ONDERHANDELEN EN BEMIDDELEN
Inhoudsopgave
DEEL I: INLEIDING............................................................................................................................................. 5
DEEL II: CONFLICTEN ........................................................................................................................................ 9
H1: Inleidende beschouwing ......................................................................................................................... 9
H2: Wat zijn conflicten? ..............................................................................................................................10
2.1. Conflict ............................................................................................................................................10
2.2. Valkuilen .........................................................................................................................................11
H3: Het verschil tussen een conflict en een geschil .......................................................................................12
3.1. Geschil en conflict............................................................................................................................12
H4: Conflictdiagnose en enkele modellen om naar conflicten te kijken .........................................................13
4.1. De conflictijsberg .............................................................................................................................13
4.2. Hoe we naar conflicten kijken heeft zijn invloed op de aanpak ervan................................................17
4.3. Proces- en structurele benadering ...................................................................................................17
H5: Oorzaken van conflicten ........................................................................................................................18
H6: Verloop en escalatie van conflicten .......................................................................................................23
H7: Hoe staan we in conflicten? De conflictstijlen ........................................................................................25
7.1. Conflictstijlen...................................................................................................................................26
H8: Conflictcoaching ...................................................................................................................................28
H9: Conflictmanagement ............................................................................................................................29
H10: Conflictpreventie.................................................................................................................................29
H11: Voor- en nadelen van conflicten ..........................................................................................................30
11.1. Voordelen......................................................................................................................................30
11.2. Nadelen .........................................................................................................................................31
11.3 Conflict als groeikans ......................................................................................................................32
H12: Het conflict zit ook in onszelf ...............................................................................................................32
DEEL III: COMMUNICATIE EN EMOTIES ...........................................................................................................35
H1: Inleiding ...............................................................................................................................................35
H2: Communciatieschema: procesmodel van oomkens ................................................................................37
2.1. Zender .............................................................................................................................................38
2.2. Boodschap.......................................................................................................................................38
2.3. Ontvanger .......................................................................................................................................39
2.4. Kanaal .............................................................................................................................................39
H3: Communiceren is een competentie: attitude, kennis en vaardigheid ......................................................40
3.1. Attitude ...........................................................................................................................................41
3.2. Kennis .............................................................................................................................................41
3.3. Vaardigheden oefen je.....................................................................................................................43
H4: het model van de geweldloze communicatie .........................................................................................49
H5: Het model van de compassievolle communicatie ...................................................................................52
H6: Het belang van empathie ......................................................................................................................53
H7: Van debat naar dialoog ........................................................................................................................55
1
, H8: emoties ................................................................................................................................................58
DEEL IV: DIEPER EN BREDER KIJKEN ................................................................................................................63
H1: breder en dieper kijken .........................................................................................................................63
DEEL V: BEGRIPSOMSCHRIJVING EN KENMERKEN ..........................................................................................69
H1. Begripsomschrijving ..............................................................................................................................72
H2. Kenmerken ...........................................................................................................................................73
H3. Enkele grote indelingen van ADR ...........................................................................................................77
H4. Nieuwe opportuniteiten ........................................................................................................................78
DEEL VI: OVERZICHT VAN DE VERSCHILLENDE ADR-METHODES ......................................................................79
H1: Onderhandelen .....................................................................................................................................81
1.1. Begrip – kenmerken – situering – inleidende beschouwingen...........................................................81
1.2. Basisbegrippen ................................................................................................................................84
1.3. Soorten onderhandelingen ..............................................................................................................88
1.4. Wanneer is het al of niet verantwoord te onderhandelen?...............................................................91
1.5. Het globaal verloop van onderhandelingen ......................................................................................92
1.6. Belangrijke elementen binnen het onderhandelen ......................................................................... 101
H2: Collaboratieve onderhandelingen........................................................................................................ 113
1. Ontstaan .......................................................................................................................................... 113
2. Omschrijving en kenmerken ............................................................................................................. 113
H3: Bemiddeling........................................................................................................................................ 117
1. Begripsomschrijving.......................................................................................................................... 117
2. Kenmerken ....................................................................................................................................... 117
3. Basisprincipes met de methodiek ..................................................................................................... 122
5. De verschillende bemiddelingsmodellen ........................................................................................... 127
6. De drie grote bemiddelingsverhalen ................................................................................................. 129
7. Juridisch kader inzake bemiddeling ................................................................................................... 130
H4: Bindende derdenbeslissing .................................................................................................................. 135
1. Begripsbepaling en kenmerken ......................................................................................................... 135
2. Inhoud opdracht derde ..................................................................................................................... 136
3. Toetsbaarheid bindende derdenbeslissing ........................................................................................ 136
4. Vergelijking met gewone expertise, dading en arbitrage ................................................................... 137
H5: De minnelijke schikking ....................................................................................................................... 138
H6: Verzoenende rol deskundigen ............................................................................................................. 139
H7: andere ADR-methoden........................................................................................................................ 143
DEEL VII: KIEZEN VOOR HET GESCHIKTE TRAJECT ..........................................................................................151
H1.Rechtspraak is meestal niet de eerste keuze ......................................................................................... 151
H2. Combinatie en opvolging ADR-methodes............................................................................................. 151
H3. Gevallen waarin rechtspraak wenselijk is ............................................................................................ 152
H4. Heeft ADR nog nut na het inleiden van een procedure? ....................................................................... 154
DEEL VIII: TAAK EN ROL VAN RECHTSPRACTICI..............................................................................................157
H1: Advocaten .......................................................................................................................................... 157
H2: Rechter ............................................................................................................................................... 163
2
,DEEL IX: BASISFILSOFIE .................................................................................................................................165
H1: Het innelijke kader .............................................................................................................................. 165
H2: Mens- en wereldbeeld......................................................................................................................... 165
H3: Waarden en menselijke kwaliteiten ..................................................................................................... 168
H4: Enkele basisprincipes van ADR ............................................................................................................ 177
DEEL X: SITUERING ADR ................................................................................................................................183
H1: Overzicht ............................................................................................................................................ 183
H2: Opkomst adr....................................................................................................................................... 183
H2: Paradigmaverschuiving? ..................................................................................................................... 184
H3: De opkomst van ADR gekaderd in maatschappelijke evoluties ............................................................. 186
H4: Evoluties in de rechtswereld zelf .......................................................................................................... 187
XI: ADR OP VERSCHILLENDE DOMEINEN .......................................................................................................193
H1. ADR in familiezaken ............................................................................................................................ 193
H2: ADR in strafzaken ............................................................................................................................... 199
H3: ADR in zaken van omgevingsrecht....................................................................................................... 204
H4: ADR in onderwijs................................................................................................................................. 211
H5: Veel andere domeinen ........................................................................................................................ 212
3
,4
,DEEL I: INLEIDING
Deze syllabus handelt over alternatieve geschillenoplossing, in het Engels Alternative Dispute
Resolution genoemd. Vaak wordt hiervoor de afkorting ADR gebruikt, in het Nederlands
vertaald als “Anders Dan Rechtspraak”.
De taak van de jurist bestaat er niet uitsluitend in om gerechtelijke procedures te voeren.
Juristen moeten ook kunnen adviseren, onder meer over de aanpak van conflicten. Zij moeten
hun cliënten kunnen ondersteunen, onder meer bij onderhandelingen en bemiddelingen.
Soms zullen juristen zelf als onderhandelaar en bemiddelaar moeten optreden. Het is dus van
belang om voldoende noties te hebben van onderhandelen, bemiddelen en andere vormen
van ADR, temeer daar ADR, de alternatieve geschillenregeling buiten de rechtbank om, steeds
belangrijker wordt.
Bij veel onderhandelingen en zeker bij bemiddelingen is het conflict aanwezig, soms enigszins
op de achtergrond, soms zeer nadrukkelijk. In deze syllabus wordt dan ook eerst stil gestaan
bij conflicten. Hoe ontstaan ze? Hoe escaleren ze? Kan je een onderscheid maken tussen
verschillende soorten conflicten? Welke soorten conflictstijlen zijn er? Welke benaderingen
en hulpmiddelen zijn er om een conflict te analyseren?
Bij veel vormen van ADR, zeker bij onderhandelingen en bemiddelingen is een goede
communicatie vaak de sleutel tot de oplossing. Communicatie draagt bij tot het herstel en de
verbetering van relaties tussen mensen, en dat zorgt er dan weer voor dat conflicten
gemakkelijker opgelost geraken. Daarnaast is het cruciaal om op een passende manier te
kunnen omgaan met emoties. Deel III is daarom gewijd aan communicatie en het omgaan met
emoties.
In deel IV worden enkele basisinzichten meegegeven om geschillen alternatief op te lossen:
kijk dieper en breder. Het verdiepen gaat erover dat de sprong wordt gemaakt van
standpunten naar belangen. Het verbreden gaat erover dat de creativiteit wordt aangeboord
en dat naar een brede waaier van mogelijke oplossingen wordt gezocht.
In het vijfde deel wordt nader bepaald wat men precies onder ADR moet verstaan en welke
de (gemeenschappelijke) kenmerken van de ADR-methodes zijn.
Daarna (deel VI) wordt een globaal overzicht gegeven van de diverse methoden van
conflictoplossing. Daartoe behoren onderhandelen en bemiddelen, maar ook het erg brede
veld van allerlei vormen van ADR (alternative dispute resolution).
Als er veel ADR-methoden bestaan is het een hele uitdaging om niet alleen te kiezen tussen
rechtspraak en ADR, maar ook om voor de meest passende ADR-methode te opteren. In deel
VII worden daartoe handvaten aangereikt.
Door de opkomst van ADR krijgen de taak en de rol van de rechtspracticus een andere, bredere
inslag. Dat is het onderwerp van deel VIII.
ADR komt niet uit de lucht vallen. Zij hangt nauw samen met maatschappelijke evoluties en
veranderingen in de rechtswereld. Die worden in deel IX belicht.
5
,ADR kan men steunen op een basisfilosofie. Daartoe behoren een mens- en wereldbeeld,
waarden en menselijke kwaliteiten, en basisprincipes. Dat alles komt aan bod in deel X.
Deel XI is gewijd aan enkele bijzondere topics, zoals online ADR, verplichte bemiddeling, ADR
en mensenrechten, e.d.
Onvermijdelijk komen bij een alternatieve aanpak van geschillen ook ethische kwesties
opduiken. Die worden in deel XII besproken.
ADR is met de loop der jaren ingezet op heel uiteenlopende domeinen: familiezaken,
strafzaken, bestuurszaken, burgerlijke en handelszaken, enz. Enkele van die domeinen
worden onder de loep genomen in deel XIII.
Deze syllabus wordt afgerond met enkele slotbeschouwingen (deel XIV).
INLEIDING:
De feestzaal
Vergunning feestzaal meerdere malen aangevochten bij RvS. Buren waren niet tevreden met
die vergunning. Ze vochten die vergunning aan bij RvS voor de uitbreiding. RvS gaf de buren
gelijk. Want er was teveel geluidoverlast, vandalisme, wildparkeren, … RvS zei dat er een
probleem kon zijn. De vergunning werd vernietigd. Er werd een nieuwe aanvraag ingediend.
Die werd toegekend door bevoegde bestuur en opnieuw trokken de buren naar RvS. Deze
keer wordt de vergunningsaanvraag geweigerd door het bevoegde bestuur en nu gaat de
exploitant in beroep. De mensen kwamen telkens opnieuw naar RvS en telkens opnieuw deed
RvS een juridisch juiste uitspraak.
Probleem niet opgelost. -> Dit kwam tot een juridisch conflict. Had dit op een of andere manier
anders kunnen lopen? Of als het toch tot een conflict komt, had met dit anders kunnen
oplossen?
Windmolenpark
Zeer groot project. Men wilde een windmolenpark op zee plaatsen. Dit ging over een
gigantisch project. Dit was 250 miljoen euro. Er was enorm veel studiewerk gebeurd en
uiteindelijk wordt er een vergunningsdossiers ingediend. En die vergunning wordt verleend.
Vergunning aangevochten bij en geschorst door RvS -> Er komt hier heel veel verzet op.
Kustgemeenten zijn daar niet gelukkig mee, visvangers, particulieren ook niet, … Er werden
talloze juridische elementen aangevoerd. Bv. milieu, natuur, ruimtelijke planning aan zee, …
De Rvs heeft die zaak heel eenvoudig opgelost. 1 vd elementen was dat de reglementering
waarop alles was gebaseerd dat die reglementering onwettig was. Want die reglementering
was niet voorgelegd aan de RvS voor advies. Die was niet goed geargumenteerd. Die
reglementering is onwettig en bijgevolg is de vergunning die daarop gebaseerd was ook
onwettig. Een groot project is daarom stilgelegd.
Juridisch verdedigbare oplossing van RvS
Project uiteindelijke afgeblazen
6
,Anders aanpakken? -> Dit is een heel erg verhaal. Want een groot project is eigenlijk door een
procedure afgelast. De zienswijze sloeg wel op iets he, het was een verdedigbaar arrest. Die
vergunning is geschorst en die zaak krijgt toch nog een gevolg want dat arrest was
uitgesproken en de prof kwam iemand tegen die meegeholpen had aan dit project. Dit had
een heel maatschappelijke en menselijke impact. Die begreep heel de juridische oplossing van
de zaak niet zo goed. Dit had misschien menselijker opgelost kunnen worden.
Boete en billijkheid
Dame was zelfstandige. Als zelfstandige moet je wel bijdragen. Ben je te laat met het betalen
van die bijdrage, dan krijg je een boete. Maar je kan een vermindering/ kwijtschelding van die
boete krijgen bv. bij bepaalde tegenslagen in uw leven. RvS was toen nog voor dergelijke zaken
bevoegd. Die vrouw had een aanvraag ingediend om kwijtschelding te bekomen maar bestuur
liet dit niet toe. Ze zagen geen billijkheidsgronden om die kwijtschelding toe te staan. Die
vrouw went zich dan tot RvS.
Ze nam hiervoor geen advocaat. Maar die procedure is nogal strak geregeld. Als je te laat bent
verliest ge uw proces. De vrouw moest een memorie van antwoord indienen maar ze was te
laat. RvS moest dus zeggen dat ze geen belang meer had omdat ze te laat was. Die vrouw was
helemaal in de war want ze had financiële probelemen en zo RvS is een heel andere omgeving.
Die vrouw wilt beginnen pleiten over de grond van de zaak. Maar daarover ging het toen niet,
ze moest vertellen waarom ze te laat haar memorie van antwoord ingediend. De vrouw heeft
toen verloren op procedurele gronden.
Het komt hier dus weer op neer dat ze een proces heeft verloren dat menselijk heel grote
impact heeft, puur op procedurele gronden. De RvS kon wel niets anders dan deze beslissing
nemen.
Hoe vermijden?
Wat leren we hieruit?
RvS deed perfect werk -> de wet moet worden toegepast. Tegelijk was die heel correct, maar
die juridische oplossing was niet de perfecte oplossing. Soms is een andere manier van werken
beter. De menselijkje factor moet je soms goed in het oog houden. Eenmaal je in procedures
zit heb je niet altijd de ruimte om dit te doen. Het kan goed zijn om toch alternatieven te
overwegen. Juridische oplossing soms te beperkt. Soms op zoek gaan naar alternatieven. Toen
is de prof snel uitgekomen op een soort van bemiddeling. Dat heeft hem veranderd als jurist.
Bv. op het vlak van omgaan met conficten en communiceren.
Zo menselijk mogelijk behandelen.
7
,Wat staat er dit jaar op het menu?
̶ Breder kijken naar juridische geschillen
̶ Communicatie en emoties
̶ ADR methodes -> Aantal methodes groeit steeds meer. ADR is beter dan
onderhandelen en bemiddelen.
̶ Geschikt traject kiezen
̶ Nieuwe taak en rol jurist
̶ Situering ADR binnen evoluties
̶ Basisfilosofie
̶ Speciale topics
̶ ADR en ethiek
̶ ADR op enkele domeinen
Verwachtingen en afspraken
Leerstof kunnen toepassen, bv. op een complete casus.
Open boek examen (open vragen en enkele MKV) -> Examen is dus geen geheugentest. Je mag
alles meenemen naar het examen. Documentatie, de opdrachten, … De leerstof moet je u dus
gewoon eigen maken, maar niet memoriseren.
Wat filmmateriaal bekijken -> Je kan dit vinden op het internet.
Enkele opdrachten uitvoeren (waarover ook examenvraag kan komen), het is de bedoeling
dat je die maakt. Misschien komt daar ook een vraag uit op het examen (neem ze dus ook mee
naar het examen, het mag!).
Best op voorhand syllabus lezen
Dit is een theorievak. Er is ook een praktijkvak (keuzevak)
Examen: casus en enkele andere open vragen, er kan ook een vraag komen uit de opdrachten
die gemaakt moesten worden! Daarnaast ook nog enkele meerkeuzevragen.
Filmpjes zijn geen examenstof.
8
,DEEL II: CONFLICTEN
H1: Inleidende beschouwing
= Hij zal vaak via casussen de theorie aanbrengen, dit maakt het een beetje tastbaarder.
Jaap en Mieke
- Gehuwd in 2001, een zoon in 2005, gescheiden in 2015.
- Week- weekregeling in het kader van die scheiding. Voor de vakantie zou de zoon in
juli bij papa zijn en augustus bij mama. 31 juli om 20u moet de papa hem naar de mama
brengen.
- Jaap: los type. Afspraken neemt hij niet heel nauw. Hij komt vaak te laat. Mieke:
nauwgezet, bijna zijn tegenpool. Regels zijn regels en aan afspraken moet je u houden.
- Tijdens huwelijk deed Jaap zijn zin, hij was een dominant type. Mieke zeer geregeld
leven. Ze was meer een huisduif. Ze stond in voor opvoeding van zoon en het
huishouden. Jaap was vooral thuis wanneer het hem zelf paste. Mieke leefde heel
geregeld, alles volgens strak schema.
- Na scheiding: verblijfsregeling niet strikt nageleefd. De zoon werd vaak te laat
opgehaald/ afgezet, ook over kledij en eten waren er veel problemen. Mieke
ondergaat dat allemaal voor een groot stuk.
- Willem houdt van snorkelen en duiken en hij gaat heel graag koraalriffen bekijken. Hij
gaat ook vissen. De vader Jaap, ziet een heel mooie reisaanbieding van 15 juli tot 1
august. Hij boekt die reis naar Dominicaanse republiek. Maar de mama moet de
toelating geven voor zo een reis.
- Mieke wil geen reistoelating geven. De papa breng mieke op de hoogte en vraagt of
Willem de zoon mee kan gaan op reis. Mieke weigert per mail, want de zoon moet om
31 juli savonds thuis worden afgezet.
- Boze mails, mieke blijft weigeren om die toelating te geven. Uiteindelijk naar
rechtbank.
Poll
Mening wordt gevraagd aan leerlingen. De meerderheid kiest voor optie 2. De prof zegt dat
beiden correct is. Maar tegelijk speelt er zich veel meer af op de achtergrond.
- Dit is een juridisch geschil over de naleving van de verblijfsregeling.
- Dit is een conflict dat over veel meer gaat dan de naleving van de verblijfsregeling.
9
, H2: Wat zijn conflicten?
2.1. Conflict
= Conflicten bevatten enerzijds een feitelijk, objectieve component nl. de verschillen, en
anderzijds een subjectieve component nl. de waardering en beleving van de verschillen.
Wat zijn de kenmerken (4) van een conflict?
1) Tegenstelling …
-> Dit is het objectieve component. Dit kan zich op veel vlakken situeren. Een tegenstelling in
standpunten bv. Of een verschil in zienswijze. Of een tegenstelling of de verblijfsregeling strikt
moet nageleefd worden of niet. Het loutere feit dat het een tegenstelling is volstaat niet om
te zeggen dat er ook een conflict is. Er is een bijkomend element nodig nl. het moet als negatief
worden ervaren.
2) … die negatief ervaren wordt
-> Dit is het subjectieve component. Bv. stel dat je vanavond iets gaat drinken met een maat.
Je hebt het over de politiek en over de belastingen of die verhoogd moeten worden of niet
door corona. Uw vrienden en u hebben een andere mening. Jij vindt dat ze verhoogd moeten
worden en uw vriend zegt dat dit niet moet want dit is slecht voor het economisch leven. Je
verschilt dan heel hard van mening. Maar heb je dan een conflict? -> Neen helemaal niet. Je
kan elkaar perfect waarderen in die verschillende zienswijze. Er komt maar een element bij
als je een waardeoordeel gaat koppelen aan de mening van uw vriend.
Je hebt dus een objectief element nl. de tegenstelling, de opinie. En ook een subjectief
element nl. hoe je naar die tegenstelling kijkt. Dit zit in uw hoofd. Dit is een feitelijk element.
Bv. met die reis, Jaap wilt de zoon een dag langer, Mieke wilt dat niet. Het subjectief element
is hier dat Mieke zich ergert aan het feit dat de zoon langer weg is en de papa ergert zich dat
ze niet op reis kunnen gaan. Dit zit dus in hun hoofd, dit is een manier van kijken naar de
feiten.
à objectieve en subjectieve component
Ingrijpen op de feiten en/of op beleving van de feiten
-> Je kan het op 2 manieren oplossen. Nl. ingrijpen op de feiten of ingrijpen op de beleving
van de feiten. De objectieve realiteit is misschien niet zo verschillend maar het subjectieve kan
wel heel hard verschillen.
3) Afhankelijkheid van elkaar
-> Maar je hebt pas echt een conflict als het gaat om personen/ situaties die afhankelijk zijn
van elkaar. Bv. jaap en mieke hebben elkaar nodig. Als je die afhankelijkheid niet hebt dan is
er geen sprake van een conflict. Bv. je wilt een tweedehandswagen kopen. Verkoper vraagt
hoger bedrag dan wat je wilt betalen. Dit irriteert u, want je vindt het teveel. Maar je bent niet
afhankelijk van die autodealer, je zit niet in een relatie. Je gaat gewoon naar een ander om te
kijken of je daar geen lagere prijs kan krijgen. Je bent hier dus niet afhankelijk. Jaap en Mieke
moeten wel samen dingen regelen.
10
