Bijeenkomst 1 (Introductie)| Socialezekerheidsrecht
Hoofdstuk 1-3 Hoofdzaken socialezekerheidsrecht
Hoofdstuk 1 Inleiding
Een veelzijdig begrip
Sociale zekerheid heeft met bestaanszekerheid te maken, maar men verschilt
van mening over hoe dit dient te worden ingevuld. Solidariteit is hierbij van
groot belang en sterken leveren een bijdrage aan de bescherming van de
zwakkeren, dit kan zowel horizontaal als verticaal. Er zijn verschillende
methoden van inkomensbescherming:
- het verzekeringsprincipe (bij sociale verzekeringen is de verzekering
verplicht gesteld en worden de geldbedragen uitgekeerd als uitkeringen);
- voldoen aan bepaalde voorwaarden (sociale voorzieningen); en
- eigen spaarvormen.
Er zijn publieke en private regelingen en vaak worden ook afspraken
gemaakt tussen werkgevers en werknemers (collectieve sociale zekerheid). Het
fiscale stelsel is ook van belang (fiscale sociale zekerheid). Er is een waaier aan
uitkeringsnormen. Sommigen houden rekening met andere inkomsten
(middelentoets: bijv. bijstand) en andere worden onafhankelijk hiervan versterkt
(AOW). De sociale verzekeringen worden uit premies gefinancierd en de sociale
voorzieningen uit sociale middelen. Een mengvorm is ook mogelijk.
Werkdefinitie sociale zekerheid
Definitie in boek: regelingen die bescherming bieden bij sociale risico’s en bij
behoeftigheid en die uitkeringsgerechtigden steun geven bij het vinden van
werk.
- Traditioneel wordt inkomensbescherming gezien als het primaire doel
(waarborgfunctie);
o Dubbele betekenis: minimumbescherming en bescherming tegen
inkomstenderving.
o Sociale zekerheid heeft ook een activeringsfunctie:
uitkeringsgerechtigden moeten re-integreren.
- Sociale risico’s zijn gelegen in medische zorg, ziekte, werkloosheid,
ouderdom, arbeidsongevallen en beroepsziekten, gezinslasten,
moederschap, invaliditeit en overlijden (IAO-Conventie).
o Risico is dus het wegvallen van arbeidsinkomsten;
o Ook nieuwe risico’s zoals arbeid en zorg;
o Behoeftigheid is ook een risico.
Recht op sociale zekerheid en overheidsverantwoordelijkheid
Na WOII werd de volgende rechtsgrond geformuleerd: ‘De gemeenschap,
georganiseerd in den Staat, is aansprakelijk voor de sociale zekerheid en
vrijwaring tegen gebrek van al haar leden, op voorwaarde dat deze leden zelf
het redelijke doen om zich die sociale zekerheid en vrijwaring tegen gebrek te
verschaffen.’
- Tegenwoordig past hier ook bij de verantwoordelijkheid werkgever voor
(ex-)werknemers, maar ook eigen verantwoordelijkheid;
- Sociale zekerheid is nu een sociaal grondrecht => art. 21 Gw;
- Overheid hoeft het niet per se zelf uit te voeren, maar heeft
eindverantwoordelijkheid.
Publieke en private sociale zekerheid
Pagina 1 van 29
, Bijeenkomst 1 (Introductie)| Socialezekerheidsrecht
- Publiek: wanneer het is gefundeerd op een publiekrechtelijke
regeling. Oudste tak hiervan is sociale bijstand;
o Sociale verzekeringen hebben zich ook ontwikkeld tot publieke
regelingen;
o Vanwege noodzaak tot verplicht stellen verzekeren;
o Verzekerd van rechtswege als voldaan aan voorwaarden (bijv.
werknemer of ingezetene), met uitzondering van Zvw.
- Privaat: indien gebaseerd op civielrechtelijke ovk;
o Denk aan pensioenproducten, maar ook onderlinge fondsen.
- Historisch zien we een ontwikkeling naar publiek, maar vanaf jaren 90
privatisering van de publieke sociale zekerheid.
o Denk bijv. aan loondoorbetaling bij ziekte (maar wetgever schrijft
wel kader voor) of aan de Zvw (randvoorwaarden, zoals dat burger
zich verplicht moet verzekeren);
o Privatisering is in de sfeer van sociale zekerheid meestal van
overheidswege gereguleerd.
Driepijlerstelsel
In de internationale literatuur is het gebruikelijk om sociale zekerheid voor te
stellen als drie lagen:
- Wettelijke socialezekerheidsstelsel;
- Aangevuld door aanspraken die de werknemer heeft ten opzichte van de
werkgever (collectieve zekerheid); en
- Zuiver private voorzieningen.
Deze verdeling is relevant voor de rol van de overheid. Enige nuance is hier wel
op zijn plaats. Zo kunnen in de eerste laag ook private actoren een rol spelen en
zien we ook optreden van de overheid in pijler 2 en 3. Als de werkgever een
pensioentoezegging (wat niet verplicht is) heeft gedaan, is hij daarna gebonden
aan de dwingende overheidsregulering. De overheid treedt op als
marktreguleerder en faciliteerder van de sociale zekerheid. Fiscaliteit speelt
hier een belangrijke rol.
Omvang van de sociale zekerheid
Jaarlijkse kosten zijn €150 miljard, dit is 25% van het BBP. Als we het aantal
mensen met een socialezekerheidsuitkering af zetten tegen het aantal werkende
dan krijgen we de inactiviteit/activiteitsverhouding (i/a-quote) en dit
schommelde de afgelopen jaren rond de 70 (op 100 werkenden dus 70
uitkeringsgerechtigden).
Ontwikkeling sociale zekerheid
- Vroeger was er de Armenwet;
- Hierna kwamen de arbeidersverzekeringen;
- Na WOII kwamen de volksverzekeringen (zoals de AOW in 1957);
- Jarig zestig waren hoogtijdagen van overheidsinitiatieven op sociale
zekerheid gebied en in 1965 kwam de Algemene bijstandswet;
- Vanaf jaren 70 was er een reconstructie vanwege economische
redenen. Andere accenten hierbij waren individualisering (emancipatie
van de vrouw leidde hier onder meer toe), beter mogelijk maken van
arbeid en zorg, meer eigen verantwoordelijkheid (denk aan
privatisering van de ZW) en activering.
- In de 21e eeuw neemt deze reconstructie- en aanpassingsdrift alles
behalve af. Activering is bij veel van de hervormingen leidend geweest. Er
wordt dus een groter beroep gedaan op de eigen verantwoordelijkheid
Pagina 2 van 29
, Bijeenkomst 1 (Introductie)| Socialezekerheidsrecht
van de werkzoekende, waarbij ook verplichtingen en sancties van belang
zijn (repressieve verzorgingsstaat).
o Om de gevolgen van vergrijzing af te wenden, zijn met name de
AOW en de AWBZ onder vuur genomen.
o De nieuwste trend is lokalisering, oftewel decentralisaties in het
sociale domein. Gemeenten zouden namelijk beter maatwerk
kunnen leveren.
Socialezekerheidsrecht
- Er zijn verschillende invalshoeken: economisch, politicologisch en
juridisch.
- Stelsel van rechten en verplichtingen.
- Onderdeel van het bestuursrecht en de Awb is van toepassing op het
overgrote deel van het wettelijk stelsel van de sociale zekerheid.
o Soms bevatten socialezekerheidswetten afwijkende regels of
nadere uitwerkingen ten opzichte van de Awb en vaak staat de Awb
dat toe. Soms is dat niet het geval en moet de afwijkende regeling
van sociale zekerheid worden gezien als een lex specialis.
- Hoort samen met arbeidsrecht tot het sociaal recht. Het object van
sociaal recht is de bestaanszekerheid van de burger op het terrein van
arbeid en inkomen.
- Rechtsbronnen zijn verspreid over vele wettelijke regelingen, maar ook
rechtspraak is bijv. van groot belang en dan met name de CRvB.
Hoofdstuk 2 Het socialezekerheidsstelsel
In ons land is sociale zekerheid erg gevoelig voor de frequent wisselende wind
uit politiek Den Haag. In dit hoofdstuk wordt geprobeerd om structuur aan te
brengen in de chaos van regelingen, organen en instanties.
Sociale zekerheidsregelingen
Het stelsel van sociale zekerheid is het geheel van regelingen gericht op het
bevorderingen van bestaanszekerheid en van de instanties die bij die regelingen
als uitvoerder, toezichthouder of rechter betrokken zijn. Zie op blz. 39 het
figuur over de sociale verzekeringen en voorzieningen.
- Sociale verzekeringen: geven een wettelijk gegarandeerde aanspraak
op een uitkering als tegenprestatie voor de betaalde premies bij een
vooraf gedefinieerde onzekere gebeurtenis;
- Sociale voorzieningen: belangrijkste hiervan is de bijstand en de
bijstand geeft financiële steun in geval van armoede, waarbij de
uitkerende instanties vrij zijn om de vorm en omvang van de steun te
bepalen. Uitkeringen worden in beginsel verstrekt om niet, maar kunnen
wel voorwaarden aan worden verbonden.
- Er zijn tegenwoordig veel regelingen met een gemengd karakter.
- Sommigen stellen dat het verschil erin zit dat het verzekeringsbeginsel
kenmerkend is voor de sociale verzekeringen, terwijl andere het verschil
zoeken in de financiering.
o Verzekeringsbeginsel (of ook wel equivalentiebeginsel):
evenredigheid tussen hoogte premie en het risico + evenredigheid
hoogte premie en uitkering;
Dit beginsel komt tot uiting in de premiedifferentiatie die
sommige sociale verzekeringen kennen. Bijv. de WW
verschilt per sector.
Wordt veelvuldig inbreuk op gemaakt => vaak vanwege
solidariteit.
Pagina 3 van 29
