Samenvatting: Klinische Neuropsychologie
Inhoudstafel
H1: Historische inleiding en situering ..................................................................................... 5
Situering .............................................................................................................................................5
Historische inleiding ..........................................................................................................................5
Oudheid ..........................................................................................................................................................5
Celtheorie (ventriculaire lokalisatie hypothese) .............................................................................................6
Renaissance ....................................................................................................................................................6
Eind 16e, 17e en begin 18e eeuw .....................................................................................................................7
19e eeuw..........................................................................................................................................................7
20ste eeuw ........................................................................................................................................................8
Hedendaagse neuropsychologie .....................................................................................................................8
H2: (Visuele) waarneming...................................................................................................... 10
Inleiding............................................................................................................................................10
Visuele waarneming ........................................................................................................................10
fysiologie: van het oog naar de hersenen......................................................................................................10
Stadie in de visuele waarneming (functioneel).............................................................................................11
Stoornissen na hersenbeschadiging ...............................................................................................11
Lagere orde stoornissen ................................................................................................................................12
Hogere orde stoornissen ...............................................................................................................................12
Overige visuele stoornissen ..........................................................................................................................13
Auditieve waarneming ....................................................................................................................13
Fysiologie: van het oor naar de hersenen .....................................................................................................13
Auditieve Stoornissen ...................................................................................................................................14
Tactiele waarneming/lichamelijke perceptie ................................................................................14
Tactiele waarneming/lichamelijke perceptie stoornissen .............................................................................14
Smaak en Reukperceptie ................................................................................................................15
Smaak en Reukperceptie Stoornissen (gaat niet per se vragen!) ..................................................................15
H3: Ruimtelijke cognitie ......................................................................................................... 16
Inleiding............................................................................................................................................16
Stoornissen in de ruimtelijke cognitie ...........................................................................................17
Ruimtelijke perceptie....................................................................................................................................17
Ruimtelijke aandacht ....................................................................................................................................18
Ruimtelijk geheugen .....................................................................................................................................18
Ruimtelijke praxis ........................................................................................................................................19
H4: Aandacht, executieve functies en sociale cognitie ......................................................... 20
Aandacht ..........................................................................................................................................20
Selectiviteit van aandacht (1ste mechanisme)................................................................................................20
Intensiteit van aandacht ................................................................................................................................20
Neuro-anatomische correlaten ......................................................................................................................21
Executieve functies ..........................................................................................................................21
Lokalisatie van EF in de hersenen ................................................................................................................22
Stoornissen (aandacht & EF) ........................................................................................................................22
Sociale cognitie en emotie ...............................................................................................................22
Emotionele processen ...................................................................................................................................22
Sociaal-cognitieve processen........................................................................................................................23
,Eva Dierckx, Kurt Beeckmans 2024 – 2025
Damla Akgol 1MA
Stoornissen ...................................................................................................................................................23
Lokalisatie in het brein (ze heeft dit heel snel behandeld) ...........................................................................24
HOC 5: Actie & Motoriek ....................................................................................................... 25
Inleiding............................................................................................................................................25
Organisatie van het motorisch systeem .........................................................................................25
Neuro-anatomisch.........................................................................................................................................25
Ruggenmerg .................................................................................................................................................25
Cortico-spinaal .............................................................................................................................................26
Primaire motorische cortex ...........................................................................................................................26
Indirecte aansturing/banen............................................................................................................................26
Cognitieve processen betrokken bij actie en motoriek ................................................................27
Inleiding ........................................................................................................................................................27
Bewegingsrepresentaties ..............................................................................................................................27
Representatie van bewegingsdoelen .............................................................................................................28
Lichaamsrepresentaties en actie ...................................................................................................................29
Stoornissen .......................................................................................................................................29
Apraxie .........................................................................................................................................................29
Optische ataxie .............................................................................................................................................30
Alien Hand Syndrome ..................................................................................................................................30
Anarchic Hand Syndrome ............................................................................................................................31
Cerebrale Parese (CP)...................................................................................................................................31
“Stoornissen” ...................................................................................................................................31
Rubberen-Hand-Illusie .................................................................................................................................31
Besluit ...............................................................................................................................................32
HOC 6: Neuraal Herstel Neuropsychologische Revalidatie ................................................. 33
Deel 1: Neuraal Herstel (herstel na hersenbeschadiging) ............................................................33
Neuroplasticiteit ...........................................................................................................................................33
Inleiding ........................................................................................................................................................33
De acute fase.................................................................................................................................................34
De adaptatiefase............................................................................................................................................35
Factoren die het neuraal herstel beïnvloeden ...............................................................................................38
Cognitive reserve ..........................................................................................................................................39
Breinreserve ..................................................................................................................................................39
Deel 2: Neuropsychologische Revalidatie ......................................................................................39
Het ICF-model (WHO, 2001) (ICF= ‘International Classification of Functioning’) ...................................39
Begrippenkader neuropsychologische revalidatie ........................................................................................40
Neuropsychologische revalidatie: interdisciplinaire samenwerking ............................................................40
Cognitieve revalidatie ...................................................................................................................................41
Restauratieve model .....................................................................................................................................41
Compensatoire model ...................................................................................................................................42
HOC 7: Neuropsychologie van Cerebrovasculaire Aandoeningen ...................................... 45
Bloedvatensysteem (arteriële circulatie) .......................................................................................45
Inleiding (niet te kennen voor examen) ........................................................................................................45
Risicofactoren (niet te kennen voor examen) ...............................................................................................45
Cerebrovasculaire Aandoening (CVA) ........................................................................................................46
Isemische CVA (etiologie) ...........................................................................................................................46
Trombolyse ...................................................................................................................................................48
Isemisch CVA (type) ....................................................................................................................................48
Hemorragisch CVA ......................................................................................................................................49
Subarachnoïdale bloeding (SAB) .................................................................................................................49
Coiling vs clipping .......................................................................................................................................50
Neuropsychologie na SAB ...........................................................................................................................50
2
,Eva Dierckx, Kurt Beeckmans 2024 – 2025
Damla Akgol 1MA
Intracerebrale bloeding (ICB) .......................................................................................................................51
CVA types ....................................................................................................................................................51
Problemen na een CVA ................................................................................................................................52
HOC 8: Neuropsychologie van traumatisch hersenletsel ..................................................... 56
Inleiding............................................................................................................................................56
Traumatisch hersenletsel ................................................................................................................56
THL: Classificatie op basis van het hersenletsel ..........................................................................56
Post-commotioneel syndroom ......................................................................................................................57
Whiplash (‘zweepslag’) letsel ......................................................................................................................57
Verschillen tussen licht traumatisch hersenletsel (commotio cerebri) & whiplash letsel ............................57
Overeenkomsten tussen post-commotioneel syndroom en post-whiplash syndroom ..................................58
THL: Classificatie op basis van het schedelletsel .........................................................................58
Coma (‘loss of consciousness’ (LOC)) ...........................................................................................58
‘Ascenderend reticulair activerend systeem’ (ARAS) .................................................................................59
Glasgow Coma Scale (GCS) (niet te kennen) ..............................................................................................59
Post-traumatische amnesie (PTA) .................................................................................................59
Traumatisch hersenletsel ................................................................................................................59
Chronische traumatische encefalopathie (CTE) ..........................................................................60
Pathofysiologie: primaire en secundaire letsels na contusio cerebri ..........................................60
Diffuse axonale aantasting (DAI) .................................................................................................................61
Hydrocefalie .................................................................................................................................................61
Posttraumatische epilepsie............................................................................................................................62
Neuropsychologische problemen na een contusio cerebri ...........................................................62
Cognitieve stoornissen..................................................................................................................................62
Emotionele veranderingen ............................................................................................................................63
Gedragsveranderingen ..................................................................................................................................63
Anosognosie .................................................................................................................................................64
HOC 9: Frontale Hersenkwab ............................................................................................... 65
Inleiding............................................................................................................................................65
Primaire motorische cortex ............................................................................................................66
Area van Broca ................................................................................................................................66
Frontale oogbewegingszone (= blikcentrum) ................................................................................67
Prefrontale cortex ............................................................................................................................67
Aandachtstoornissen .....................................................................................................................................67
Geheugenstoornissen ....................................................................................................................................69
Executieve stoornissen .................................................................................................................................70
Emotionele & gedragsveranderingen ...........................................................................................................72
HOC 10: Taal .......................................................................................................................... 73
Taal ...................................................................................................................................................73
Taal en spraak .................................................................................................................................73
Taal als cognitief systeem................................................................................................................73
Taal als cognitie ...............................................................................................................................73
Mentale lexicon ............................................................................................................................................73
De gesproken taal .........................................................................................................................................74
Taal: Stoornissen .............................................................................................................................74
Symptomen ...................................................................................................................................................74
3
,Eva Dierckx, Kurt Beeckmans 2024 – 2025
Damla Akgol 1MA
Woordvindingsproblemen ............................................................................................................................74
Problemen in de zinsbouw............................................................................................................................75
Problemen op klank- en woordniveau ..........................................................................................................75
Problemen op zinsniveau ..............................................................................................................................75
Afasie ............................................................................................................................................................75
Spraakstoornissen .........................................................................................................................................77
Leesstoornissen.............................................................................................................................................77
Schrijfstoornissen .........................................................................................................................................78
Hoc 11: Geheugen .................................................................................................................. 79
Inleiding............................................................................................................................................79
Taxonomie van het geheugen .........................................................................................................79
Structuren/systemen en processen ................................................................................................................79
KTG ..................................................................................................................................................79
LTG...................................................................................................................................................80
Uitdieping declaratief LTG ..........................................................................................................................80
Geheugen en brein ...........................................................................................................................81
Opslaan van nieuwe herinneringen...............................................................................................................82
Cognitie en gezond ouder worden ..................................................................................................82
Geheugen ......................................................................................................................................................82
Stoornissen .......................................................................................................................................82
Geheugenklacht ............................................................................................................................................82
Amnesie en amnestisch syndroom ...............................................................................................................82
Oorzaken van geheugenstoornissen..............................................................................................................83
4
,Eva Dierckx, Kurt Beeckmans 2024 – 2025
Damla Akgol 1MA
H1: Historische inleiding en situering
Situering
→ Principe: beschadigingen/dysfunctioneren in de hersenen leiden tot cognitieve stoornissen
- Directe relatie (focaal letsel waarneembaar op scan)
- Diffuse relatie (probleem in functioneel netwerk)
→ Neuropsychologie = een discipline die de relatie tussen hersenen en gedrag bestudeert
- Als wetenschapsgebied die een oplossing tracht te vinden voor theoretische vraagstukken
• Onderdeel van de (cognitieve) neurowetenschappen
- Als klinische toepassing die tracht om het cognitief functioneren op een systematische
manier te onderzoeken en te beschrijven (~testinstrumentarium)
• Zelfstandige discipline
→ Vroeger: neurologen en psychiaters
- Nu: klinisch neuropsychologen
→ Cognitieve functies, stoornissen en ziektebeelden
- Visuele waarneming, ruimtelijke cognitie, geheugen, taal, aandacht en executieve functies,
emotie en sociale cognitie, actie en motoriek, …
Historische inleiding
Oudheid
→ Craniotomie: openen van de schedel
- Geen teksten over deze ingrepen
1. Oude Egypte: eerste studies van de hersenen
→ 3000 à 2500 v Ch: Ebers papyrus
- Priester Imhotep (pionier in het begrijpen van hoe de hersenen werken)
- Edwin Smith Surgical Papyrus (vertaald in 1930!)
- Geen magische, maar wetenschappelijke kijk op geneeskunde
- 48 medische casussen (incontinentie, hoofdtraumata, …) werden uitvoerig beschreven
(eerste keer dat het woord “brain” werd gebruikt)
→ Voorbeeld uit de tekst:
- “bij palpatie van de hersenen kan de patiënt schudden” = epilepsie
- Hersenletsels hebben effect op meerdere delen van het lichaam (ogen, ledematen,...)
- Effecten van letsels aan het ruggemerg (incontinentie)
• MAAR hier is het hart nog steeds: “the seat of the soul”
2. Arabische wereld
→ Tussen Tigris en Eufraat
- Geneeskunde = wettelijk beschermd beroep
• Maar: geen beschikbare info (kleiplaten zijn verdwenen)
3. Grieken en Romeinen
→ Onderscheidden 3 zielen:
- Fysiologische: om te overleven via voedselopname (cfr. planten)
- Interactionele: om te kunnen interageren met de omgeving (cfr. dieren)
- Morele: om een onderscheid te kunnen maken tussen goed en kwaad = hogere ordeziel (cfr.
mensen)
• Volgens Plato en Hippocrates zit deze 3de ziel (stuurend mechanisme) in de hersenen
→ Debat: Where is the seat of the soul?
5
,Eva Dierckx, Kurt Beeckmans 2024 – 2025
Damla Akgol 1MA
- Aristoteles: Cardio Centric View: hart is het belangrijkste (hersenen: koelsysteem)
• Persoonlijkheid en karakter is belangrijk (differentiële psychologie)
• Fysiognomie: de vorm van iemands gelaat (lichaam) is een reflectie van iemands karakter
(cfr. gezellige dikkerd)
— Gebruikt door de dominee Lavatar Johann: vooral gelezen door dominees voor wie
mensenkennis belangrijk is (later Gall geïnspireerd)
- Hippocrates: Cephalocentric View: het brein controleert alle waarnemingen en bewegingen
• Het menselijk lichaam bestaat uit 4 soorten lichaamssappen: slijm, bloed, gele en zwarte
gal
• Fysieke, mentale toestand en ziekteverschijnselen werden verklaard door het gehalte aan de
verschillende sappen
• Een onbalans zou kunnen verholpen worden door een dieet
— Te veel aan slijm (flegma): kalm temperament
— Te veel aan bloed (sanguine): optimistisch, gapassioneerd temperament
— Te veel aan gele gal (cholerisch): prikkelbaar, opvliegend temperament
— Te veel aan zwarte gal (melancholie): melancholisch, depressief temperament
→ Rome, Galen of Pergamon (Claudius Galenus): anatomische studies van hersenzenuwen
(gladiatoren en dieren)
- Het brein is het reservoir van pneuma (vocht = animal spirits = wat men van planten en
dieren onderscheidt).
• Pneuma zit in de ventrikels en gaat door zenuwen (buizen) van de hersenen naar de spieren
- Zijn werk = ‘bijbel’ (tot in de Renaissance)
- De 4 lichaamssappen worden verbonden met de natuurelementen: lichaam is een samenspel
van
• Water (flegma, slijm)
• Lucht (sanguine, bloed)
• Vuur (cholerische, gele gal)
• Aarde (melancholische, zwarte gal)
Celtheorie (ventriculaire lokalisatie hypothese)
→ Filosofen onderzochten de anatomische structuur van de hersenen:
- Er zijn holtes (cfr. cellen, de huidige hersenventrikels) waarin de ziel/geest zit
- De geest (3de ziel) heeft verschillende functies ondergebracht in de verschillende
holtes/cellen (imaginatie, cogitatie, estimatie, geheugen)
• Eerste cel: sensus communis: info komt binnen vanuit verschillende zintuigen + integratie
(sensorische register - imaginatie)
• Tweede cel: het beeld of de inkomende info wordt geïnterpreteerd (KTG) (cogitatie &
estimatie)
• Derde cel: memoria: het beeld wordt opgeslagen (LTG, geheugen)
➔ Grondslag van de cognitieve psychologie
→ Belangrijke kenmerken:
- Het gaat hier over een algemeen systeem van informatieverwerking = holistische visie (geen
aparte functies)
- Het gaat om een opvatting over de geest die voor iedereen geldt = geen individuele
verschillen (= iedereen functioneert hetzelfde)
Renaissance
→ Hier ging men zelf weer kritisch en zelfstandig denken en observeren
→ Andreas Vesalius
- Begin van nauwkeurig observeren als wetenschappelijke methode i.p.v. aannemen van
dogma’s van filosofen
6
,Eva Dierckx, Kurt Beeckmans 2024 – 2025
Damla Akgol 1MA
- Zette zich af tegen het werk van Galenus (nl. iedereen heeft een functioneren uniek aan sich)
- Ging lijken bestuderen op de executieplaatsen in Parijs (= dissecties bij mensen)
• Hiervoor werd er vooral dissecties bij dieren uitgevoerd (mensen en dieren zijn niet
hetzelfde)
- Minutieuze anatomische beschrijvingen en tekeningen
Eind 16e, 17e en begin 18e eeuw
→ Op zoek naar de “zetel van de ziel” (lokalisatie)
→ Descartes: “Cogito ergo sum” = “ik denk, dus ik ben”
- De mens bestaat uit:
• Lichaam: res extensa (= het uitgebreide van de geest)
• Geest: res cogitans (zit in de epifyse aka hersenen)
- Reflexen (via de zenuwen komen berichten binnen, teruggestuurd naar de ledematen op
basis van herinneringen in de geest)
→ Franz Joseph Gall = grondlegger corticale mapping (later zijn leerling Spurzheim)
- De geest zit niet in een holte (subcorticaal = ventrikels), maar aan de cortex = FRENOLOGIE
(vanuit de craniologie/schedelleer)
- Sterk nadruk op individuele verschillen!
Uitganspunten theorie Gall:
1. Alle psychologische functies zijn aangeboren (>< empirisme)
2. Alle aparte functies worden uitgevoerd door aparte organen (lokalisatie <-> celtheorie:
algemeen infoverwerkingssysteem) = analytische visie
3. De functies zitten niet in holtes, maar in de cortex
4. Mensen verschillen van elkaar door een verschil in aanleg voor functies
5. Functies die beter zijn, zijn beter georganiseerd en groter in omvang (cfr. Knobbels)
6. Hetzelfde orgaan/dezelfde functie zit bij iedereen op dezelfde plaats, maar verschilt in omvang
→ Onderzoek gedaan naar…:
- Mensen die een bepaald talent hebben bv. muziek (vormt knobbel, meer ontwikkeld)
- De effecten van hersenbeschadiging
→ Gall heeft aanzet gegeven tot meer anatomisch-functioneel gecorreleerd denken (duidelijke
voorstander van de ‘lokalisatie idee’, en niet echt de ‘hollistisch idee’)
- Clinico-anatomische methode: werkwijze om de lokalisatie-ideeën te toetsen
• Bij patiënten met een focaal hersenletsel (bv. Phineas Cage) worden de specifieke
uitvalsverschijnselen in kaart gebracht (“enkelvoudige dissociatie”). Wordt post-mortem
geanalyseerd.
19e eeuw
→ De equipotentietheorie/holisme van Jean Pierre Flourens
- Gall: als een hersendeel beschadigd is kan men deze functie niet meer gebruiken.
• Flourens bewijst het tegendeel!
- Flourens propageerde een eerste holistische visie
• De hersenen werken als een geheel
• Alle delen van het brein zijn even actief bij mentaal functioneren
• Effecten van hersenbeschadiging eerder te wijten aan de grootte van de beschadiging dan
aan de lokalisatie
• De hersenen zijn GEEN homogene massa (er zijn verschillende hersendelen) MAAR die
werken samen met elkaar op een geïntegreerde wijze
➔ Eerste ideeën van (neuro)plasticiteit!
7
, Eva Dierckx, Kurt Beeckmans 2024 – 2025
Damla Akgol 1MA
Studies met hersenletselpatiënten
1. Paul Broca: patiënt die enkel “TAN” kon zeggen
- Post mortem onderzoek: plaats gelokaliseerd (posterieure deel van de linker frontaalkwab)
- Verschillende andere patiënten met taalproblemen: letsels zitten altijd in de linkerhemisfeer
- Leidde tot een REVOLUTIONAIR bevinding nl. er zijn 2 hersenhelften en die hebben
verschillende functies!
• Vroeger: als er twee gelijkende organen zijn, hebben deze dezelfde functie
• Linkerhemisfeer = dominant
2. Wernicke: “taal = geheel van verschillende deelfuncties”
- Elke deelfunctie zit op een andere plaats
- TAAL: er is een apart centrum van het herkennen van woordbeelden (taalbegrip); dit zit in
de linker temporaalkwab (einde van de gehoorsbaan)
- Tussen woordproductiecentrum van Broca en woordbegripscentrum van Wernicke zit een
verbindingsbaan (cfr. associatiebaan)
• Problemen in deze verbindingsbaan kunnen ook leiden tot stoornissen!
20ste eeuw
→ Cartografie/cortical mapping:
- Cortex bestaat uit verschillende lagen en de verdeling ervan over de hersenoppervlakte is
verschillend
- Indelingssystemen:
• Campbell: 20 zones (meest gebruikte)
• Brodmann: 50 zones (meeste belangrijke)
→ Luria: balans tussen holisme en lokalisatie
- Klinische waarnemingen bij soldaten uit WO2 + intensief bezig met revalidatie van patiënten
met functiestoornissen
- De hersenen zijn een complex functioneel systeem waarbinnen 3 (diverse) subsystemen een
eigen bijdrage leveren aan de gezamenlijke activiteit
• 3 niveaus van verwerking
- Hersensysteem is heel flexibel
- “Working Brain”: 3 corticale zones die op mekaar gevormd worden
• I: Regulatie van waakzaamheid en aandacht
• II: Cognitieve informatieverwerking
• III: Organisatie van gedrag (planning, regulatie en monitoring van
doelgerichte activiteiten)
Hedendaagse neuropsychologie
→ 2 belangrijke ontwikkelingen in Amerika (ontstaan van neuropsychologie als apart
wetenschapsgebied)
1. Norman Geschwind en Teuber: Dubbele dissociatie
2. Roger Sperry: Split brain operaties = doorsnijden corpus callosum (als oplossing voor refractaire
epilepsie = oncontroleerbare epilepsie)
- ‘Bewijs’ van: hemisfeerspecialisaties (ipv dominante linkerhemisfeer)
4 belangrijke concepten
1. Syndroom: Constellatie van tekens en symptomen die een probabilistische relatie hebben met
een diagnose/ziektebeeld
2. Functioneel systeem (cf. Luria): Heeft een anatomische basis in een aantal hersenstructuren die
op een bepaalde wijze samenwerken via verbindingsbanen
8
