Inleiding
1. Politiek extreme tijden!
Er is nog nooit zo veel gewerkt. Steeds zijn er meer en meer mensen gaan werken en is onze
materieel aandeel gegroeid. Politiek zegt dat er nog moet groeien. Tina: there is no alternative: we
moeten de weg volgen die we nu lopen. Waarvoor dient die groei? Waarom moet er zoveel gearbeid
worden en deze arbeid wel zinvol? Er is geen enkele partij die het moderne concept van economie in
vraag stelt. Wat is groei? Onze cultuur is niets anders dan groei? Paradox: tussen groei van economie
en de groei van de natuur.
Ik meen dat we vandaag leven in een voortdurende holocaust? Het begrip holocaust verwijst klassiek
naar de massale moordpartij in onder andere Auschwitz en het woord is afgeleid van het Oudgriekse
holocauston, wat letterlijk ‘geheel verbrand’ betekent. Het woord staat voor het brengen van een
brandoffer voor de goden. De holocaust toont aan dat de natuur meer en meer onder druk komt te
staan. Niet alleen planten maar ook ons lichaam -> toename van burn-out. Waarom branden we ons
zelf zo op -> holocaust een brandoffer.
Ik stel me de volgende vraag: zijn onze extreme omstandigheden niet het gevolg van een brandoffer
aan één of andere god die zich diep in het hart van onze politiek nestelt? We noemen ons graag
modern, seculier en verlicht. Stellig poneren we dat we god aan de kant schoven en dat we rationeel
en wetenschappelijk in het leven staan. Ik heb mijn twijfels. Ik meen dat een oud klassiek
godsconcept onze politiek parten speelt. Ik meen dat onze huidige levensstijl in zich een soort
brandoffer draagt voor een miskende god. Op welke wijze zou het Westen zich in één of andere
omsluierde god funderen?
Terwijl de natuur een en al groei is en het zich spontaan moet ontwikkelen. De economische groei:
een soort offer gaat ten koste van de natuur. We moeten nog flexibeler worden en er moeten nog
meer auto’s zijn. Voorbeeld: kijk naar onze huizen ze liggen vol met materiaal mensen moeten
garages kopen om hun spullen in op te slagen. Vanwaar komt de drang naar steeds meet materiele
welstand die voor arbeid zorgt. Hoelang houden we dit vol? Wat missen we wat leidt ertoe dat we in
zo’n omstandigheden leven.
In het werk Voor een ander Europa stelt de Franse filosoof Balibar dat een politieke gemeenschap
slechts overleeft als ze haar grondslag steeds opnieuw leven inblaast. 1 Balibars stelling is tweeledig.
Ze stelt ten eerste de vraag naar de grondslag van een politieke gemeenschap. Hoe fundeert zich een
samenleving: in een openbaring, in een of ander natuurrecht, in wetenschappen, in het volk,…? Ten
tweede, die grondvraag staat niet los van de aard van de politieke gemeenschap. Het fundament van
een samenleving heeft een invloed op haar politieke normen, regels, cultuur,… en dit geldt voor elke
politieke gemeenschap, ongeacht de omvang. Stadstaten, natiestaten of relationele staten zoals de
Europese Unie,… de grond en de concrete politieke realiteit staan niet los van elkaar. Ik link Balibars
insteek met mijn vraag. Wat is het fundament van een moderne samenleving? Een moderne
samenleving is gefundeerd in de verlichting. Daarom is de moderne samenleving rationeel en
wetenschappelijk. Ook daarom is ze democratisch. Ze is wars van elke mythe. Werkelijk? In elk geval
stelt er zich toch een dwingende vraag. Waarom worden dan dergelijke extreme tijden mogelijk? Is
dit de wil van het volk? Zijn dergelijke omstandigheden wetenschappelijk en rationeel verantwoord?
1
,Sedert de moderne tijd wordt het politiek debat beheerst door de vraag naar arbeid en groei – en in
een bepaald perspectief kent die aanpak succes. Nog nooit werkten extreem zoveel mensen. Nog
nooit was ons BNP extreem zo hoog. Nog nooit werkten mensen per dag zoveel uur als vandaag.
Toch is onze samenleving in crisis. Vanaf het moment dat ik politiek bewust werd, ergens begin de
jaren ’80 van de vorige eeuw, zijn we in crisis. Dit is een vreemde paradox. Daarenboven, velen
menen dat de oplossing voor die crisis nog meer arbeid en nog meer groei is. Elke regering, zowel
van linkse alsook van rechtse signatuur, mikt op arbeid en groei. Economische groei is een moderne
evidentie. Economische groei is TINA, there is no alternative.
De hedendaagse politiek gaat dan ook vaak over de vraag wie de belastingen moet betalen, waarvoor
deze moeten dienen en dit alles gebeurt binnen het evidente raamwerk van de moderne groei-
economie. Het credo van de regering Michel I was: jobs, jobs, jobs! Ik ontken niet de verdiensten van
de moderne groei-economie. We leven langer. De armoede is in de voorbije honderd jaar nooit zo
laag geweest. Onze technische mogelijkheden zijn ongezien. En toch, ondanks dit succes leven we in
een crisis en die krijgt meer en meer het karakter van een holocaust. Ook wereld brandt − ook in
letterlijke zin. De wereld vertoont een diepe ecologische crisis. Hiermee toont zich nog een paradox.
De moderniteit staat voor één grote ‘groei’-economie… groei, groei en groei… maar die groei staat in
tegenspraak met de natuurlijke groei. Toch zegt de mainstream politiek: there is no alternative.
Vanwaar komt die tegenspraak? Verklaart dit het mogelijk en reëel worden van die extreme
omstandigheden? Ik kom terug op Balibars vraag. Een politieke gemeenschap overleeft niet als ze
niet de vraag naar haar grond stelt. Waarin grondt zich de moderne samenleving?
2. Groeien!
Het concept groei is heel belangrijk. Wat is groei? Hoe groeit een kind? Het groeit in de moederbuik
waar het veilig en warm is. Het kind wortelt zich in de buik van de moeder: latijn wortel: grond zich in
de moederbuik. Het kind krijgt alle fysieke en psychische voeding = de symbiose. Een kind ervaart in
de moederbuik geen tekort! Maar het kind heeft ook geenbewust zijn het stelt geen vraag over het
leven. Het leeft in een soort van paradijs. Het kind wordt geboren en de navelstreng wordt
doorgeknipt = symbiose wordt doorbroken => eerste ervaring van een tekort. Het kind komt los van
de moeder, het kind krijgt honger omdat het een tekort ervaart, een tekort aan voedsel. Dat tekort is
iets nieuws het is iets vreemds. Hoe leert dit kind om te gaan met dit tekort. Wat in die hunkering
gebeurt is merkwaardig. In de hunker ervaart het kind dat het dit tekort niet zelf kan opheffen. Het is een ander
die het kind voedt. Het is een andere die het de kans geeft om fysiek en psychisch te groeien. Tekort
betekend: frustratie, belemmering en pijn. De moeder neemt de zorg van het kind op haar en
koestert het. Ze geeft het kind psychische en fysieke voeding en neemt dat tekort weg. Het kind is
weer gelukkig en valt in slaap. Na enige tijd steekt de honger opnieuw de kop op waarmee de cyclus
zich herhaalt. Misschien is het leven van de mens de vraagt van hoe je leert omgaan met pijn,
frustratie, tekort en begrensing.
Het merkwaardige aan deze cyclus is de onbewuste wisselwerking tussen het kind en de andere. We
merken hoe ouders spontaan, maar elk in meer of mindere mate, lichamelijk en psychisch reageren
op het wenen van een kind. Dit speelt sterker bij pas bevallen moeders. Dit fenomeen is niet
onbelangrijk. Ik vind dit politiek relevant. Het trekken van ons lichaam toont hoe het opnemen van
zorg voor anderen een onderdeel is van onze natuur. Ik meen dat zorg een diepe natuurlijke of
ecologische categorie is. Tevens is ze in deze zin ook een politieke categorie – vandaar de ondertitel
van deze cursus. Ze is de basisverhouding tussen mensen tout court. In de zorg neemt een ouder het
,tekort bij het kind weg en op deze wijze ontstaat een sociale verhouding, een relatie tussen de ouder
en het kind.
Deze verhouding is politieke relevant en wel in de volgende zin. Hoe leren ouders of anderen een
kind met tekort omgaan? Wordt het kind geleerd dat we dit totaal kunnen wegwerken? Leert een
kind dat een leven zonder tekort mogelijk is? Ik vertaal het politiek. Wordt het kind een utopisch – en
dus zorgeloos of symbiotisch leven beloofd? Of leert het kind dat tekort een noodzakelijk element
van de realiteit is en dat we tot op zekere hoogte met dit tekort moeten leren leven? Dat ondanks
alle zorgen pijn, frustratie of begrenzing een stuk van het leven is en dat dit het leven niet zinloos
maakt? Wat wordt een kind geleerd? Wat is groeien? Is groeien leren dat de bomen tot in de hemel
groeien? Of is groeien leren omgaan met een leven als een verhaal van vallen en opstaan?
Wat is groei? Groei is toch moeilijk denkbaar zonder enige vorm van tekort. Groei staat voor
aangroeien, aankomen, aanrijpen, aanwassen, aanzwellen,… op één of andere manier staat het voor
het opnemen van iets dat men nog niet had, een tekort,… De grondvraag is de volgende: hoe meent
men dit tekort tot zich te kunnen nemen? Totalitair of relationeel – zoals ik dit woord definieerde in
mijn antropologisch werk De relationele mens. Kan je als mens volgroeien of blijf je kwetsbaar,
hongerig en uiteindelijk sterfelijk? En wat betekent dit politiek?
3. Het klassiek politiek antwoord op de vraag naar het tekort
Link met politiek:
Hoe gaat de politiek hier om met dat tekort. Ze beloven ons de tekorten op te vangen; maar zouden
we ze niet beter een plaats geven. Hoe gaan we zorgend omgaan met tekorten. Als je begrenst bent
pijn en frustratie ervaart dan betekend die begrenzing ook je eindigheid of de dood. De dood: de
moderne politieke stelsels eigenlijk beloofd dat we de dood gaan overwinnen door arbeid en
technologie. Is leven zonder de dood daadwerkelijk nodig? Of moeten we het ergens een plaats
geven. Het neoliberalisme en marxisme geloven erin dat we een paradijs kunnen maken zonder te
kort en de symbiose kunnen herstellen. Dit is de mythe dit is de moeilijkheid. De moderne
samenleving veronderstelt dat we de symbiose kunnen herstellen.
Wat is het grondconcept van het politiek.
Men zegt vaak: arbeid laat mensen participeren aan de samenleving. Wie niet arbeid valt er
uiteindelijk uit. Wie niet arbeid staat aan de kant van de samenleving. Arbeid betekend participeren.
Dit is vreemd want zorg is belangrijk in het groeien van de mens. Waarom is zorg dan niet het
belangrijkste. Waarom wordt men die niet werkt beschouwd als iemand die niet participeert. Hoe
komt het dan mensen die keuzes maken om zorg op te nemen als profiteurs worden bestempeld.
Voorbeeld: mannen en vrouwen langer zwangerschapsverlof-> meteen kritiek: het is economisch
niet haalbaar. We leven in een bepaald soort cultuur dat we denken dat door arbeid alles kan
opgelost worden.
Wat is dan groei?
Je hebt groei van arbeid – groei van zorg
Wat is relevante arbeid? Die leidt tot het groeien van de sml op een verantwoorde manier waarop
mensen er beter van worden. Onze manier van arbeid is niet goed. Arbeid en zorg zijn niet
, tegengestelden. We hebben een cultuur die raar omgaat met tijd. Eigenlijk is het leven niet te
controleren. Zelf op zorg plakt met een tijd.
Hoe gaat onze politiek aan met de vraag van een tekort?
Knoop: zorg, relaties en groei, …
1ste antwoord: het idealisme: god is een antwoord op het tekort. De dood is geen probleem. Na de
dood is er een grote verlossing hierna is de symbiose herstelt. Er is geen tekort na de dood, er is geen
pijn en geen frustratie. De symbiose wordt hier hersteld. Het probleem van ene tekort wordt hier
totaal opgelost.
2de antwoord: het materialisme: 2 politieke stelsels: neoliberalisme en het marxisme. We kunnen het
tekort oplossen met materie. Het tekort die mensen ervaren is en materieel probleem. Bv: als
mensen voldoende eten hebben en voldoende auto’s hebben voelen ze zich tevreden. Maar we
kunnen aantonen dat dit de dag van vandaag zo niet is. Ook zei menen het probleem van te kort
volledig op te lossen. Ze zijn eigenlijk alle twee. Een bepaalde vorm van het totalisme. De extremiteit
van onze cultuur heeft te maken met het totalitair karakter van de sml.
3de antwoord: rationalisme: we kunnen het probleem niet totaal oplossen. Te korten, frustratie de
dood moeten we in ons leven ene bepaalde plaats geven hoe moeilijk het ook is.
Wat is er constant van de overgang van de middeleeuwen naar de moderniteit (idealisme –
materialisme): het geloof dat je een tekort totaal kan oplossen. Het geloof in een paradijselijk leven.
Onze cultuur gelooft in de diepte dat we materieel en wetenschappelijk en via arbeid de symbiose
gaan kunnen oplossen.
We hebben gezien dat in een rationeel concept mensen geconfronteerd worden met een tekort.
Voedingstekorten, geborgenheid en liefde. De ouders proberen dir te kort op te vangen
Bepaalde politieke stelsels proberen dit tekort op een totale manier op te vangen. In deze politieke
stelsels: het neoliberale en het marxisme.
4. Het begrip zorg en onze leefwereld
Zorg verwijst naar een tekort. Zorg biedt een uitweg om met een te kort om te gaan. Zorg betekend
dat je de andere probeert te verzorgen en de ander zorg probeert te geven.
De relationele spanning tussen een verbondenheid (dat we samen iets delen) en verschil (dat we
onmogelijk in mekaar kunnen opgaan) keert hier terug. In die zin betekent een politiek zorgproces
dat beide politieke partners in de zorg relationeel van elkaar (on)afhankelijk zijn – en dit in
onderscheid met onze moderne politiek die steeds zoekt hoe we zowel moreel alsook materieel
onafhankelijk kunnen zijn. De moderne politiek vraagt om ons van de andere te onthechten. We
moeten de hechting waarin we opgroeiden ongedaan maken.
Ik wil onmiddellijk een moderne misvatting over relationele afhankelijkheid ontkrachten.
Zorgafhankelijkheid betekent niet dat we ons aan de andere moeten onderwerpen, dat we met de
ander totaal moeten samenvallen. De andere verhelpt mijn tekort slechts voor een deel, want noch
in de natuur, noch in de hemel, noch in de mens ligt een sleutel om mijn tekort totaal weg te werken.
Zoals reeds gesteld: in de zorg is de andere nooit totaal een doel op-zich, want ook ik zelf ben in die
zorg een doel – dit echter ook nooit totaal op-zich. In het geven voor de andere, als doel van mijn
handelen, ontstaat er ook ruimte om wat te nemen.
