Geschiedenis van het Publiekrecht
De rechtstaat
Hoofdstuk 1: De overhaaste triomftocht van het westerse constitutionele
model
Belangrijkste historische gebeurtenissen
1945 Einde van de tweede wereldoorlog
Conferenties van Jalta en Potsdam
Oprichting van de Organisatie van de Verenigde Naties
1947 Trumandoctrine: begin van de koude oorlog
1949 Oprichting van de NAVO, de Bondsrepubliek Duitsland, de Duitse
Democratische Republiek en de Raad van Europa
1951 Oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal
1955 Oprichting van het Warschaupact
1957 Oprichting van de Europese Gemeenschappen
1961 Bouw van de Berlijnse Muur
1975 Conferentie voor Veiligheid en samenwerking in Europa in
Helsinki
1985 Aantreden van Michail Gorbatsjov
1989 Val van de Berlijnse Muur
1990 Conferentie van Kopenhagen
Eenmaking van Duitsland
Charter voor een Nieuw Europa
Belangrijkste historische figuren
Thomas Nam in 1990 voor de Amerikaanse delegatie deel
Buergenthal aan de Conferentie van Kopenhagen, waar hij de pen
hield van het slotdocument over democratie,
rechtstaat en mensenrechten. Dit legde de basis
voor het Charter voor een Nieuw Europa.
George H.W Bush President van de VS van 1989-1993
Michail Politieke en economische hervormingen in de Sovjet-
Gorbatsjov Unie (Glasnost en Perestroika)
François President van Frankrijk. Na aarzeling steunde hij de
Mitterrand Duitse eenmaking in ruil voor een monetaire eenheid
in Europa.
Helmut Kohl Kanselier van de BRD. Hij was samen met Bush de
architect van de snelle Duitse éénmaking, waarbij de
BRD zich uitbreidde tot wat voordien DDR was.
Margaret Leider in het Verenigd Koninkrijk. Was tegen de
Thatcher Duitse éénmaking, maar werkte loyaal mee met de
1
, VS.
Begrippen
Het recht op - Externe zelfbeschikking: het recht
zelfbeschikking van een volk om een eigen staat te
vormen
- Interne zelfbeschikking:
Visie Westen: het recht van het volk
om binnen de staat de regering te
kiezen (democratie, geregeld vrije
verkiezingen)
Visie communistische wereld: het
recht van het volk om de eigen
regeringsvorm te kiezen, maar
eenmaal communist bleef men
communist (Marx en Lenin)
Privaatrecht en - Privaatrecht: regelt de verhoudingen
publiekrecht tussen onderdanen onderling
- Publiekrecht: regelt onderlinge
verhoudingen tussen overheidsorganen
en de verhoudingen tussen
overheidsorganen en onderdanen
Constitutioneel recht Het belangrijkste onderdeel van het
publiekrecht. Als regels een afzonderlijke
rechtstak vormen, spreekt men over
constitutionele rechten.
Constitutie Geheel van regels die de organisatie en
werking van de overheid binnen een politieke
gemeenschap bepalen
Externe en interne - Externe soevereiniteit: de
soevereiniteit afwezigheid van enige hoger gezag
boven de staat (onafhankelijkheid)
- Interne soevereiniteit: Binnen de
staat is er een soevereine macht die de
bron is van alle openbare macht
Nationaal en - Nationaal recht: het recht van een
internationaal recht politieke gemeenschap
- Internationaal recht: het recht dat de
verhoudingen tussen staten onderling
regelt
Rechtsmacht Macht die de overheid, of instelling die deel
uitmaakt van de overheid, heeft over het
recht
2
,Belangrijke leerstukken
1. De vier pijlers van het westers constitutioneel model en de
betekenissen van rechtstaat, democratie, grond- en
mensenrechten
De vier pijlers: representatieve democratie, rechtsstaat, grondrechten en
vrije markteconomie
Rechtstaat: De staat is gebaseerd op het recht, zowel burgers als
overheid zijn daar ook aan onderworpen
Democratie: Gebaseerd op de wil van het volk (volkssoevereiniteit). Er
zijn twee soorten democratieën.
- Indirecte democratie: volk duidt via verkiezingen
volksvertegenwoordigers aan (België)
- Directe democratie: burgers oefenen rechtstreeks hun macht uit via
wetgevingsprocedure (Zwitserland)
Grond- of mensenrechten: vinden hun wortels in het natuurrecht. Elk
individu heeft natuurlijke en onvervreemdbare rechten. Deze worden niet
gecreëerd door de staat. Na de Amerikaanse en Franse revolutie worden
deze rechten verankerd in de grondwet (grondrechten), na de tweede
wereldoorlog kiezen de overwinnaars voor een internationale bescherming
van de mensenrechten.
2. De historische betekenis van het Charter voor een Nieuw Europa
en het einde van de Koude Oorlog voor de constitutionele
geschiedenis van Europa
Dit betekende de feitelijke overwinning van het westers constitutioneel
model op het communistische model als enig werkzaam model. Dit was
ook het expliciete einde van de Koude Oorlog. Het zet de voorwaarden uit
voor een nieuw Europa (zie hierboven). Alle Europese landen (+VS en
Canada) hebben het moreel recht elkaar aan te spreken tot naleving van
dit model.
3. De tegengestelde visies van het Westen en de Sovjet-Unie op de
constitutionele toekomst van Europa aan het einde van de Koude
Oorlog
Westen: ‘Europe whole and free.’ van Bush. Hiermee bedoelt hij dat
Europa enkel 1 kan zijn, als alle andere landen democratisch zijn.
3
,Sovjet-Unie: Gorbatsjov wou eerder een Gemeenschappelijk Europees
Huis als toekomst van Europa. Hierbij was de Sovjet-Unie integraal deel
van Europa en was er een vreedzame samenwerking tussen soevereine
staten met verschillende socio-economische systemen. Bovendien pleitte
Gorbatsjov voor de afschaffing van de NAVO en het Warschaupact.
4. De verschillende visies op democratie en zelfbeschikkingsrecht
Externe zelfbeschikking betekent het recht van een volk om een eigen
staat te vormen. De visie hierop van het westen en de Sovjet-Unie waren
dezelfde.
Over de interne zelfbeschikking was er geen eensgezindheid:
Visie Westen: het recht van het volk om binnen de staat de
regering te kiezen (democratie, geregeld vrije verkiezingen)
Visie communistische wereld: het recht van het volk om de eigen
regeringsvorm te kiezen, maar eenmaal communist bleef men
communist (Marx en Lenin)
Gorbatsjov wou bovendien eerst een transformatie van Europa
(Gemeenschappelijk Europees Huis) vooraleer hij wou spreken over een
Duitse éénmaking. Bush en Kohl daarentegen zagen de éénmaking van
Duitsland als sleutel tot de bevrijding van Centraal-Europa van de Sovjet
onderdrukking.
5. De rol van de Duitse eenmaking in de transformatie van de
Europese constitutionele orde aan het einde van de Koude Oorlog
Kohl kreeg zijn zin voor een snelle eenmaking van Duitsland. Hij stond voor
de opname van de DDR in de BRD. De DDR zou zo het economisch model
van de BRD overnemen: de vrije markteconomie. Door de eenmaking van
Duitsland werd de monetaire eenheid in Europa in versnelling mogelijk
gemaakt door de afspraak tussen Kohl en Mitterand. Mitterand was eerst
tegen een eenmaking van Duitsland, doordat hij schrik had van een te
sterk eengemaakt Duitsland. Toch was hij bereid zijn steun te geven, in ruil
voor een akkoord over versnelde Europese integratie.
Er zijn drie factoren die bijdroegen tot een snelle Duitse eenmaking
1. Alliantie tussen Bush en Kohl: VS zou een snelle Duitse eenmaking
steunen, op voorwaarde dat Duitsland binnen de NAVO en de
Europese Gemeenschap zou blijven
4
, 2. Compromis tussen Kohl en Mitterand
3. Toenemende zwakte van Gorbatsjov
6. De begrippen staat en soevereiniteit
- Staat: een hiërarchische, politieke organisatie die gezag uitoefent
over een land
- Soevereiniteit: Betekent letterlijk ‘de hoogste rechtsmacht’
Interne soevereiniteit: Binnen de staat is er een soevereine macht
die de bron is van alle openbare macht
Externe soevereiniteit: de afwezigheid van enige hoger gezag
boven de staat (onafhankelijkheid)
- Soevereine staat: Het Montevideo Verdrag somt vier voorwaarden op
om over een staat te kunnen spreken. De staat moet beschikken
over: een permanente bevolking, welomschreven grondgebied, een
bestuur en bekwaamheid om betrekkingen met andere landen aan
te gaan (erkenning door andere staten)
7. De verschillende categorieën van internationaal recht
De term internationaal recht werd door Jeremy Bentham geïntroduceerd in
de 18e eeuw, als een alternatief voor het oudere ius gentium of
volkenrecht. De verschillende categorieën van internationaal recht zijn de
volgende:
1. Internationaal (publiek)recht van Bentham: recht dat de verhouding
tussen staten regelt
2. Transnationaal recht van Jessup: recht van internationale oorsprong
dat het recht van burgers dat verhouding tussen burgers van diverse
staten regelt
3. Universeel of gemeenschappelijk recht
8. De traditionele en moderne opvattingen over rechtsmacht en over
de verhouding tussen overheid en recht, met de diverse
mechanismen om de overheid via recht in te perken
- Traditionele opvatting: De heerser is de bewaker van de
bestaande rechtsorde. Hij heeft niet de bevoegdheid om nieuw recht
te creëren of het bestaande recht te veranderen. Hij moet het
bestaande recht handhaven. Het recht is geen uitdrukking van de wil
van de overheid en wordt ook niet door de overheid tot stand
gebracht. Het is een objectief gegeven dat aan de subjectieve wil
van de overheid ontsnapt. In deze opvatting zijn de bronnen van het
recht: goddelijk recht, natuurrecht en/of gewoonterecht
- Moderne opvatting: de overheid of heerser kan het recht
veranderen of nieuw recht invoeren via wetgeving. De overheid is
5
, zelf ook gebonden aan het recht. Binnen deze opvatting bestaan
rechtspositivisten. Zij verwierpen het bestaan, of althans de
kenbaarheid van het natuurrecht. Vele rechtspositivisten
reduceerden deze rechtsopvatting tot overheidsgezag. In
continentaal Europa werd de rechtsopvatting gereduceerd tot
wetgeving, wat wetspositivisme is.
- Diverse mechanismen om de overheidsmacht in te perken:
= constitutionalisme
1. Bescherming van grond- en mensenrechten (zie 1.)
2. Scheiding der machten: functionele taakverdeling en checks and
balances (machten die samenwerken, elkaar inperken en in
evenwicht houden)
3. Representatieve democratie: het volk duidt via verkiezingen
volksvertegenwoordigers aan die beslissingen in naam en wil van
het volk nemen
4. Vrije markteconomie
Hoofdstuk 2: De crisis van de respublica Chirstiana en de opkomst van
de soevereine staat (1492-1660)
Belangrijkste historische gebeurtenissen
476-1000 Vroege middeleeuwen
1000- Late middeleeuwen
1492
1492- Nieuwe tijd
1775
476 Val van het West-Romeinse Rijk
800 Keizerskroning van Karel de Grote
843 Verdrag van Verdun
962 Keizerskroning van Otto de Grote
1073- Gregoriaanse Hervorming onder Gregorius VII
1085
1453 Val van het Oost-Romeinse Rijk
1492 Einde van de reconquista met inname Granada
Eerste reis van Columbus naar Amerika
1493 Inter Caetera
1494 Verdrag van Tordesillas
1513 Requiremiento
1517 95 stellingen van Luther, begin van de Reformatie
1519 Karel V wordt tot keizer verkozen
6
