2024 -
2025
Overzicht van de
historische kritiek
SAMENVATTING
,DEEL 1: DE BRON, BOUWSTOF VOOR
DE KENNIS VAN HET VERLEDEN.
1. DE NOTIE BRON
1.1 BRONNEN BEWUSTE CREATIES?
Bronnen kunnen met opzet worden gecreëerd om een bepaald doel te bereiken of
per ongeluk/onbewust ontstaan. Deze laatste zijn tot stand gekomen zonder de
bedoeling te hebben dat ze ooit door anderen gelezen zouden worden. Deze
worden ook artefacten genoemd.
o Bewuste bronnen kunnen zowel objectief als subjectief relaas bieden en
zijn vaak bedoeld om tijdgenoten en latere historici iets voor te houden
o Onbewuste bronnen zijn in feite enkel bij het ontstaan ‘onschuldig’, maar
later kunnen ze perfect dienen als spoor van om het even wat. VB:
etensresten die door een archeoloog worden opgegraven in afvalputten
leren ons veel over wat er in een bepaalde periode gegeten werd, wat er
op het menu stond, aan welke voedselbestanddelen er overvloed en
gebrek was.
Interpretatieproblemen kunnen bijvoorbeeld ontstaan door verstoring in de
context of in het geval van secundaire depositie. Dat betekent dat een vondst
zich niet meer op dezelfde plaats bevindt als oorspronkelijk het geval was. VB: een
skelet dat elders wordt herbegraven.
Er zijn ook bronnen die ontstonden met een bepaalde intentie, maar voor
historica/literatuurwetenschappers een andere functie krijgen. Deze gevallen van
unwitting testimony (ongewilde getuigenis) worden toch soms vastgelegd.
Klassieker van de mediakritiek: manufacturing consent van Noam Chomsky. Hij is
vanaf de jaren 70-80 bezig met het aantonen van hoe nieuws gemanipuleerd
wordt in demografische landen. Hij toont aan dat de waarheid nooit zwart-wit is,
maar veel genuanceerder.
CASUS: DE RUSSISCHE AGRESSIE TEGEN OEKRAÏNE – HET BLOEDBAD
VAN BUCHA
Bucha is een stad in Oekraïne die in maart ’22 internationaal bekend werd na de
berichten over de wreedheden begaan tijdens de Russische bezetting.
Nadat de Russen zich uit de regio rond Kiev hadden teruggetrokken, kwamen
schokkende beelden en getuigenissen naar buiten van burgerslachtoffers. Velen
van hen waren geëxecuteerd, met de handen op de rug, wat wees op doelbewuste
moorden. Daarnaast werden ook lichamen gevonden die het gevolg waren van
bombardementen.
Deze gebeurtenis leidde tot internationale verontwaardiging en beschuldigingen
van oorlogsmisdaden tegen Rusland. Maar zij ontkenden de verantwoordelijkheid
en beweerde dat de gebeurtenissen ‘vervalsingen’ of ‘provocaties’ waren van
Oekraïne.
, De betrouwbare documenten die we kunnen gebruiken zijn rapporten van
internationale organisaties, als de VN. Bijvoorbeeld: satellietbeelden, video-
opnames, oogetuigenverslagen etc.
Getuigenissen van onafhankelijke bronnen worden vaak als betrouwbaar gezien.
Partijen in het conflict, Oekraïense en Russische partijen, hebben vaak belangen
om de waarheid te verdraaien of te manipuleren.
1.2 DE VORMEIGENSCHAPPEN: GESCHREVEN EN ONGESCHREVEN
BRONNEN
1.2.1 GESCHREVEN BRONNEN
Onderscheid tussen de verhalende of literaire teksten en egodocumenten, diplomatische
teksten en bronnen uit de administratieve teksten.
1) Verhalende of literaire teksten en egodocumenten
Verhalende of literaire teksten = alle teksten opgesteld in verhalende of
narratieve vorm VB: oude geschiedenisverhalen. Zij hebben als doel een bepaalde
inhoud over te brengen, een boodschap te doen overkomen.
o Ook fictieverhalen vallen onder deze categorie. VB: laatmiddeleeuwse
rederijkersgedichten of hedendaagse romans. Zij kunnen ook een
historische bron zijn, al zijn ze in de eerste plaats niet zo bedoeld.
Egodocumenten = bewust gecreëerd voor de auteur zelf, maar meestal ook voor
anderen. Ze onthullen en verhullen tegelijkertijd.
2) Diplomatische teksten
= teksten die een rechtssituatie vaststellen of een nieuwe rechtstoestand creëren
VB: een oorkonde. Dit is een tekst, voorzien van een waarmerk (zoals zegel of
handteken), die tot doel heeft een getuigenis af te leggen over een doorgaans
vooraf voltrokken rechtshandeling of over het bestaan van een rechtsfeit.
De primaire doelstelling is een bewijsstuk in rechte vormen bij eventuele
betwisting tussen de betrokken partijen.
De vorm van oorkonden is niet vrij, ze vertonen strikte en formele
vormeigenschappen die bepaald worden door de normen van het recht en de
traditie en dus wisselend zijn in tijd en ruimte.
3) Bronnen uit administratieve praktijk
= een ruime categorie die minder vormovereenkomsten vertoont dan oorkonden. Het zijn
de teksten die de schriftelijke neerslag vormen van de uitvoerende macht of van het
beheer van openbare of private administraties, ondernemingen of verenigingen. Die
verschillende types bronnen van de economische, sociale, politieke, financiële of
gerechtelijke praktijk brengen verslag uit over een opdracht, over vergaderingen, over
, zakenbeleid of ze geven een overzicht van de bezitsstructuur, van de fiscale structuur,
van de sociale structuur, van de politieke structuur.
Voorbeelden: boekhouding, ambassaderapporten, stadsrekeningen etc.
1.2.2 ONGESCHREVEN BRONNEN
Deze categorie wordt onderverdeeld in materiële voorwerpen en orale tradities
1) Materiële voorwerpen
Archeologische bronnen = alle materiële voorwerpen die een spoor zijn van
menselijke activiteit in het verleden. VB: dagelijkse gebruiksvoorwerpen, graven,
woningen, wegen etc.
Overblijfselen
Munten
Manueel vervaardigde afbeeldingen = schilderijen en tekeningen
Mechanisch vervaardigde afbeeldingen = foto’s en films
2) Orale tradities
= mondelinge overleveringen uit verschillende periodes, die in alle werelddelen
voorkomen. Het zijn de oudste literaire praktijken.
Interviews
Liederen
o Vaak gaat het om teksten met verschillende auteurs, dichters en/of
zangers
o VB: Griots die zingen over Afrikaanse rijken – worden vandaag nog
doorgegeven.
2. HET ONDERSCHEID TUSSEN BRON EN HISTORISCH WERK
Een bron = een voorwerp of getuigenis uit of over het verleden waarop de
historica steunt om een beeld over datzelfde verleden te creëren. Het levert ons
na een kritische analyse een bewijs voor het voorkomen van een gebeurtenis.
Een (historisch) werk = het resultaat van het geschiedkundige onderzoek. Het
is de bewijsvoering over een gebeurtenis, een ‘lezing’ door een historicus die niet
noodzakelijk de enige of laatste lezing hoeft te zijn.
Onderscheid tussen primaire en secundaire informatie
o Primaire informatie = directe informatie, zoals brieven en kronieken
waarin tijdgenoten meedelen wat ze lezen. Deze informatie is erg schaars.
o Secundaire informatie = inventarissen van bibliotheken en testamenten.
Deze bieden minder zekerheid omdat de historicussen werken met
deductie.
De grens tussen een bron en een historisch werk is niet steeds duidelijk te
trekken
o Duidelijke bronnen: vuurwapens of een middeleeuwse schenkingsoorkonde
o Randgevallen: memoires van staatsliederen, want ze geven als
egodocumenten een subjectieve getuigenis over de eigen tijd, maar
schrijven zich op die manier ook zelf een historisch werk.
Het behoort tot de fundamentele deontologie van een wetenschapper en
journalist dat zij in hun studies steeds duidelijk het onderscheid aangeven tussen
