Veiligheid, Terrorisme en Mensenrechten 2024-2024
INHOUD
les 1 ........................................................................................................................................4
Inleiding ..............................................................................................................................4
Doelstellinge van het vak – veiligheid als semantisch sleepnet ..............................................4
Les 2: David Gerland................................................................................................................8
Even herhalen: les 1: in verband met sociogenese van de angst .............................................9
De twaals laatmoderne transformaties in de criminologie ................................................... 11
De (onhoudbare mythe) van de soevereine veiligheidsstaat ................................................. 13
Les 2 deel 2: David Garland.................................................................................................... 17
Aanpassingsstrategie vs ontkenningsstrategie .................................................................... 17
De twee criminologische ‘narratieven’ van de laatmoderniteit ............................................. 18
Enkele actuele illustraties aan wederzijden van het spectrum ............................................. 19
Les 2 deel 3: Lucia Zedner: “Too much security?”, International journal of the sociology of law
2003 ..................................................................................................................................... 21
De paradoxen van veiligheid als een omstreden beleidsoptie .............................................. 21
Zes veiligheidsparadoxen die evidentie veiligheid weerpsreken ........................................... 22
Paradox 1: Veiligheidszorg zegt risico’s te willen indijken maar veronderstelt juist het
voortduren van criminaliteit (eerste paradox) ...................................................................... 22
Paradox 2: de groei van private veiligheidszorg heeft het publieke strafrecht niet verkleind
maar juist vergroot ............................................................................................................. 23
Paradox 3: veilgheidszorg belooft een gerust geweten maar verhoogt juist de angst ............. 25
Paradox 4: veiligheid wordt aangeprezen alsuniversele waarde maar aardt bij stigmatisering
......................................................................................................................................... 27
Paradox 5: veiligheidszorg houdt vrijheid als wortel maar knaagt uitiendelijk aan burgerlijke
vrijheden ........................................................................................................................... 28
Paradox zes: veiligheid wordt in de markt gezet als “public good” maar is vijandig ten
opzichte van “the good society” ......................................................................................... 29
Voorbeelden meerkeuzevragen op het examen ................................................................... 30
Les 3: gezichtsherkenningstechnologie als bescherming van of bedreiging voor de
mensenrechten? – sofie Royer .............................................................................................. 31
Inleiding les ....................................................................................................................... 32
Inleiding ............................................................................................................................ 35
Algemeen....................................................................................................................... 37
Toepassingen ................................................................................................................. 38
Risico’s/bezwaren .......................................................................................................... 39
1
,Veiligheid, Terrorisme en Mensenrechten 2024-2024
EU-regulering:.................................................................................................................... 41
EU_Handvest ................................................................................................................. 41
AVG/GDPR ..................................................................................................................... 41
Politierichtlijn ................................................................................................................. 44
AI-verordening................................................................................................................ 48
EVRM: ............................................................................................................................... 57
Enkele proefprojecten in België: ......................................................................................... 59
Gezichtsherkenning in de luchthaven .............................................................................. 59
Het gebruik van ClearviewAI door de politie ..................................................................... 60
Variant: gedragsherkenningscamera’s: ............................................................................... 62
Gezichtsherkenning omzeilen?........................................................................................... 63
Les 4: Sheffler - Terrorisme .................................................................................................... 64
Inleiding ............................................................................................................................ 64
Even herhalen: strafrecht als een instrument van beheersing .............................................. 67
Korte geschiedenis en (poging tot) definitie van terrorisme (niet te kennen) .......................... 68
Eerste deel: angst wordt centraal gezet in de definitie van terrorisme ................................... 74
Tweede deel: ..................................................................................................................... 78
Voorbeelden van meerkeuzevragen op het examen in januari .............................................. 84
Les 5: Christophe Busch ........................................................................................................ 85
Inleiding ............................................................................................................................ 85
Herkenbare daderwereld – onherkenbare slachtofferwereld ............................................... 86
Vier logica’s die Auschwitz maken wat het is ....................................................................... 87
De fotoalbums: een andere kijk .......................................................................................... 89
De complexe berechting van collectief geweld .................................................................... 91
Verschillende paradigma’s: hoe we kwaad bekijken ............................................................ 96
EERSTE PARADIGMA: KWAAD ALS DEMONITEIT. ............................................................ 96
TWEEDE PARADIGMA: KWAAD ALS BANALITEIT ............................................................. 97
DERDE PARADIGMA: KWAAD ALS COMPLEXITEIT........................................................... 98
Slot ................................................................................................................................. 102
Les 6: De ethiek van mensenrechten (toegspitst op oorlog in Gaza) ....................................... 103
Inleiding .......................................................................................................................... 103
Hannah Arendt: mensenrechten....................................................................................... 104
les 7: het folterverbod .......................................................................................................... 117
vooraf: het folterverbod in nationaal en internationaal recht .............................................. 122
2
,Veiligheid, Terrorisme en Mensenrechten 2024-2024
“wreedheid” in de geschiedenis van de (westerse) filosofie ............................................... 126
Foltering – de vijf voornaamste rechtvaardigingsgronden ................................................... 128
voorbeelden van meerkeuzevragen op het examen in januari............................................. 133
3
,Veiligheid, Terrorisme en Mensenrechten 2024-2024
VEILIGHEID TERRORISME EN
MENSENRECHTEN
LES 1
INLEIDING
Examen: 20 meerkeuzevragen
- 3 tot 4 vragen voor de eerste 4 teksten
- 1 vraag per gastcollege
Verhoogde cesuur: 12/20 = 10/20
DOELSTELLINGE VAN HET VAK – VEILIGHEID ALS SEMANTISCH SLEEPNET
PowerPoint
• Veiligheid als semantisch sleepnet voor voetlicht krijgen - google ‘9/11’ en je krijgt 13x zo veel
hits als voor ‘Auschwitz'
• Tegenwerken van intuïtie – betekenishorizon verbreden – zelfstandig nadenken – zorgen maken
om het maken van zorgen & hun consequenties (voorbeelden: houten vorkjes, ‘veilige hechting
tijdens eerste duizend dagen’, ’sensitivity readers’, enz)
• Trigger warning (!) – veiligheid is controversieel thema – debat wordt vaak in identitaire
verwoordingen gevoerd – zo zou veiligheid een ’rechts’ thema (hard doorpakken) zijn en ‘laisser
faire laisser passer’ een ‘links’ axioma (elke vorm van geweld heeft zijn oorsprong in een vorm
van deprivatie)
• We gaan op nuchtere wijze een aantal wetenschappelijke artikels bespreken in de les
Los van levensbeschouwing is veiligheid nog steeds een controversieel thema. Mensen die zich
eerder identificeren als links – alles kan en alles mag – tegenover de rechtse mensen die eerder
hard willen aanpakken.
4
,Veiligheid, Terrorisme en Mensenrechten 2024-2024
PowerPoint
• De democratische rechtsstaat is geen links of rechts
concept, wel een beschavingsinstrument
• Vlaams Belang scoort bij meest recente verkiezingen
het slechtst op voorstellen die passen in de krijtlijnen van een
democratische rechtsstaat (op de voet gevolgd door N-VA)
• Linkse partijen doen het in het algemeen beter –
Groen kleurt het meest groen
• Dat betekent niet dat we in de cursus op
extreemrechts gaan bashen
• Wel is het een feit dat mensen die op extreemrechts
stemmen in feite stemmen voor de afbouw van
rechtsbescherming
De democratische rechtsstaat is geen links of rechts instrument, wel een
beschavingsinstrument.
De orde van de Vlaamse balie heeft onderzocht hoe de partijen in aanloop na de
verkiezingen van 9 juni, tegenover de kernconcepten staan. Ze hebben ondervonden dat
partijen die eerder rechts op het spectrum zitten meer indruisen tegen de grondwet.
Denk aan het indruisen van chemische castratie van Vlaams Belang. Denk aan
volksberoep van NVA.
Juristen denken vaak: wat is hier het beschermende, hoe kunnen we potentiële daders van
misdrijven in bescherming nemen. Criminologen denken meer aan het beschermen van de
samenleven. Zij gaan meer het slachtoffer beschermen.
Moeilijke balans tussen instrumentaliteit (doorpakken op mensen die de wet met de voeten
treden). Langs de andere kant, bescherming van verdachte in zo’n strafrechtelijk traject.
5
,Veiligheid, Terrorisme en Mensenrechten 2024-2024
PowerPoint
• Deze cursus gaat over publieke veiligheid = de manier waarop een staat maatschappelijke
ordening tracht te bewerkstelligen – afdracht van publieke veiligheid aan private actoren komt
vaak voor (maar de uitwerking ervan is voor een andere cursus)
• Hang naar veiligheid voorbije drie decennia fors toegenomen – subjectieve veiligheid daalt
terwijl objectieve veiligheid in aanzienlijke mate piekt (les 1 en 2)
• Terrorisme draagt het risico van overschatting in zich – ’terror’ = extreme angst (zie les 4)
• Veiligheidsindustrie (publiek & privaat) heeft er alle belang bij om de dreiging en angst te
bestendigen (zie les 2)
• Repressie van andersgezinden stuit op minder (internationaal) protest als die geframed wordt
als strijd tegen terroristen (zie les 6) – voor democratische overheden is het moeilijk om terug
te keren op gezette schreden – grote kans op gezichtsverlies (zie les 8) – wel “morele kosten”
van schandalen als Guantanamo bay en Gaza (zie les 7)
De cursus gaat over publieke veiligheid. Manier waarop een staat, maatschappelijke ordening
tracht te bewerkstelligen. Een van de dingen die we gaan zien is dat de behoefte aan de voorbije
decennia fors is toegenomen. Wat opvalt is dat de wereld er objectief veiliger op is geworden,
maar toch blijkt uit alle onderzoeken dat subjectieve veiligheid is gekelderd de voorbije
decennia.
Vb: straatverlichting in de publieke ruimte. Waar moet licht w geplaatst opdat mensen
zich subjectief veilig zouden voelen.
PowerPoint
• Bevangenheid door veiligheid is een tamelijk recent fenomeen – verschillende
verklaringen en kijkhoeken zijn mogelijk
• Cultuurfilosofische verklaring
• Cultuursociologische verklaring
• Etymologische verklaring
• Rechtsfilosofische verklaring
• Slotsom = discussie over de uitgangspunten over veiligheidszorg beweegt zich altijd
op een continuüm
Instrumentaliteit en rechtsbescherming
6
,Veiligheid, Terrorisme en Mensenrechten 2024-2024
Bevangenheid door veiligheid is een tamelijk recent fenomeen – verschillende verklaringen en
kijkhoeken zijn mogelijk
- Cultuurfilosofische verklaring: luidt dat onze mpij de voorbije eeuwen in hoge mate is
geëvolueerd naar een mpij waarin alles (onze leefomstandigheden, de dingen die ons
omringen,…) artefacten zijn geworden. Een mpij waarin alles is gepland en/of w
1
(her)aangelegd (we vinden heel weinig natuurlijke hulpbronnen in deze mpij).
o Al onze levensomstandigheden zijn handelingsresultaten geworden. STEL dat er iets
mis gaat vb: een brug die naar beneden stort en er is schade, zowel aan de
lichamelijke integriteit van de personen die eronder stonden als aan het
maatschappelijk weefsel (vb: mensen die in shock zijn, mensen die de brug niet
meer kunnen gebruiken)
Als dat gebeurd dan accepteren wij dat minder dan vroeger omdat wat er ons
omringd zijn dingen die wij zelf hebben voortgebracht. Als deze artefacten op
een of andere manier niet werken zijn wij er niet oké mee. Tegenover vroeger dan
ging het meer over natuurlijke lotsbeschikkingen (vb: aardbeving, virussen, etc,…)
▪ Vb: corona: ja dat is iets natuurlijks maar ook iets menselijk door bv het
toenemende vliegverkeer
o Alle dingen die we hebben voortgebracht hebben ook een negatief effect
▪ vb: internet: we kunnen elkaar sneller spreken maar er is een erosie tussen
de verbinding van mensen. Je kan niet met elkaar op café gaan via het
internet
▪ Vliegen: sneller op een andere plaats maar ook slecht voor onze planeet.
o We accepteren schade veel minder. Als er schade is dan vragen we sneller ‘wie is
verantwoordelijk voor deze schade
- Cultuursociologische verklaring: Hier wordt gesproken van een moderniseringsproces.
Dat het steeds beter en beter gaat met veiligheid en dat mensen zich ook steeds veiliger
voelen. (Norbert Elias)
o = een proces van na de gewelddadige middeleeuwen. Proces van in de 19de 20ste
eeuw waarin het altijd maar beter gaat met ons en de mpij.
o Moderniseringsproces brengt centralisering van staatsgezag met zich mee. Het
ontstaan van sterke gecentraliseerde staten. (met geweldsmonopolie het centraal
machtsapparaat)
▪ Vb: in de middeleeuwen werden mensen gewoon dood geklopt, heft in eigen
handen. Nu doet de politie dat.
- Etymologische verklaring: begrip veilig komt van het Nederlandse fehlig. (= beschermt).
o Oorspronkelijk was het een horizontale bescherming. (De Horige werkte toen voor
een Heer. Nu gaan we ervan uit dat iedereen beschermt wordt door een centraal
machtsapparaat dat in principe blind is.
- Rechtsfilosofische verklaring: Rousseau (sociale contractdenker) zegt dat we mensen
moeten dwingen om vrij te denken.
1
W = wordt/worden
7
,Veiligheid, Terrorisme en Mensenrechten 2024-2024
Slotsom = discussie over de uitgangspunten over veiligheidszorg beweegt zich altijd op een
continuüm --→ Instrumentaliteit en rechtsbescherming
LES 2: DAVID GERLAND
Intermezzo over zwangerschap/abortus: Als je als staat zegt dat je niet wilt dat
vrouwen de zwangerschap afbreekt. Dan gebruik de staat het lichaam van de vrouw voor
bepaalde doeleinden. Dat is wat landen op vlak van terrorisme ook vaak. Als jij als
staat/politieman informatie wilt sprokkelen rond een terroristische aanslag waarvan jij
weet dat die zal gaan pplaatsvinden. En je vat iemand, ondervraagt die, dan staat de
politieman voor ene keuze: ga ik hard aanpakken of ga ik de eerlijke procesnormen
volgen (ookal weet je bijna zeker dat hij een aanslag gaat plegen)
Dit doet reflecteren over ‘hoeveel veiligheid is genoeg’, hoe pas ik
veiligheidspraktijken in de praktijk toe.
Baby Hitler: vermoord je hem of laat je hem leven? Is eigenlijk hetzelfde bij terroristen.
Pak je het van in het begin hard aan of…
Terroristen hebben zowel primaire als secundaire slachtoffers. Zij zorgen voor
slachtoffers met als doel om ons angst aan te jagen als mpij. De primaire slachtoffers
zijn niet het belangrijkste, de secundaire slachtoffers wel!
Primaire: de mensen die daadwerkelijk worden vermoord, in het ziekenhuis
belanden
Secundaire: de rest van de mpij die angst ondervinden. Een klimaat van angst
Clearview: een gezichtsherkenningsapp die informatie over een persoon geeft.
(Amerikaans bedrijf). Doet dit met toepassing van sociale media.
OOK de politie gebruikt zo’n software! Zeer gevaarlijk eigenlijk. De technologie is
er. Vraag is in hoeverre is dit ethisch verantwoord?
---------------- dit gaat allemaal over college van volgende week.
Criminologie van dagelijks leven en criminologie van de ander wordt vandaag besproken.
Aanpassingsstrategie en de ontkenningsstrategie = essentie van de tekst wat je moet
onthouden van de tekst
Intermezzo seks en veiligheid: we vinden seks fijn, gevolg ervan is dat we er nooit genoeg van
kunnen hebben. We willen altijd maar meer seks. Zelfde voor veiligheid. We vinden altijd maar
nieuwe en meer instrumenten voor veiligheid.
Je zou kunnen redeneren dat alles wat bijdraagt aan veiligheid je zou moeten willen. Maar vanuit
seksuele beleving weet je ook dat je niet dag na dag enkel bezig kunt zijn met seks. Zelfde voor
veiligheid (er zijn constitutionele kaders, eerlijke procesnormen etc). Privaatrechtelijk is dit
allemaal niet zo eenvoudig.
8
,Veiligheid, Terrorisme en Mensenrechten 2024-2024
EVEN HERHALEN: LES 1: IN VERBAND MET SOCIOGENESE VAN DE ANGST
Er is een discussie rond veiligheid. Sommigen vinden dat we ons altijd veilig moeten voelen
omdat vanuit historisch standpunt het altijd beter gaat met veiligheid. Langs de andere kant zijn
er mensen die zeggen dat de objectieve veiligheid erop vooruitgaat MAAR onze subjectieve
veiligheid (ons gevoel van veilig zijn) er niet op vooruit gaat.
Etymologische verklaring: veiligheid komt van Fehlig (beschermt) de evolutie hierin is van
privaatrechtelijk (tussen heer en horige) naar een publiekrechtelijke bescherming gegaan.
Waarbij dat de staat bescherming geeft aan burgers (=geweldsmonopolie)
= De staat geeft bescherming aan burgers en kijkt toe op normconform gedrag en
bestraft als iemand uit e bocht gaat.
Mensen staan een stuk van hun vrijheid af (de vrijheid om zelf wraak te nemen) en in ruil krijgen
ze een stuk veiligheid van de staat. De verhoudingen zijn niet meer privaat maar
publiekrechtelijk.
Vanaf de Verlichting heeft de veiligheidszorg een tweeledig karakter. Aan de ene kant
instrumentaliteit en langs de andere kant mag de overheid niet uit de bocht gaan. (staat is
gebonden aan constitutionele normen) In dit proces zitten ook beschermingsinstrumenten
(rechtsbescherming).
Doorheen de geschiedenis zien we een pendelbeweging waar de balans soms doorslaat naar
het vangen van boeven (vb na 9/11). Dit slaat ook steeds meer en meer door in ons dagelijks
leven. De andere kant van de pendelbeweging zijn de mensenrechten. (na de 2de wereldoorlog).
Een pendelbeweging tussen rechtsbescherming en instrumentaliteit.
Die pendelbeweging zit ook in het EVRM. De mensenrechten hebben 2 functies. Een
schildfunctie en een zwaardfunctie.
- Schildfunctie: de mensenrechten beschermen tegen overheden die te zwaar willen
doorpakken op bepaalde rechten. Vb: vrijheid van meningsuiting tegenover een gerechtelijk
betogingsverbod.
o Vb: kan je een huiszoeking doen om een schilderij terug te vinden? Nee dat kan enkel
op grond van artikel 90ter sv. Het is een bepaling die je beschermt tegen overheden
die te diep in je constitutionele rechten willen raken.
- Zwaardfunctie: de positieve verplichtingen onder het mensenrechtenrecht. Dwz dat de
rechten die in het verdrag staan door een overheid ook geoperationaliseerd moeten worden.
Een overheid moet niet alleen een wetsbepaling maken maar ook de daders van die
misdrijven opsporen, vervolgen en doen bestraffen?
o Vb: er is een wet tegen mensenhandel maar die mensen moeten daadwerkelijk
bestraft worden. Het moet niet enkel in de wet zijn vastgesteld.
9
, Veiligheid, Terrorisme en Mensenrechten 2024-2024
Intermezzo les: wantrouw mensen die altijd gelukkig/slechtgezind zijn. Ten tweede probeer
vriendelijk te zijn tegen uw medemens maar ook tegen jezelf. Probeer een vriend te zijn van
jezelf. (Socrates zei dit). Iemand kan je hart breken en jij kan weglopen van die persoon. Maar
als jij degene bent die iemand anders’ hart breekt dan ga je er zelf mee moeten leven. J e bent
constant in gesprek met jezelf. Ook constant bezig met ethische gesprekken.
Als jij in de praktijk denkt dat is een verdachte die een terreur aanslag gaat plegen maar
naderhand is die persoon onschuldig maar jij hebt toch zwaar doorgepakt op die persoon. Ja die
zogezegde terrorist zal er op termijn wel van herstellen maar jij zal moeten leven met het feit dat
je misschien te zwaar hebt doorgepakt op die eigenlijk onschuldig is.
Als er iemand tegen je liegt dan kan je er wel van weglopen maar als jij liegt ben je voor
eeuwig een leugenaar.
Da laatste verklaring is dat we in een wereld zitten waarin alles wat ons omringd artefacten zijn
(voortbrengselen van menselijke innovatie). En als er hier iets fout gaat wordt eer veel sneller
met de vinger gewezen.
Vb: in de middeleeuwen kon iemand de straatlichten verduisteren door een koffietas
over de lantaarn te doen. Nu kan 1 hacker heel Europa in duisternis brengen.
Frank Furedi (socioloog): de angsten (=subjectieve onveiligheidsgeoel) is sociaal
geconditioneerd. Vb: angst voor God, angst voor werkloosheid etc… Angst veranderd ook
constant. De ene moment zijn we angstig voor een winkeldiefstal en het andere moment zijn we
angstig voor terroristische aanslagen.
Ulrich Beck (risicosocioloog) heeft een concept wereldrisicomaatschappij heeft ontworpen
(1986). Er is een hoge mate van techniciteit in onze mpij. WTC torens, kerncentrales etc. Maar
dit alles roept ook vormen van onveiligheid op. Vroeger werden dingen gezien als accident of
fiat. Nu niet meer, nu wordt er meer met de vinger gewezen.
10
