Samenvatting Religie, zingeving en levensbeschouwing
HC1 Cognitieve, manipulatieve en zingevende interesse
• Doorheen dit vak:
o Rationalisme: je moet leven vanuit rationele principes
o Proffen gaan rationalisme bekritiseren en andere wegen wijzen
1.1 Leefwereld, wetenschap en redelijkheid
• Edmund Husserl (1859-1938)
o = Belangrijke filosoof
o Stroming: Fenomenologie
▪ Onderzoekt de structuur v ervaringen en bewustzijn
▪ Richt zich op hoe dingen aan ons verschijnen (de "fenomenen") in ons bewustzijn, los van
aannames of theorieën over de externe werkelijkheid.
▪ Kernpunten van de fenomenologie:
✓ Terug naar de dingen zelf: Fenomenologen proberen vooroordelen en aannames te
vermijden en richten zich op de ervaring zoals die zich voordoet.
✓ Intentionaliteit: Bewustzijn is altijd gericht op iets (bijvoorbeeld een object, gedachte of
gevoel).
✓ Epochè: Het "tussen haakjes zetten" van oordelen over de werkelijkheid om puur naar
de ervaring zelf te kijken.
• ‘Leefwereld’ (de wereld waarin wij leven) = intersubjectief, persoonlijk, betekenisvol ,…
o Betekenisvol: dingen die wij ontmoeten in onze leefwereld hebben betekenis voor ons, en verwijzen
naar personen
▪ Bv. stoelen = betekenisvolle dingen die er bv. voor kunnen zorgen dat mensen naast elkaar
kunnen gaan zitten
▪ Bv. computer = betekenisvol (niet enkel een object) omdat je kan communiceren met personen,
kan er les mee geven, …
• Wetenschap:
o Vertrekt van de leefwereld => alle wetenschappen vertrekken van zaken die een betekenis hebben
▪ Bv. psychologie vertrekt van het feit dat wij een mentaal leven / psyche / gedragingen hebben
▪ Bv. biologie vertrekt van het feit dat er levende en dode dingen bestaan
▪ Bv. dierkunde: dieren zijn in de eerste plaats betekenisvolle wezens
▪ Bv. rechtswetenschap: vertrekt van betekenisvolle feit dat er wetten bestaan in de wereld
o Maakt abstractie van de leefwereld
▪ => dingen niet bekijken als betekenisvolle dingen, maar als objecten (subject-object
verhouding). Ze kijken naar die objecten vanuit een zekere onpersoonlijke afstandelijkheid
o Is een ‘tijdelijke opschorting’ van de normale omgang met de leefwereld
▪ Afstandelijk kijken is slechts een tijdelijke opschorting van de normale, betekenisvolle relaties
o Keert terug naar de leefwereld
o Voorbeeld:
▪ Anatomie vertrekt van het betekenisvolle feit dat wij een lichaam hebben en dat dit lichaam uit
onderdelen bestaat
▪ Maakt abstractie van de leefwereld: bij anatomie gaat men lijken opensnijden => lichamen
worden bij anatomie (wetenschap) beschouwd als object dat ze afstandelijk en onpersoonlijk
gaat bestuderen
▪ Deze abstractie is tijdelijk: enkel binnen de anatomie is het opensnijden van lijken toegestaan en
“normaal”, daarbuiten is het strafbaar =>
▪ Nadien keer je terug naar de leefwereld: lichamen zijn terug betekenisvol, als je bv. na je les
anatomie een dode persoon vindt, ga je die niet opensnijden en bestuderen
1
, • In les video gezien als voorbeeld van vertrekt uit en terugkeer naar de leefwereld => begon van een meisje
op aarde, en zoomde steeds verder uit tot in het absurde, waarna er terug werd gegaan naar het meisje
o Filmpje: we gaan helemaal uitzoomen in het universum (onpersoonlijk, afstandelijk, …) => tijdelijke
opschorting van normale omgang met leefwereld => wnr we terug inzoomen op de mens is de tijdelijke
opschorting gedaan, en zijn we teruggekeerd naar de leefwereld => we zien het meisje van de video
weer als “mens”, niet als “materie”
o Dit is symbolisch voor hoe de wetenschap omgaat met alles
• Belangrijke vraag: de relatie van de wetenschap tot de leefwereld?
o Een meer ‘wetenschappelijke’ leefwereld?
▪ Bv. kijken naar uw medemens als een hoopje atomen
▪ Onze leefwereld is al meer wetenschappelijk geworden (bv. datingsites)
o Een autonome leefwereld?
▪ = alles heel persoonlijk en betekenisvol houden
• Redelijkheid en rationaliteit => waar moeten we de grens trekken bij de rationalisering van onze leefwereld?
o Bv. voorbeeld v ridicule rationalisering: medestudenten persoonlijkheidstest laten afnemen om te
kijken met wie je bevriend kunt zijn
▪ => = verdedigbaar vanuit rationeel, wetenschappelijk oogpunt
▪ MAAR is compleet van de pot gerukt vanuit het standpunt van onze leefwereld => je bent te
afstandelijk = ‘onredelijk’ (=/ ‘rationeel’: wetenschappelijk, zie infra)
1.2 De ‘zingevende’, ‘cognitieve’ en ‘manipulatieve’ interesses van de mens
• 3 ‘interesses’ van de mens (= ‘manieren om om te gaan met de werkelijkheid’, verlangens’, ‘manieren van
betrokken zijn’)
o Cognitief: kennis vergaren, meer weten
▪ Wetenschap en technologie hier het belangrijkst
▪ Maar ook banale dingen, bv. roddels, nieuwtjes, …
o Manipulatief: je wilt dingen veranderen, je probeert de wereld te organiseren zodat ze voldoet aan
jouw verlangens
▪ Bv. je hebt honger => je gaat naar de bakker en koopt een brood
▪ Manipulatie =/= noodzakelijk negatief
o Zingevend: verlangen een zinvol/betekenisvol leven te leiden
• “Probleem” door wetenschap: cognitieve en manipulatieve interesses overschat, en zingevende interesse
onderschat
o Dit vak wil tonen dat zingevende interesse minstens even belangrijk is
1.2.1 Zingevend & cognitief
• Stellingen:
o Stelling 1: Er zijn activiteiten in ons leven die lijken te gaan over een ‘cognitieve interesse’, maar die
eigenlijk fundamenteel over zingeving gaan.
▪ Bv. communiceren met elkaar: is niet enkel informatie uitwisselen (cognitieve interesse), maar
het overgrote deel van communicatie heeft niks te maken met cognitieve interesse, maar wel
gaat het om erkenning krijgen als mens (zingevende interesse)
✓ Als tegengestelde van negeren, wat volgens de prof het ergste is dat je kan doen, door
je medemens die erkenning/waardering te weigeren
✓ Bv. ook als je met vrienden spreekt over je relationeel leven => deels kennis
uitwisselen, maar vooral hen waardering geven als vriend(in)
o Stelling 2: Op het domein van de zingeving bestaat er redelijkheid en onredelijkheid. Wat ‘redelijk’ en
‘onredelijk’ is, is echter niet hetzelfde als wat vanuit cognitief oogpunt ‘rationeel’ en ‘irrationeel’ is
▪ Ook op het niveau v zingeving speelt kennis een grote rol, maar je moet redelijkheid en
rationaliteit onderscheiden
▪ Zie supra met vrienden maken en persoonlijkheidstest => wel rationeel, maar niet redelijk
2
, o Stelling 3: Wetenschappelijke (cognitieve) bevindingen, zijn vaak slechts van relatief belang voor de
zingevende relaties in de leefwereld.
▪ => wetenschappelijke bevindingen zijn niet altijd even relevant voor de leefwereld => dingen die
we weten vanuit de wetenschap hebben maar een beperkte impact op de manier waarop wij
met elkaar omgaan
▪ Voorbeelden
✓ Voorbeeld 1: zie filmpje boven: ook al weten we door de wetenschap dat iedereen
slechts materie is, toch ga je elkaar niet anders behandelen nadat je dat te weten bent
gekomen => beperkte impact cognitieve bevinding
✓ Voorbeeld 2: Liefde en chemie
➢ Wetenschap zegt: verliefd door geurstoffen
➢ Maar zo moeten we het niet bekijken
✓ Voorbeeld 2: Straf
➢ Idee naar voren gebracht door Richard Dawkins (en Jan Verplaetse, zie tekst):
neurowetenschappen tonen ons dat menselijk gedrag puur door het brein
wordt voortgebracht => we hebben geen controle over onze daden (we hebben
geen vrije wil) => het is dus totaal zinloos om mensen te straffen voor hun
daden
❖ In les geïllustreerd met clip Fawlty towers waar een auto niet meer
werkt, en de bestuurder de auto “straft” => zelfde met mensen want
geen vrije wil
❖ Het is even belachelijk misdadigers te straffen voor hun misdaden als die
man die die auto mept => we moeten ze repareren, niet straffen
❖ Drang om te straffen is irrationeel
➢ Kennis dat wij neurobiologische wezens zijn, moet onze leefwereld veranderen
(andere mensen willen straffen moet verdwijnen) MAAR zo werkt onze
leefwereld niet (autonomie vd leefwereld, cf. supra)
❖ Dus weten is niet alles
▪ Wetenschapper die bep. dingen zegt die toch niet in onze leefwereld past is vglbaar met iemand
die zegt: dit is geen windmolen, dit is verf => maar ja boeie wij zien een windmolen (relatieve
irrelevantie vd wetenschap)
1.2.2 Zingevend & manipulatief
• Stelling 1: Er zijn zaken in ons leven die lijken te gaan over onze ‘manipulatieve interesse’, maar die eigenlijk
fundamenteel over zingeving gaan (en die niet kunnen bereikt worden door manipulatief handelen).
o Neiging de mens te zien als manipulatief wezen: wezen dat alles eraan doet om zijn doel te bereiken en
gelukkig te zijn en erkend te worden => bereid alle middelen te gebruiken om dit te bereiken
▪ MAAR dit is volgens de Prof totaal niet het geval
o Voorbeeld 1: Zoeken naar geluk
▪ Wetenschappers: mensen zoeken nr middelen om geluksgevoel op te wekken
▪ Prof zegt: nee man, mens zoekt niet enkel een gevoel (geluksgevoel is nooit het criterium)
▪ Experiment filosoof Nozick: stel je kan vr rest v je leven aan geluksmachine gekoppeld worden,
en je kan zelf beslissen wat er gaat gebeuren
✓ Volgens Nozick zouden mensen als ze daar echt over nadenken maar weinig voor
kiezen.
➢ Reden: geen echt geluk, want geluk is bv. verliefd worden op iemand, en die
andere persoon kan nee zeggen maar zegt toch ja
❖ Is niet zo in geluksmachine
➢ => Niet gwn programmeren dat iedereen ja zal zeggen
▪ Geluk heeft dus altijd te maken met de mogelijkheid dat je iets ook niet kunt krijgen => valt
buiten onze controle/manipulatie
▪ Als je het kan manipuleren, is het geen geluk => geluk heeft te maken met “geluk hebben”
(“chance hebben”)
3
, o Voorbeeld 2: Zoeken naar erkenning en waardering
▪ Stel je kunt erkenning en waardering manipuleren: ik doe pil in glas en ze vinden mij geweldig
✓ Wat is dit waard? Is niets aan => de erkenning is alleen iets waard wanneer ze ook niet
gegeven kan worden. Hoe groter de kans dat je het niet krijgt, des te meer is die
erkenning waardevol
• Stelling 2: De focus op de manipulatieve interesse kan uiteindelijk de zingevende dimensie aantasten.
o Bv. bij vriendschap: wnr iemand enkel langs u kwam zitten omdat ge dan notities zou geven (ge zijt
inwisselbaar) => tast die vriendschap (en dus de zingevende dimensie) aan
o Hierboven veel vb. uit persoonlijke sfeer => ook toepasbaar op politieke sfeer
▪ Burgerschap: ook bep. gevoelens v zingevende aard mbt een bepaalde geografische / nationale
identiteit te behoren, die je ook tot mensen hebt
▪ Voorbeeld burgerschap (Sandel):
✓ Meer en meer kan met geld gekocht worden => bep. waarden worden aangetast
✓ Men zocht een plaats om radioactief afval ergens op te bergen => had gevraagd aan
bep. inwoners v bep. dorpen of dat bij hen opgeslagen mocht worden (was wel veilig
etc.)
✓ Merendeel zei: ja mag wel => deden dit vanuit idee v burgerschap, stuk vd lasten vh
land op zich nemen
✓ Als er nog iets gekoppeld werd aan dit (ieder huishouden van het hele dorp zou x
aantal euro krijgen) => steun zakte
✓ Dit lijkt irrationeel gedrag van mensen MAAR: eerst dachten mensen vanuit zingevende
interesse (mijn betekenisvolle relatie tot mijn land en medeburgers), op moment dat
geld werd aangeboden begonnen mensen te rekenen zoals bv. waarde van huis zou
dalen, … (gingen kijken door bril van manipulatieve interesse) => logischerwijze zakt de
steun
✓ Dus manipulatie kan betekenisvol met elkaar omgaan in een gemeenschap uithollen
1.3 Conclusie: Zingeving en de andere interesses
• Kenmerken van de zingevende interesse
o Mysterie’ (vs. ‘probleem’)
▪ Zingeving heeft te maken met perplexiteit (verwondering, verbijstering, verontwaardiging,…)
▪ probleem: iets dat opgelost moet worden (manipulatieve interesse)
▪ Bv. geraakt worden door een bep. persoon => als je een vriend hebt enkel en alleen om een
probleem op te lossen =/ vriendschap
o Betrokkenheid (vs. afstandelijkheid)
▪ Het heeft te maken met geraakt worden door de dingen, gevoelig zijn voor bepaalde
waardevolle zaken, eerder dan met nuchtere kennis.
▪ Bv. vriendschap wordt pervers als je vanuit een (wetenschappelijke) afstandelijkheid gaat kijken
(bv. je deelt persoonlijkheidstesten uit en kiest op basis van deze testen uw vrienden)
o Afhankelijkheid (vs. controle)
▪ Het heeft te maken met zaken die noodzakelijkerwijs buiten onze controle vallen.
▪ Bv. in vriendschap ben je afhankelijk van die pers. (zekere kwetsbaarheid)
▪ Bv. mensen die totale controle willen, zijn mensen die niet in staat zijn tot vriendschap => moet
ergens kunnen aanvaarden dat je afhankelijk bent
o Traditie (vs. innovatie)
▪ In onze omgang met deze ‘issues’ maken we gebruik van culturele en traditionele elementen
(omgangsvormen, rituelen, gebruiken, kunstwerken,…). Het gebruik daarvan kan men op geen
enkele manier rationeel verantwoorden.
▪ Bv. je gaat op café iets drinken met een vriend (= ritueel) => =/= logisch want je zet je in een
gebouw van iemand anders om veel te duur bier te drinken MAAR toch doe je het
4
