Psychological science, Hoofdstuk 4 samengevat (T2): Bewustzijn
4.1 Hersenactiviteit geeft aanleiding tot bewustzijn
De 17e-eeuwse filosoof René Descartes was de bedenker van het dualisme, wat inhoudt dat de geest
fysiek gescheiden is van de hersenen. Vroege psychologen probeerden bewustzijn te meten met
introspectie, door mensen hun mentale ervaringen te laten onderzoeken. Dit wordt nu nauwelijks
meer door psychologen gebruikt. Frank Tong en zijn collega’s onderzochten in 1998 de relatie tussen
bewustzijn en neurale reacties in de hersenen. Dit deden ze met fMRI. Wanneer mensen een gezicht
zagen, activeerden neurale regio’s die belangrijk zijn voor gezichtsherkenning, en bij het zien van een
huis activeerden regio’s die belangrijk zijn voor objectherkenning. Hersenactiviteit kan aantonen
waar je op dat moment naar kijkt, en of je over jezelf of een ander denkt, maar het kan niet je
precieze gedachten lezen.
Het global workspace model stelt dat de ervaring van activiteit in bepaalde hersendelen is wat wij als
bewustzijn ervaren. Hemineglect is bijvoorbeeld een aandoening waarbij iemand zich niet bewust is
van of niet reageert op bepaalde lichaamsdelen, mensen of objecten. Iemand die deze aandoening
heeft is er bijvoorbeeld niet bewust van dat hij een deel van de visuele wereld mist. Dat is omdat de
aandoening ervoor zorgt dat er in een hersenhelft minder of geen activiteit is. Volgens het global
workspace model is er niet één deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor bewustzijn, maar
zijn verschillende delen belangrijk voor verschillende onderdelen van bewustzijn.
4.2 Bewustzijn verandert na hersentrauma
Traumatische hersenschade (TBI) is schade in mentaal functioneren door een klap op of een zeer
scherpe beweging van het hoofd, meestal door een ongeluk of sportblessure. De ernst van TBI kan
verschillen, en het kan invloed hebben op denken, onthouden, emoties en persoonlijkheid. Een
hersenschudding is bijvoorbeeld een milde vorm van TBI. Meestal is er volledig herstel, maar met
meer letsel kan een cumulatief effect ontstaan. Tekens van een hersenschudding zijn mentale
verwarring, duizeligheid, onthoudingsproblemen, en soms tijdelijk verlies van bewustzijn.
Hersenschuddingen en andere hersenschade bij sporters komt enorm veel voor.
In de medische wereld zijn er steeds meer verbeteringen om mensen te laten overleven na
hersenschade. Gabrielle Giffords, bijvoorbeeld, was in haar hoofd geschoten en overleefde. Ze is nu
deels verlamd, maar heeft enorm veel bereikt na de hersenschade. Veel van dit soort patiënten
liggen een tijd in coma. Meestal komt het bewustzijn na een paar dagen terug, maar dit kan ook
weken of zelfs langer duren. Het coma zorgt ervoor dat de hersenen kunnen rusten. Mensen die in
coma liggen hebben slaap-waak ritmes, hun ogen openen en sluiten, maar ze reageren niet op hun
omgeving. Hierdoor is het lastig om te weten of ze een bewustzijn hebben. Bij een onderzoek op een
23-jarige vrouw in een coma werd haar gevraagd om zich bepaalde situaties in te beelden, en er was
wel hersenactiviteit zoals bij een “normaal” persoon. Met deze bevinding is het zelfs gelukt om 5/54
comapatiënten in een onderzoek te laten communiceren terwijl ze in coma zaten. Sommige mensen
hebben wel bewustzijn in coma, dit noemen we een minimale bewuste staat.
Wanneer mensen uit hun coma zijn, maar voor meer dan een maand niet op externe stimuli
reageren, noemen we dit niet-reagerend waaksyndroom. Er is hier geen normale hersenactiviteit.
Hoe langer dit syndroom duurt, hoe kleiner de kans is op herstel.
Beeldvorming van hersenactiviteit kan ook aantonen of een persoon hersendood is. Dit is het
onomkeerbare verlies van hersenfunctionering. Als iemand hersendood is kunnen lichaamsfuncties
ook stoppen met werken. Soms kan dit nog in werking gehouden worden door machines. Als iemand
, hersendood is, is hij dood. Zijn lichaam kan soms in werking gehouden worden door machines, maar
de persoon zelf is er niet meer.
Iemand met locked-in syndroom is zich volledig bewust, maar kan bijna niet meer communiceren.
Iemand met dit syndroom kan hooguit met zijn ogen knipperen. Bijna al je spieren zijn verlamd. Je
kunt wel alles zien en horen, maar je kunt er niet fysiek op reageren. Sommige mensen met dit
syndroom kunnen zelfs hun ogen niet bewegen, waardoor soms jarenlang wordt gedacht dat de
persoon nog steeds in een coma ligt. Er wordt nu geprobeerd om via beeldvorming van
hersenactiviteit toch een soort communicatie te krijgen. Zo kan iemand proberen bepaalde patronen
van hersenactiviteit te vormen om daarmee te communiceren.
4.3 Bewustzijn impliceert aandacht
Er zit een limiet op van hoeveel dingen je je tegelijk bewust kunt zijn. Je kunt je niet op twee dingen
tegelijk concentreren. Je kunt niet aan meerdere dingen tegelijk denken, de focus ligt altijd op één
onderwerp tegelijk. Daniel Kahneman legt een verschil tussen automatische en gecontroleerde
processen. Automatische processen zijn dingen die je kunt doen zonder er al te bewust va te zijn,
zoals lopen of fietsen. Deze dingen gaan juist beter wanneer je er niet al te veel over nadenkt. Lastige
of onbekende taken zijn gecontroleerde processen. Dit gaat ook langzamer, je moet er meer
aandacht voor hebben. Je kunt bijvoorbeeld ook niet fietsen en appen tegelijk, want als je appt kun
je je aandacht niet meer op de weg en het verkeer richten.
Volgens het cocktail-party phenomenon kun je je op één gesprek focussen op een druk, chaotisch
feest. Een andere stimulus, zoals het horen van je naam, kan wel je aandacht grijpen. Als je je daarop
wil focussen, heeft het je volledige aandacht nodig. Je kunt dan niet meer luisteren naar wat de
ander tegen je zegt. E.C Cherry ging selective-listening onderzoeken doen met een methode
genaamd shadowing. De deelnemer draagt een koptelefoon waarbij in beide oren een verschillende
boodschap wordt doorgegeven. Hij moet dan één van deze boodschappen herhalen, meestal hebben
ze van één boodschap een duidelijke herinnering, en van de ander herkennen ze alleen een bepaald
woord of geluid. Dit moet persoonlijk relevante informatie zijn, zoals je naam bijvoorbeeld.
Donald Broadbent bedacht in 1958 de eerste theorie om selectieve aandacht uit te leggen. Hij nam
aan dat mensen een limiet hebben op het aantal sensorische informatie dat ze kunnen ontvangen.
Aandacht is als een soort poort die opent voor relevante informatie en sluit voor irrelevante
informatie. Sommige stimuli hebben veel aandacht nodig en sluiten de poort voor alle andere stimuli.
Irrelevante informatie wordt wel tot een bepaalde grens verwerkt, dit gebeurt onbewust.
Change blindness geeft aan dat we vaak blind zijn voor grote onderdelen en veranderingen van onze
omgeving. In twee onderzoeken werden studenten op een campus door een vreemdeling gevraagd
om de weg te wijzen. De vreemdeling werd kort geblokkeerd door een groot object en ondertussen
vervangen door een ander persoon van hetzelfde geslacht en afkomst. De helft van de studenten had
dit niet door. Tijdens het uitvoeren van zo’n complexe taak worden de details niet verwerkt. In het
tweede onderzoek werd ontdekt dat jongere mensen de verandering sneller opmerken dan ouderen.
Mensen die meer aandacht hebben voor details in het gezicht merken sneller dat er iets is
veranderd. Wanneer je op je telefoon op laptop zit, is je aandacht voor je omgeving ook veel kleiner.
Dat mensen zich niet bewust zijn van dingen in hun omgeving betekent niet dat ze geen invloed op
ons hebben. Onbewuste mentale activiteit kan ook invloed hebben op ons gedrag. Een Freudiaanse
verspreking is bijvoorbeeld het plotseling uitspreken van een onbewuste gedachte. Of de theorieën
van Freud over bewustzijn echt waar zijn is lastig te onderzoeken, maar wel is het duidelijk dat
onbewuste processen invloed hebben op je gedrag. Iemand die rookt kan bijvoorbeeld onbewust een
