therapeutic Communication Interest Group” op
o ICA = International Communication Association. Het is het grootste
wereldwijde communicatiecongres dat 1 keer per jaar plaatsvindt.
o Dit wordt later de “Health Communication Division”
• Jaren ‘80: eerste boeken over Health Communication
o Kreps & Thornson (1984)
o Sharf (1984)
o Northouse & Northouse (1985)
• Jaren ‘80-’90: eerste wetenschappelijk tijdschrift (= plaats waar wetenschappers
hun publicatie publiceren) genaamd “Health Communication”
o Gestart in 1989
o 1996: The Journal of Health Communication
1
,Voorbeelden
• Global Health (= op globaal niveau)
Bv. campagne rond coronavirus of vaccineren
• Public Health Campaigns (= meer landelijk gericht)
Bv. Vlaams Instituut Gezond leven werkt rond campagnes rond gezonde voeding,
bewegen, stoppen met roken
• Mass Media Campaigns (= meer lokaal gericht)
Kan in verschillende vormen, bv. muziekclips, beloften maken, lesmaterialen etc.
• Health Literacy (= bv. gezondheidsissues in de media)
Bv. percentage van letsels bij ongevallen bij fietsers, dokter Bea etc.
• New media, m-health and interactive health communication
Met de komst van het internet is er een
ander soort interventie gekomen waarmee
je veel meer mensen in 1 keer kan bereiken
(bv. vragenlijst invullen). Met de komst van
de smartphone is het nog verder gegaan, ze
gaan namelijk echt meldingen sturen.
Dit is gebaseerd op passieve sensoren. Bv.
de smartwatch gaat vanzelf registreren als
je begint te roken of als je al lang aan het
zitten bent. Bv. Fitbit, Strava, etc.
2
,Voorbeeld: Interpersonal communication & shared decision making
® communicatie binnen de gezondheidssector
• Belangrijke invloeden van communicatie in de gezondheidssector! “De helende
werking van het arts-patiëntcontact: een arts kan door zijn manier van
communiceren invloed uitoefenen op de gezondheid van een patiënt”
• Steeds meer aandacht voor dit communicatiedomein (onderzoek financiering,
onderwijs, jobs…)
• Steeds meer interdisciplinair respect (“rijper wordende” discipline)
• Coronapandemie: goede illustratie belang gezondheidscommunicatie!
H1. PLANMATIGE BEVORDERING VAN GEZOND GEDRAG
Bv. Vastgesteld gezondheidsprobleem: steeds meer
bijziendheid bij jonge kinderen. Jullie zijn even het Ministerie
van Volksgezondheid. Hoe pakken jullie dit probleem aan? ®
schermtijd verminderen, ouders sensibiliseren over gevaren
van schermtijd, etc. Maar voorlichting begint al bij het nieuws;
namelijk mensen attent maken.
Gezondheidsvoorlichting & Gezondheidsbevordering
• Gezondheidsvoorlichting: alle (communicatie)activiteiten die kunnen worden
ondernomen om te stimuleren dat mensen zich op vrijwillige basis gezonder gaan
gedragen, denk aan folders, social mediacampagnes, trainingen, lesmateriaal…
o Dus het baseert zich op een vrijwillige houding; mensen beslissen zelf
om bv. hun kinderen minder naar de Ipad te laten kijken.
o Informatie verschaHen, maar ook verder dan dat; vnl. gericht op educatie
en bewustwording ® “Waarom” is het belangrijk om meer te bewegen?
o Zeer divers (verschillende doelgroepen, problemen, oplossingen), maar
het gaat steeds om problemen en oplossingen waarbij gedrag en
gedragsverandering een belangrijke rol spelen.
o Gezondheidsvoorlichting past binnen ruimere kader / is een onderdeel
van de gezondheidsbevordering.
• Gezondheidsbevordering (health promotion) / ziektepreventie: een combinatie
van voorlichting en omgevingsveranderingen die gezond gedrag & gezonde
leefomgeving stimuleren.
o Vnl. gericht op het gedragsverandering en omgevingsverandering
® “Hoe” moet ik meer bewegen?
o Daarbij is het gericht op het begrijpen en veranderen van zowel de fysieke,
sociaal-culturele, economische en politieke omgeving.
• Planmatigheid: planmatige gezondheidsvoorlichting is een belangrijk instrument
voor gezondheidsbevordering. Die planmatigheid slaat op het systematisch
gebruik van bevindingen van wetenschappelijk onderzoek om
gezondheidsvoorlichting richting, inhoud en uitvoering te geven.
3
, Benodigdheden planmatige gezondheidsvoorlichting:
o Maatschappelijke en gezondheidsproblemen identificeren en begrijpen
o Gezond en ongezond gedrag verklaren en voorspellen
o Gedrag door middel van voorlichting beïnvloeden
o Voorlichtingsinterventies evalueren
GEZONDHEIDSBEVORDERING: DOELEN
• Primaire preventie = voorkomen (voorkomen is beter dan genezen): voorkomen
van specifiek gezondheidsprobleem door het wegnemen van oorzaken of
risicofactoren van de aandoeningen. Dit is enkel mogelijk als de oorzaken van
het probleem voldoende bekend zijn én deze oorzaken te beïnvloeden zijn.
o Bv. stoppen met roken = preventie hart- en vaatziekten
o Bv. verkeersveiligheidsmaatregelen = preventie ongevallen
o Bv. handen wassen en fysieke afstand = preventie COVID-19
o Bv. bevordering van keukenhygiëne = preventie voedselvergiftiging
o Bv. stimuleren veilige seks = preventie hiv-infectie
o Bv. vaccinatie (bv. griepprik) = preventie griep
• Secundaire preventie = vroege opsporing: mensen in voor- of vroeg stadium van
ziekte bereiken zodat gerichte vroegbehandeling mogelijk is om erger te
voorkomen. Enkel zinvol wanneer een goede test / zelfonderzoek bestaat én
wanneer de aandoening eHectief vroegtijdig behandeld kan worden.
o Bv. bevolkingsonderzoeken zoals borst- en darmkanker (zodat je weet dat
je het gen draagt en niet wacht tot je de ziekte krijgt)
o Bv. regelmatig onderzoeken van baby’s
o Bv. testen op symptomen van hart- en vaatziekten
• Tertiaire preventie = na diagnose: beheersing van welbepaalde ziekte (na
diagnose); het is niet omdat je er mee leeft dat er niets meer aan te doen is. Het
doel is om zo goed mogelijk te leven met en het beheersen van een beperking of
ziekte om een verdergaande invalidering te voorkomen en kwaliteit van leven
te behouden of vergroten. Cure (poging tot genezing) + Care (zorg)
o Bv. bij (zwangerschaps)diabetespatiënten: dieetvoorlichting, training voor
bloedsuikercontroles, zelf toedienen van medicatie, etc.
o Bv. therapietrouw (volhouden van de behandeling zoals bedoeld)
GEZONDHEIDSBEVORDERING: DOELGROEPEN
• Hoogrisico benadering = risicogroep wordt geïdentificeerd (gebaseerd op erfelijke
eigenschappen zoals het gen voor borstkanker, leeftijd, sociaaleconomische
status, etc.) want het risico is bij weinig mensen sterk verhoogd.
o Bv. valpreventieprogramma’s voor ouderen
o Bv. hiv-preventie speciaal voor gebruikers van drugs
• Populatiebenadering = hele bevolking of grote deelgroep wordt benaderd want
het risico is bij veel mensen beperkt verhoogd.
4
, o Bv. interventies die focussen op gezond eten en meer bewegen (heel veel
mensen bewegen te weinig, maar er zijn ook maar weinig mensen die
daardoor diabetes of obesitas gaan ontwikkelen)
o Bv. interventies die focussen op hygiëne
Typen preventie
• Universele Preventie = gericht op totale bevolking / grote groep (mensen die
geen speciaal verhoogd risico hebben)
o Doel: bij alle mensen gezondheid verbeteren / kans op ziekte verminderen
o Primaire preventie d.m.v. populatiebenadering
o Bv. iedereen aanmoedigen om meer te bewegen
• Selectieve Preventie = gericht op bevolkingsgroepen met verhoogd risico
o Doel: gezondheid van een specifieke risicogroep verbeteren
o Vorm van hoogrisico benadering
o Bv. de rokers aanmoedigen om minder te roken
• Geïndiceerde Preventie = gericht op individuen met nog geen gediagnosticeerde
ziekte, maar wel beginnende klachten of symptomen
o Doel: ontstaan van de ziekte of verdere gezondheidsschade voorkomen
o Secundaire preventie d.m.v. hoogrisico benadering
o Bv. mensen met een verhoogde bloeddruk aanmoedigen gezonder te
leven, want zij hebben meer kans op hart- en vaatziekten
• Zorggerelateerde Preventie = gericht op individuen met de ziekte
o Doel: ziektelast reduceren en complicaties voorkomen
o Tertiaire preventie
Bv. Nederlands Jeugdinstituut
Angststoornissen komen veel minder voor in de bevolking
dus die preventies gaan ze minder richten op iedereen.
Gedrag en omgeving – Doelgroepen op 5 niveaus
De laatste decennia is er steeds meer aandacht voor de rol van de (fysieke, politieke,
sociaal-culturele en economische) omgeving als risicofactor voor ongezond gedrag.
Waar vroeger de nadruk vrijwel uitsluitend lag op voorlichting aan individuen, wordt nu
veel genuanceerder gedacht over doelgroepen van gezondheidsvoorlichting.
• Individueel niveau: individuele beslissing ® personen die het risico lopen,
risicogedrag vertonen of patiënten. Bv. kinderen aanzetten gezonder te eten (=
moeilijk, want beslissen zelf weinig) of de persoon die onder invloed rijdt.
• Interpersoonlijk of groepsniveau: ouders, vrienden, leerkrachten, verzorgers…
Bv. ouders aanzetten om hun kinderen gezonder eten te geven want jonge
kinderen eten wat ze thuis voorgezet krijgen.
• Organisatieniveau: directeuren van scholen, managers in bedrijven.
Bv. school aanzetten om kinderen gezonder eten te geven in de cafetaria
5
, • Lokaal niveau: opinieleiders, redacteuren in lokale dorpen, regionale politici
bv. krant aanzetten artikelen over gezonde voeding te plaatsen of lokale winkels
stimuleren gezondere producten in het assortiment op te nemen (want mensen
worden beïnvloed door wat ze in de krant lezen of door wat beschikbaar is).
• Samenlevingsniveau: vakbonden, werkgeversorganisaties, landelijke politici
bv. de producenten van voedingsmiddelen aanzetten om minder zoute en toch
smakelijke producten beschikbaar te maken voorlichting, regels of politici die wel
of niet strengere wetgeving over alcohol steunen.
® Het gaat uiteindelijk om de gezondheid van de eerste doelgroep, maar in de meeste
gevallen zijn er anderen die een zekere mate van controle hebben over de omgevings-
condities en dus medeverantwoordelijk zijn voor het ongezond gedrag van de doelgroep.
® Combinatie van aanpak en activiteiten is het meest effectief
MIDDELEN OM GEZONDHEIDSBEVORDERING TE BEREIKEN
• Voorlichting (Sermon): mensen motiveren tot, trainen in en ondersteunen bij
gezond gedrag. Dit is meer dan informatieoverdracht: vaardigheidstrainingen,
zelftests, rollenspel, campagne, e-coaching, … Het gaat dus vaak om een
combinatie van activiteiten ® sprake van voorlichtingsinterventies &
voorlichtingsprogramma’s. Belangrijk: gebaseerd op (min of meer) vrijwillige
gedragsverandering (mensen hebben zelf de keuze).
o Bv. programma’s ter preventie van ongewenste zwangerschappen en soa’s
o Bv. veiligheidsprogramma’s in bedrijven
o Bv. voorlichting over gezond eten en bewegen voor minderheidsgroepen
o Bv. informatiebrieven om mee te doen aan onderzoek naar borstkanker
• Voorzieningen (Carrot): gezond gedrag gemakkelijker en beter beschikbaar /
bereikbaar maken, ervoor zorgen dat het gedrag makkelijk te stellen is.
o Bv. voorzien van gezonde opties in het bedrijfsrestaurant
o Bv. beschikbaarheid van staanbureaus en fitnessruimtes op de werkplek
o Bv. gratis vaccins en doktersafspraken
o Bv. riolering om hygiëne te bevorderen en infectieziekten tegen te gaan
o Bv. regionale centra voor borstkankerscreening
6
, Nudging (een vorm van voorziening) = mensen zachtjes in de goede richting
duwen door gezonde alternatief aantrekkelijker te maken d.m.v. kleine
aanpassingen in de omgeving. Dit is niet direct manipulatie want mensen hebben
nog altijd te keuze. Bv. Holle Bolle Gijs: “papier hier” (je kan er nog altijd voor
kiezen om je papier op de grond te gooien); de cirkels tijdens Corona zodat je
afstand bewaart (je kan nog altijd buiten de cirkels zitten), etc.
• Regelgeving, controle & sancties (Stick): gebaseerd op het afdwingen van gezond
gedrag. Het gaat ervan uit dat veel mensen het ‘gezonde’ gedrag niet vrijwillig
zullen vertonen, en dat daarom een vorm van dwang nodig is.
o Bv. boetes als je samenkomt tijdens corona
o Bv. verplichting om veiligheidsgordels te dragen
o Bv. rookverbod in openbare ruimten
Voorbeeld Coronapandemie Zweden: Sermon, Carrot, Stick + Nudges
• Sermon: webpagina's en apps met informatie over de besmetting en hoe het
risico op besmetting met het virus kan worden verminderd (bv. handen wassen).
• Carrot: subsidies aan ondernemingen ter compensatie van inkomensverliezen
als gevolg van COVID-19.
• Nudges: zich vrijwillig in quarantaine plaatsen bij symptomen (de nudge werd
gepresenteerd als een standaard waarvan het individu zich kon ‘afmelden’).
• Stick: boetes voor organisatoren van sociale bijeenkomsten met > 50 personen;
het instellen van tijdelijke uitgaansverboden in steden en stedelijke gebieden.
Effectieve gezondheidsbevordering = combinatie van voorlichting +
omgevingsverandering (voorziening + regelgeving) die samen gezond
gedrag stimuleren. De combinatie geeft de meeste kans op succes
Bv. dragen van een gordel in de auto
• Regelgeving = dragen is verplicht
• Voorziening = notificatie bij niet dragen
• Voorlichting = regelgeving en voorziening toelichten, mensen motiveren (bv.
beelden naast de autosnelweg dat je je gordel moet aandoen)
MODEL VOOR PLANMATIGE GEZONDHEIDSVOORLICHTING & GEDRAGSVERANDERING
Gezondheidsvoorlichting op basis van wetenschappelijke inzichten: stapsgewijs &
planmatig ontwikkelen, implementeren & evalueren = grootste kans op SUCCES!
7
, Wij volgen Model voor Planmatie Gezondheidsvoorlichting & Gedragsverandering
• Gebaseerd op PRECEDE-PROCEED Model (Green, 2022)
• Gebaseerd op Intervention Mapping (Bartholomew Eldredge en anderen, 2016)
® Beschrijft de fasen om een
voorlichtingsprogramma te
ontwikkelen.
® Op een deductieve wijze de
gewenste uitkomsten (gezond gedrag)
terugvoeren naar oorzaken en
oplossingen.
® Checklist of richtlijn – geen
keurslijf! Het helpt ons de vragen in
de juiste volgorde en op het juiste
moment te stellen. Maar het kan bv.
zijn dat één van de determinanten niet
van toepassing is op je probleem.
1. Analyse van gezondheidsproblemen: de belangrijkste gezondheidsproblemen
waarmee een doelgroep wordt geconfronteerd, maar ook de kwaliteit van leven
(gezondheid is meer dan de afwezigheid van ziekte).
2. Analyse van gedrag: mogelijke gedragsoorzaken en gedragsoplossingen van
gezondheidsproblemen. Het belang van het gedrag wordt geanalyseerd.
3. Analyse van determinanten van gedrag: onderscheid tussen persoonlijke en
omgevingsdeterminanten.
4. Interventieontwikkeling: om de determinanten en het gedrag zelf te veranderen.
Het doel is een verbetering van de gezondheid en kwaliteit van leven.
5. Interventie-implementatie: de verspreiding en uitvoering van de interventie zoals
die is beoogd en bedoeld (juist en op voldoende grote schaal).
6. Evaluatie: om na te gaan of de interventie de gewenste resultaten heeft
(eHectevaluatie) en of deze is uitgevoerd zoals gepland (procesevaluatie).
® Helpt valkuilen te vermijden door juiste vragen te stellen op het juiste moment.
• Verkeerd gedrag: soms worden interventies ontwikkeld gericht op gedrag waarvan
de relatie met het probleem onbekend of onzeker is. Bv. er werd aangeraden een
gasfornuis te nemen in plaats van een elektrisch fornuis omdat met een
gasfornuis meer brandwonden bij kinderen zouden worden voorkomen. Maar na
nadere analyse bleek dat juist bij het gebruik van gasfornuizen vaker
brandwonden optreden. De oorspronkelijke analyse van het gedrag was dus fout.
• Verkeerde gedragsdeterminanten: soms worden interventies ontwikkeld gericht
op determinanten die belangrijk zijn voor de professional maar niet relevant zijn
voor de doelgroep (bv. veiligheid, risico, gezondheid). Interventies gericht op
verkeerde determinanten hebben geen of ongewenste eHecten. Bv. voorlichting
waarin ouders geïnformeerd worden over de risico’s van het niet gebruiken van
kinderzitjes heeft geen zin als ouders zich hier allang van bewust zijn, maar de
kinderzitjes gewoon niet gebruiken omdat de kinderen er per sé niet in willen.
8
