Table of Contents
Hoofdstuk 0: Inleiding....................................................................................................... 7
Geografisch ............................................................................................................................. 7
Periodisering ........................................................................................................................... 7
Nieuwe tijd of vroegmoderne periode (early modern)? ............................................................. 7
Hoofdstuk 1: De genese van het moderne Europa ............................................................. 7
1: Staatsvorming ...................................................................................................................... 7
2: Gestalten van de staat .......................................................................................................... 8
3: Ingrediënten ........................................................................................................................ 9
1: Dynastieke allianties ................................................................................................................................. 9
2: Militaire agressie ....................................................................................................................................... 9
3: Centralisering en uitbouw staatsapparaat .............................................................................................. 10
4: Verzet tegen centralisatie ................................................................................................... 11
Hoofdstuk 2: Habsburgse hegemonie (1500-1556) .......................................................... 11
1: Ontstaan van een grootmacht ............................................................................................ 11
1: Oostenrijkse erflanden ............................................................................................................................ 11
2: Bourgondische erfenis ............................................................................................................................ 11
3: De Kronen van Castilië en Aragon ........................................................................................................... 12
4: Keizerschap ............................................................................................................................................. 14
2: De grenzen van het imperium ............................................................................................. 14
1: Frankrijk: de strijd om heerschappij........................................................................................................ 15
2: Engeland: de onwillige bondgenoot........................................................................................................ 16
3: De Ottomaanse dreiging ......................................................................................................................... 18
3: Macht en onmacht van de keizer ........................................................................................ 19
1: Nederlanden: vereniging en verzet ......................................................................................................... 19
2: Spanje: alliantie van dynastie en aristocratie ......................................................................................... 21
3: Heilig Rooms Rijk: de doornenkroon van de keizer ................................................................................ 21
Hoofdstuk 3: De Spaanse nazomer (1556-1618)............................................................... 22
1: Afscheid van een imperium ................................................................................................ 22
2: De troonsbestijging van Filips II .......................................................................................... 22
3: Spanje uitgedaagd .............................................................................................................. 23
1: De Ottomaanse dreiging revisited .......................................................................................................... 23
2: De Nederlandse Opstand ........................................................................................................................ 23
4: Afgedwongen evenwicht .................................................................................................... 25
1: Frankrijk verscheurd................................................................................................................................ 25
2: Ongenaakbaar Engeland ......................................................................................................................... 26
3: Pax Hispanica .......................................................................................................................................... 27
5: Nieuwe weg naar oorlog..................................................................................................... 27
Hoofdstuk 4: Europa in oorlog (1618-1648) ..................................................................... 27
1: Europa op een keerpunt ..................................................................................................... 27
, 2: Meervoudige oorzaak......................................................................................................... 28
3: Gefaseerd verloop .............................................................................................................. 29
1: Boheemse fase (1618-1625) =>deel Habsb gebied, grens kath<->protestantse gebieden .................... 29
2: Deense fase (1625-1629) ........................................................................................................................ 29
3: Zweedse fase (1629-1635) ...................................................................................................................... 30
4: Franse fase (1635-1648).......................................................................................................................... 30
4: Europese vrede .................................................................................................................. 31
Religieuze kwestie (in HRR) ......................................................................................................................... 32
Politiek ........................................................................................................................................................ 32
Hoofdstuk 5: Voorbij de horizon (tot 1650) ...................................................................... 33
0: Het onbekende verbeeld .................................................................................................... 33
1: Europese overzeese expansie ............................................................................................. 33
2: Motieven ........................................................................................................................... 33
3: Portugese zoektocht naar Indië .......................................................................................... 34
4: De Nieuwe Wereld ............................................................................................................. 35
5: Conquista en kolonisatie .................................................................................................... 36
6: Indianen en slaven ............................................................................................................. 37
7: Kapers op de kust ............................................................................................................... 37
1: Frankrijk .................................................................................................................................................. 37
b. Engeland.................................................................................................................................................. 39
c. Republiek ................................................................................................................................................. 40
8: Conclusie ca. 1650-1700 ..................................................................................................... 41
Hoofdstuk 6: Een belaagde kerk ...................................................................................... 41
1: Berekende devotie ............................................................................................................. 41
2: Dageraad van de Reformatie .............................................................................................. 41
3: Luther: academisch verzet .................................................................................................. 42
4: Zwingli: stadshervormer ..................................................................................................... 43
5: Anabaptisme: radicale reformatie ...................................................................................... 44
6: Calvijn: het Geneefse model ............................................................................................... 45
7: Roomse strijdbaarheid ....................................................................................................... 47
Hoofdstuk 7: diversie en (in)tolerantie ............................................................................ 48
1: Religieuze diversiteit .......................................................................................................... 48
2: Het vraagstuk van tolerantie .............................................................................................. 49
3: Coëxistentie in de praktijk .................................................................................................. 49
1: Bi- of multiconfessionale regio’s ............................................................................................................. 50
2: Monoconfessionele regio’s ..................................................................................................................... 50
4: Spanje: toonbeeld intolerantie?.......................................................................................... 51
1: Mislukking van de reformatie in Spanje .................................................................................................. 51
2: Bestrijding protestantisme ...................................................................................................................... 52
3: Uitwijzing als pasmunt ............................................................................................................................ 53
5: Begrensde tolerantie in de republiek .................................................................................. 53
, 1: Variaties in de ruimte .............................................................................................................................. 53
2: Variaties in de tijd (Holland).................................................................................................................... 54
Hoofdstuk 8: Nieuwe wegen naar kennis: humanisme..................................................... 54
1: Prelude .............................................................................................................................. 54
8.2: Achtergrond van het humanisme ..................................................................................... 54
3: Culturele wedergeboorte ................................................................................................... 55
4: Humanisme en politiek....................................................................................................... 56
5: Verspreiding via boekdrukkunst ......................................................................................... 57
6: Humanisme buiten Italië .................................................................................................... 58
1: Engeland en Frankrijk .............................................................................................................................. 58
2: Duitsland ................................................................................................................................................. 59
3: Nederlanden ........................................................................................................................................... 59
Hoofdstuk 9: wetenschappelijke revolutie ....................................................................... 60
1: Afbakening en terminologie ............................................................................................... 60
2: Dissectie en waarneming .................................................................................................... 61
3: Heliocentrisch wereldbeeld ................................................................................................ 62
9.4: Mathematisering natuurfilosofie ..................................................................................... 64
9.5: Empirische wetenschap ................................................................................................... 65
9.6: Mechanisering natuurfilosofie ......................................................................................... 66
9.7: Een onttoverde wereld .................................................................................................... 66
Hoofdstuk 10: Verlichting: religie, wetenschap en politiek ............................................... 67
1: Inleiding: Redelijke burgers ................................................................................................ 67
2: Wetenschap en religie ........................................................................................................ 67
1: Apologie van het geloof (=>verdedigingsrede) ....................................................................................... 67
2: Religiekritiek ............................................................................................................................................ 68
3: Globale kennis ................................................................................................................... 69
4: religieuze emancipatie ....................................................................................................... 70
1: Denken over tolerantie ........................................................................................................................... 70
2: Implementatie van tolerantie ................................................................................................................. 71
3: Secularisering .......................................................................................................................................... 72
5: Politiek en burgerij ............................................................................................................. 73
1: Absolutisme vs. Volkssoevereiniteit ........................................................................................................ 73
2: Constitutionalisme en de scheiding der machten ................................................................................... 74
3: Ideaal van directe democratie ................................................................................................................ 74
Hoofdstuk 11: economie I, bevolking, landbouw en industrie .......................................... 75
1: Bevolking en urbanisatie .................................................................................................... 75
2: Levensstandaard ................................................................................................................ 76
1: Koopkracht .............................................................................................................................................. 76
2: Consumptie ............................................................................................................................................. 76
3: Landbouw .......................................................................................................................... 77
4: Rurale nijverheid ................................................................................................................ 78
, 1: ‘Verlagsystem’ of ‘Putting-out systeem’ ................................................................................................. 78
2: ‘Kaufsystem’ ............................................................................................................................................ 78
5: Stedelijke nijverheid........................................................................................................... 79
6: Aanloop naar industrialisatie .............................................................................................. 80
1. Proto-industrie of de ‘agrarische wortels’ van de industriële revolutie’ ................................................ 80
2. Manufacturen in de stad ......................................................................................................................... 80
3. Zgn. ‘Eerste industriële revolutie’ in de 16de-eeuwse zware metaalindustrie ....................................... 80
4. Mechanisering in de Engelse steenkool- en katoenindustrie ................................................................. 80
Hoofdstuk 12: economie II: hoogtij van handel ................................................................ 80
1: Handelsstromen ................................................................................................................. 80
Capita Selecta .............................................................................................................. 109
0. Globale Lage Landen................................................................................................. 109
Nieuwe tijd: globaal ............................................................................................................. 109
Vroegmoderne globalisering ................................................................................................ 109
Habsburgse Nederlanden.......................................................................................................................... 109
Verenigde Provinciën ................................................................................................................................ 109
1. Atlantische eilanden en Afrikaanse kusten, 15de eeuw ............................................... 110
Atlantische eilanden ............................................................................................................ 110
Impact van Afrika op Europa ................................................................................................ 110
Wat Afrika te bieden heeft ................................................................................................... 110
1. Christenen ............................................................................................................................................. 111
2. Goud ...................................................................................................................................................... 111
Wederzijdse beïnvloeding? .................................................................................................. 111
Lage landen en Afrika ................................................................................................................................ 111
2. De verbreding van de wereld: India en Amerika, 1500-1550 ...................................... 111
Portugal en de Lage landen .................................................................................................. 111
India en Amerika ....................................................................................................................................... 112
Drukwerk in de Lage Landen en de verbreding van de wereld ............................................... 112
Boekdrukkunst .......................................................................................................................................... 112
Geografische kaarten in de Lage Landen en de verbreding van de wereld .............................. 114
Cartografie en oceaantochten .................................................................................................................. 114
Handel de lage landen en de verbreding van de wereld......................................................... 114
3. Amerika en de Lage Landen, 1550-1600 .................................................................... 114
Antwerpen, drukkerscentrum van de wereld ........................................................................ 115
Boeken over Amerika ................................................................................................................................ 115
Genres ....................................................................................................................................................... 115
Drukkers .................................................................................................................................................... 115
Opstand, Las Casas en Spanje ............................................................................................... 116
Kannibalen .......................................................................................................................... 116
Voorbeeld kannibalenverhaal ................................................................................................................... 116
Wilde menseneters ................................................................................................................................... 117
4: De Ottomaanse wereld, 1500-1606 (vrede van Zsitvatorok)....................................... 117
, Habsburgs-Turkse betrekkingen ........................................................................................... 117
Habsburgs-Ottomaanse grenzen .............................................................................................................. 117
Habsburgs-Ottomaanse verdragen ........................................................................................................... 118
Habsburgs-Ottomaanse Oorlogen ............................................................................................................ 118
Habsburgse diplomaten naar de Porte .................................................................................. 119
Habsburgse diplomatie ............................................................................................................................. 119
Ottomaanse culturele invloeden in Habsburgs Europa ............................................................................ 120
Liever Turk dan paus ............................................................................................................ 120
Ottomanen en de Opstand in de Nederlanden ......................................................................................... 120
5: Naar het Oosten: 1600-1700 ..................................................................................... 121
Republiek .................................................................................................................................................. 121
India en Zuidoost-Azië.......................................................................................................... 121
Verenigde Oostindische Compagnie ..................................................................................... 121
China ................................................................................................................................... 122
China en jezuïeten ..................................................................................................................................... 122
Japan ................................................................................................................................... 122
Japan in Katholiek Europa ......................................................................................................................... 123
Republiek in Japan .................................................................................................................................... 123
6: Afrika en Amerika, 1600-1700 ................................................................................... 123
Elmina, Brazilië, Suriname, Curaçao, Nieuw-Nederland ......................................................... 123
West-Indische Compagnie ........................................................................................................................ 123
Hollands Brazilië, 1625/1630-1654 ........................................................................................................... 124
Katholieke Habsburgse Nederlanders overzee ...................................................................... 124
Franciscanen in Amerika ........................................................................................................................... 125
Jezuïeten in de vier werelddelen .............................................................................................................. 125
Missies in Paraguay ................................................................................................................................... 125
7: Krimpende horizonten 1700-1800 ............................................................................. 126
Oostenrijkse Habsburgers en de wereld................................................................................ 126
Oostendse compagnie .............................................................................................................................. 126
Friedricht Romberg ................................................................................................................................... 127
VOC en WIC ......................................................................................................................... 127
VOC op Java............................................................................................................................................... 127
VOC en monopolies ................................................................................................................................... 127
8. Slavenhandel ............................................................................................................ 128
Afrikanen en slavenhandel ................................................................................................... 128
Slaven als categorie ................................................................................................................................... 128
Aanvoer slaafgemaakten uit West-Afrika ................................................................................................. 128
Slavenhandel en de Nederlanden ......................................................................................... 129
Suikerriet en Afrikaanse slaven in de 16e eeuw ....................................................................................... 129
VOC/ WIC .................................................................................................................................................. 129
9. Piraten op de Middellandse Zee, 1500-1800 .............................................................. 130
Piraten van alle horizonten .................................................................................................. 130
Een verdeelde Middelandse Zee: context ................................................................................................. 130
Moslim piraten .......................................................................................................................................... 131
Christelijke piraten .................................................................................................................................... 131
, Piraten hoofdmannen ............................................................................................................................... 131
Kaapvaart en piraterij ............................................................................................................................... 132
Slaven van Algiers en Tunis .................................................................................................. 132
Bruggeling Emmanuel de Aranda .............................................................................................................. 132
Vrijkoping van christelijke slaven .............................................................................................................. 133
, Nieuwe tijd – samenvatting
Hoofdstuk 0: Inleiding
Geografisch
-focus op Europa
-ook aandacht voor Europese overzeese expansie en kolonisatie in Amerika, Azië en W-Afr
Periodisering
=>geen eenduidig beginpunt
-1453: val Constantinopel, einde 100jarige oorlog, ‘ontdekking’ boekdrukkunst
-1492: ontdekking Amerika en einde Reconquista in Spanje
-1517: begin reformatie in Luthers Thesenanschlag
Een nieuw tijdperk?
<Historia Universalis (eind 17de E) door Cellarius (geleerden): drieledige indeling
-Historia Antiqua -> oudheid, oudere periodes, antieke beschavingen, ‘hoogtepunt’
-Historia Medii Aevi -> middenperiode (middeleeuwen), afdwaling hoogtepunt
-Historia Nova -> nieuwe tijd
=>men wist ‘dit is een nieuw tijdsvak, de staten en structuren die we nu hebben zijn
verschillend ivm die in het verleden’->in loop van NT: het de nieuwe tijd gaan noemen
->aanvang Historia Nova: 1517 bij de start van de reformatie
Grotere consensus over eindpunt
-1789: Franse revolutie
-Industriële revolutie (ook gelinkt aan imperialisme)
Nieuwe tijd of vroegmoderne periode (early modern)?
=>kwestie van smaak
Nieuwe tijd -> vooral nadruk op breuk ME
Vroegmoderne periode -> recentere benaming, waarbij we vanuit het heden naar het
verleden kijken, verlegt aandacht naar maatschappelijke veranderingen tss 1450-1800 die
de grondslag vormen voor hedendaagse sml
Hoofdstuk 1: De genese van het moderne Europa
1: Staatsvorming
Niet gewoon een centralisering van de macht, vaak: anders!
Politieke geschiedenis van vroegmodern Eur staat in teken van staatkundige ontwikkelingen
=>Afname van het aantal Europese staten
=>Schaalvergroting van de staten: gebieden aaneen voegen, vaak ten nadele van de
autonomie van andere staten
-kaart staten w eenvoudiger: ca 1450: 500tal staten/onafhankelijke politieke
eenheden, ca 1800: 100tal
, In eerste instantie: de grote Europese staten die hieraan gingen doen (Engeland, Fr, Spanje)
maar later ook landen uit de Europese ‘periferie’ (Pruisen, Rusland)
Frankrijk: voorbeeld van ‘snelle’ territoriale integratie
->situatie na de 100jarige oorlog: versnipperd territorium
-1477-1532: integratie via huwelijk, erfenis, dwang en verovering
-ca 1532: territorium grotendeels onder gezag van de kroon gebracht onder Frans I
(dus hij wel een soort centralisatie: richt regering op met staatssecretarissen)
-1552-1798: territoriale uitbreiding (vooral onder Lodewijk XIV)
Geen rechtlijnige (Polen) of uniforme ontwikkeling (Nederlanden (splitsing), Duitsland, Italië
(blijven gefragmenteerd))
Desintegratie van Polen: voorbeeld van niet-lineaire staatsvorming
-groot gebied met enorme impact, maar structureel zeer verdeeld
-ook: koning w verkozen en de adel kon een koning wegstemmen (via een veto)
-bij verkiezingsprocedures: andere landen proberen hun invloed te doen gelden
=>Poolse delingen, andere landen zullen gebieden afnemen/annexeren
->1772: 1ste P deling: Pruisen stukje ‘uitgeknipt’
->1793: 2de P deling: Pruisen+Rusland knippen er een stukje af
->1795: 3de P deling: einde Polen als politieke entiteit, pas 100+ jaar later
terug een poolse staat
2: Gestalten van de staat
Hoe verloopt staatsvorming? Waarom staatsvorming? => anders dan nu!
Vroegmoderne Europese staten geen natiestaten in huidige betekenis
=>voornamelijk dynastieke conglomeraten verworven door huwelijk, erfenis en oorlog
->dynastiek->bij troonafstand/overlijden: rechten+titels --> wettelijke erfgenaam
->conglomeraten->dynastieke staten zijn ‘samengestelde staten’
Samengestelde staten (composite state)
=staat bestaande uit meerdere territoria onder soevereiniteit van 1 heerser (mozaïek van
gebieden)
=>geen of weinig andere elementen die het geheel aan territoria samenhouden dan de
figuur van de vorst+diens dynastieke rechten, eenheid is te vinden in de persoon van de
vorst => personele unie
=>de onderscheiden territoria staan niet/nauwelijks met elkaar in verband, maar wel
allemaal in een relatie tov de vorst
2 types samengestelde staten:
-staten met aaneengesloten territorium: Engeland-Wales-Schotland, Castilië-Aragon, Polen-
Litouwen, Bourgondische Nederlanden
->Voorbeeld: Britten
-1536-1543: Wales geïncorporeerd bij Engeland via Acts of Union
-1541: personele unie Engeland-Ierland na verovering door Hendrik VIII
-1603: personele unie Engeland-Ierland-Schotland onder Jacob I
-1689-1702: personele unie Engeland-Schotland-Ierland en Nederland onder Willem
III (Jacob w van troon verwijderd, wouden geen katholiek op troon->WIII: protestant)